КАРТАЯ БЕЛМӘС КАРТЛЫК

•Мәтэскәнең фантазер малае...* Кайчандыр Ибраһим ага Гази тарафыннан дусларча шаярып .шулай дип аталган һәм шуннан соң дуслары, кордаш язучылары арасында якын итеп шулай атап йөртелгән дустыбызга, язу. чы Фатих Хөснигә 70 яшь тулды. Шулай итеп, ул хәзер фантазер малайдан хөрмәтле аксакалга әйләнде. Аерма тик шунда: ул хәзер Мәтәскә авылыныкы гына түгел, ә республиканыкы, әдәбиятныкы. халыкныкы. Бетен язылган әсәрләре, тормышы һәм. шәхес буларак, үзе келәч юмор белән сугарылган Фатих Хөсни. юбилей бәйрәменә килгән бу очракта да. аның гомер юлы белән кызыксынучыларның бәйләнчек сорауларыннан юмор беркәнчеге астына качып котылып калмакчы булды. Мәсәлән: *Сезнең барлыгы ничә китабыгыз бар. Фатих абый?» — дигән сорауга ул гадәтенчә кеткелдәп көләкөлә: *Бел укыр очен язам». — дип кенә җавап бирде. Шулай да әдәбият сөючеләр аның 1927 елдан бүгенге көнгә кадәр сүнмисүрелми дәвам итүче иҗат дәверендә (авторның түбәндә укучыларга тәкъдим ителгән яңа повесте шуның матур бер мисалы булса кирәк) утыздан артык китап язып, алар арасында ике роман, унике повесть, дүрт сәхнә әсәре һәм күпләп хикәяләр бар икәнен беләләр инде. Хикәя дигәннән. Ф. Хөснинең бу жанрга карата аерым мөнәсәбәте бар. Әйдәгез. әдипнең үз сүзләренә колак салып карыйк әле •... хикәя жанры миңа иң якыны. Хикәядә мин үземне кунакта дип түгел, еүз өемдә* итеп хис итәм*. — ди ул әле узган ел гына Башкортстан китап нәшрияты бастырып чыгаргач хикәяләр китабының сүз башында. Әйтергә кирәк, кызыксынучы укучы авторның бу сүзләре белән тулысынча килешә. Ф. Хөсни үзенең гомер юлы белән кызыксынучылардан юмор белән генә котылырга уйласа да. кылны кырыкка ярып, кыл зчендә ниләр бар икәнен күрә бе •’Гче укучылар яраткан әдипләренең тәрҗемәи хәленнән байтак моментны да белеп алдылар. Мәсәлән. *Гыильмениса һәм аның күршеләре* дигән повесте һәм хикәяләре очен Ф. Хөснинең 1972 елда Г. Тукай исемендәге республика премиясе лауреаты булуы: татарча басылу белән берлектә язучы әсәрләренең күбесе Мәс- кәү нәшриятлары тарафыннан рус телендә чыгарылуы; шул җөмләдән, әлеге ике романы, оч повесте һәм бик күп хикәяләре рус. казакъ, үзбәк, башкорт, чуваш телләрендә басылуы: Ф. Хөснинең үзенең дә үзәк матбугатта әдәбиятның теге яки бу актуаль мәсылзләре буенча еш кына чыгышлар ясап килүе: аның төрле елларда Татарстан Язучылар союзы идарәсе. *Совет әдәбияты* (хәзерге *Казан утлары») журналы редколлегиясе. Тынычлыкны яклау буенча республика комитеты члены булып торуы: язучыларның Бөтенсоюз һәм РСФСР съездларында өлгергән мим. мин китапны санар өчен түгел. мәсьәләләр буенча чыгышлар ясавы һәм тагын бик күп, бик күп җәмәгать эшләре башкаруы укучыга билгеле. Әлбәттә. Ф. Хөснинең язучылык һәм җәмәгать эшләрен укучы белән бергә партиябез белән хөкүмәтебез дә күреп торды һәм аны Хезмәт Кызыл Байрагы һәм •Почет билгесе» орденнары, медальләр һәм Татарстан АССР Верховный Советы Президиумының Почет грамотасы белән бүләкләде. Күрәсең, эшләгән эшләрне һич кенә дә юмор бөркәнчеге астына яшереп тотып булмый икән. Шуңа күрә без бүген хөрмәтле Фатих ага Хөснинең бай һәм кызыклы иҗади мирасын күреп торабыз, куп санлы әдәбият сөючеләр белән берлектә әдипкә яңа иҗади уңышлар телибез, олы бәйрәменең мөбарәк булуына ышанабыз.

***

Әлбәттә, картлык шатлык түгел. Шул ук вакытта картлык соңгы тукталыш та түгел. Соңгы тукталышның сине кайчан һәм кайда сагалап торганлыгын белмичә яки белмәмешкә салышып, дөньяда яши бирәсең. Алда әле иртәге көнең, аның иртәгесе бар, кем белгән, бәлки бик күп якты иртәләр бардыр... Кайдадыр сине көтелмәгән шатлыклар, күңелле очрашулар, көләч йөзләр, яшь вакытта югалткан гашыйкларың каршы алыр кебек. Өмет, ымсынулар, төсен җуймаган хыяллар, кайдадыр еракта-еракта, офык читендә әлегә сүнмәгән, ләкин үзең сизеп торасың: сүнә баручы ялгыз бер йолдызың — нәкъ менә синең үз йолдызың бар. Алып ташлагыз картлыктан шушы таяныч нокталарын, асты куышланган ком тавы кебек, ул дәррәү ишелеп төшәчәк. Тагын шуны да онытмагыз, шәфәкъ шәфәкъка охшамаган кебек, бер картлык икенчесенә шулай ук охшамаган. Берәве бар — сызланып туктамый, зарланудан башы чыкмый, кешеләр белән дуслаша алмый, хәтта үз балаларын, балалары балаларының да кыланышларын өнәми, кычкырып көлүчеләр аның җенен кузгата. Икенче берәүләр бар — ан- дыйлары сызланган әгъзаларын тыңламас өчен юри тормыш эченәрәк чумарга тырышалар, яңа тип анекдотлар уйлап чыгаралар, кешедән көлгән булып үзләреннән көләләр, некрологлардан бүтәнне укымыйлар, гомумән, бер нәрсә дә укымыйлар, кара көзгә хәтле шәһәр аръягында бакчаларында яшиләр, карчыклары алданрак дөнья куйган булса, бер мәлгә аларны юксынып йөриләр, ләкин бу юксынуны бер* га китеп югала һәм, мактана бу дип уйламагыз, әлбәттә, буш кул белән - кайтмый. Ә бу очракта.мин малаем белән мактанырлык икенче бер и фактны күргәндәй булдым: юк, әтисенең туган авылы, әтисенең туган ® жире аның өчен дә битараф бер географик төшенчә генә түгел булса * кирәк. * Ник озакка сузып торырга! Мәтәскә качкан жирдә түгел, автовок- ь залда «атлар жигүле», Теләчегә хәтле билет аласы да, алган билетың- £ ның бәясен дә чыгарып житкер.ми торып, Теләчедән жиде-снгез километр алда, урман уртасындагы кордонда төшәсе. Калган ягын тәпи-тәпи тыраклап. Сәфәребев дөм буш булмады Малай алтышар килолы ике куян атты — урманнан түгел, кырдан. Көзге ужым кыяклары чүпләнергә чыккан булганнар «Өчесе чапты, аларына өлгереп булмады», дигән була үзе. Әйдә, анысы инде сунарчы мактанчыклыгы булсын, ди. Мин үзем Мәтәскәнең сигезьеллык мәктәбе укучылары һәм укытучылары белән очрашу үткәрдем. Аларда нинди тәэсир калгандыр, алар өчен жавап бирә алмыйм, үзем бик канәгать калдым — яңадан бала чагыма әйләнеп кайткан кебек хис иттем үземне. Әмма сәфәребезнең иң кызыклы ягы бу түгел, сәфәребезнең иң кызыклы ягы жунда: безнең нигез күршебез, бергә уйнап, бергә кызлар сөеп үскән егет Хисами — хәзер инде ул да стажлы пенсионер — белән без бераз кардәш тә тиешле идек. Ләкин кайсы яктан’ Ни дәрәжәдә? Анысын ачык кына белми идек. Бәлки ул кадәресе дә картая башлау галәмәтедер, бу очрашудан файдаланып, без әлеге мәсьәлә белән ныклабрак кызыксына башладык. Күршелеккә күрше, ул турыда сүз дә юк, ләкин, ниһаять, ачыкларга кирәк: кардәшлегебез ни дәрәжәдә’ Кайсы яктан? Хисами үзенчә аңлата, мин үземчә Малай, безнең янда юк мыегын сыпыргалап, «карт тилеләр, таптылар бәхәсләшер нәрсә!» дигәндәй, көлемсерәп \тыра бирә. Хнсаминын ерак авылдан килгән хатыны бу мәсьәләдә, әлбәттә, бер якка да катнашмый, ә табынга якын да килмичә, керә-чыга өй эшләре карап йөргән балаларына мин бары тик «кунак абый» гына — артык та түгел, кнм дә түгел. Шулай да бәхәсне куертмадык, Хисами әмәлен үзе уйлап тапты — Давай, без моны иртәгә Сәгытднн абыйдан барып сорыйк, ул безгә тәгаенен генә әйтеп бирер. Кинәт аптырап калдым мин. тукта әле, тукта Сәгытднн абзыйны беләм, Хнсаминын әтисе Низаметдин абзыйның энесе, без малай чакта вакытта да трагедиягә әйләндермиләр, жае чыкса, тизрәк икенче карчыкка өйләнү ягын карыйлар... Гомумән алганда, эч пошуны белмәс, картлык турында уйламас, ишекләрен үлем шакып торганны ишетмәс шат күңелле картлар болар. Бу повестьта мин. парадоксаль хәл: бәлки үзем беренче категория ♦ картлардан берсе булганлыктандыр, күбесенчә икенче тип картларны геройларым итеп алам, чөнки аларның әлегә геройлар булып соңгы мәртәбә бер ялтырап калырга хаклары бар. ’ ... Узган ел көз, ноябрь урталарында, минем зур бер хи.мзаводта инженермеханик булып эшләүче өлкән улым, үзе дә балалар атасы, әлбәттә, миннән аерым яшәүче Рафаил, бер дә тел яшермичә тора тартып әйтә куйды мина — Картаеп барасың, үзеңнең туган авылыңны — Мәтәскәңне дә күрсәткәнең юк, отпускамнын файдаланып бетмәгән ун көне бар. әллә бер-ике көнгә генә алып кайтасыңмы? Мәтәскә урманындагы куяннарны жәлләмәсәң. . Бер-ике куяныгызны атып, соңыннан куян бәлеше белән сыйлармын үзеңне. Аучы ул, буш вакытларында, ши.мбә-якшә.мбеләрдә кырга-урманнарКАРТАЯ Г.ГЛМӘС КАРТЛЫК ул Теләче базарыннан кош тоткандай кайта белүче, уен-көлкеле кеше, бик борынгы кеше ул, әле ул исән микәнни? Минем аптырап калганны сизеп, Хисами шундук ачыклык кертергә ашыкты: — Туксан алты белән бара, ләкин әлегә бик бирешкәне сизелми. Яшь хатынга өйләнде. Узганны биш бармагы кебек белә, хәзергене сорама. — Ай-Һай, яшәсә дә яшәр икән кеше! Димәк, Мәтәскәгә ясаган бу визитыбызның мин күреп җиткермәгән өченче ягы да килеп чыкты — аяклы тарих белән очрашачакбыз. Әле моның тагы шул ягы да кызык: җитмеш бусагасына таба үрләсәк тә, без әле чагыштырмача яшьрәк, үзебез очына чыга алмаган мәсьәләнең очын табар өчен йөзгә җитеп килә торган карт каршына барачакбыз. Сәгытдин абзыйларның кайчандыр тегермән очында торганлыкла- рын белә идем, Хисами, капкадан чыгуга, капма-каршы якка —зират очына таба алып китте. — Кайберсен ул сиңа үзе аңлатып бирер... Туксан алтыга җиткәв кешенең зиратка якынрак елышуы гаҗәпмени,— дип шаяртып алды ул. Бара-бара тәфсилләде: моннан берничә ел элек тегермән очында зур янгын чыгып, шул янгында Сәгытдин абзыйларның өйләре дә көлгә әйләнгән. Башка яшьрәк кешеләр үз урыннарында инде яңа өйләр җиткезеп кергәннәр, ул чагында, ук туксанга җиткән, карчыгыннан да аерылып калган, бүтән бер кеме дә булмаган картка колхоз икенче очтагы иясез бер өйне сипләтеп-яңартып биргән. Бер килә башласа килә бит кешегә, чама белән шул елларны картыбыз үзенә иптәшкә алтмыштан ашкан бер карчык табып, өйләнеп тә куйган. Хәзер исә шул яңа ояда бер-ике торык каралты-кура да торгызып, каз-тавык, сарык асрап, кеше рәтеннән төтен чыгарып яшәп ятмакта, имеш. Теге «зиратка якынрак елышу» дигән сүзләр дә Хисаминың үз сүзләре түгел» кеше сүзен үзенеке итеп мактанасы килмәде иске күршемнең: — Карт үзе шулай да, үләм дип исе дә китми, ичмасам, авылда аяклы тарих булып яши бирә,—дип өстәде соңыннан. «Исе китсә-китмәсә дә», тулай да туксан алты яшь үзенекен иткән, без барып кергәндә яткан урыныннан калкыр-калыкмас түгәрәк ак сакаллы, кырган булганлыктан чәченең ни төсле икәнлеген аерып та булмаслык, җитмәсә, башына хәтфә кәләпүш чәпәгән, тирәнгә батып кергән нурсыз күзләре әйлешәйлерәк күргәнлектән, без кергәнне барыннан да элек аяк тавышыннан гына чамалаган картыбыз, биргән сәламебезне алу өчен ничек кирәк алай селкенгәләп торып утырды: — Бәрәкалла, кунаклар каршылыйсы көн дә бар икән, кара әле, сиңайтәм, тиз генә самаварыңны яңартып җибәрче,— дип, карчыгына команда бирергә дә өлгерде шул арада. Без, әлбәттә, аларны андый мәшәкатьләр белән бимазаларга теләмәдек, монда күбрәк, агай-эне кеше буларак, дилбегәне Хисами кулга алды. — Мин —ярый, үз кеше, чәйне сездә бер генә түгел, күп тапкырлар эчкән бар, мине таныйсындыр,— дип тезеп китте ул, картның колагына таба авыша төшеп һәм нык кына кычкырып өстәде,— я әйтеп кара, менә бу минем белән килгән кешене кем дип таныйсың? Картыбыз, бар күк җегәрен җигеп, төбәлә төшебрәк бер мәл миңа карап торды да, мелт-мелт кыймылдап торган иреннәре арасыннан һич көтелмәгән сискәндергеч көчле тавыш белән: — Бакчы... Пәтыйх түгелме соң?.. Пәтыйх үзе ич бу,—дип кычкырып җибәрде. Шундук, урыныннан шуыша төшеп, күрешергә дип ике кулын сузды. Без кул 'кысышып, озаклап күрештек, аның сөяк белән тиредән генә торган куллары өшеткеч дәрәҗәдә салкын иде. Карт, беравык ни дип сүз башларга белмичә, юка, җансыз иреннәрен кыймылдаткалап торганнан соң, кинәт шундый шәп сүз тапканлыгына үзе дә куанган кебек, булдыра алганча кычкырып: Сөбаханә-алла, маша-алла, күз тимәсен, үсеп беткәнсең ич син, Пәтыйх жаным. Әйтәсе дә юк, зур комплимент булды бу миңа, житмешкә җитеп * килә торган кешегә. Монда, әлбәттә, көләргә дә урын бар иде, ләкин £ шундый борынгы кешедән көләргә мөмкинме соң! Мин, үз чиратымда. £ Сәгытдин абзыйның шушы өлкән яшькә житкәнче исән-имин торуына. < аның бер күрү белән мине танып алуына сокланып, мидер әйтмәкче х булып тик авызымны гына ачып өлгердем, картым, ялганып-ялганма и вы белән исәпләшеп тормастан, янгын вакытында башыннан кичкән з- хәл-әхвәлләрне, ут эчендә калган әйберләрне алырга дип кергәндә 5 үзенең бармакларын яндырганлыгын, тагы әллә ниткән, әллә ничаклы J тамашалар булганлыгын үзенчә бик дәртләнеп, миңа бөтен тулылы- 5 гында ж.1.ксаергэ тырышып сөйләп китте. Мин аның бу очсыз-кырый- £ сыз сүзләрен җүп ләгән атлы күренергә тырышып: — Шулай да, Сәгытдин абзый, шөкер итегез... шундый тамашалар- < дан соң да...— дип сүзгә кысылмакчы булган идем лә, Хисамн, картка _ сиздермичә генә, ым какты. Кайтышлый аңлатып бирде: кем генә, кай- = дан гына килгән кеше булмасын, картның бөтен сөйләгәне шул янгын, и аның кешеләргә сөйләрдәй бүтән сүзе калмаган һәм ул моны җиткез- ® гәндә, әгәр бүлдерсәләр, балалар кебек үпкәли, башыннан ук бөркәнеп урынына ук йомарланып ята. 2 Ә мин — беркатлы — үземчә салпы ягына салам кыстырмакчы £ идем: янәсе, шөкер итегез, Сәгытдин абзый, шундый-шундый тамаша- © лардан сон да шушы яшькә тикле исән-имин яшәгәнсез. Бактың исә, аның үзенең дә тел төбе шуңа бара, ләкин ул, артыннан эткәнне көтмичә, үзенчә әкренләп барырга ярата икән. Әле ул гынамы? Шушы яшендә картыбыз Мәтәскә кешеләренә хас юмор хисен дә югалтмаган. — Бармакларым инде үлделәр,— дип, үз жае белән янә ялгый ул,— чынаяк тәлинкәсен учым белән тотып эчәм, нлла да, зиратка якынрак күчеп килсәм дә, ул якка бик ашыкмыйм әле. Ул, сүзеннән туктап, иреннәрен тагы беравык «мелт-мелт» кыймылдатып торды, йөзенә, күзләренә елмаю сыман бер нур чыкты, юк, юк, сүзләре бетмәгән иде әле аның. — Ашыкмавымның сәбәбе шунда беренчелектән, дөньясы зрә рәхәткә китте, теге дөньядагы җәннәт бик кызыктырмый хәзер бәндәне. Икенчелектән килгәндә, көфер булса да әйтим: Газранлне адаштырдым бит мин тәки. Ул бичара мине теге очтан — тегермән очыннан эзли, ни генә әйтмә, гомер шул очта узган ич. Ә мин. анарга сиздермичә генә, бу очка килеп кунакладым Жәлләп тә куям кайчак Газранлне: эзли дә эзли, ә таба алмын Юк Сәгытдин карт хәзер тегермән очында. Бу картның сөйләгәнен, гәрчә әйләнә-тулгана һаман шул бер янгын тирәсендә буталса да, тыңлаудан ялыкмадым мин Хисамн кече якта карчыкның самавар кайнатып матавыклануын шәйләп алган, эшнең зурга китүеннән шикләнеп, кузгалырга булдук. Чыгышлый, салкын өйалдында өрлектә дүрт сарык, сигез каз түшкәсе эленеп торганны күреп, мин Хисампга күз кыстым — Үзләренеке... үз хәзинәләре,—диде Хисамн, минем күз кысуым «и аңлатканны бик тиз төшенеп. Шундук аңлатып бирергә дә ашыкты: — Абзыебыз йөзне тутырачак та тутырачак. Әнә ул симез түшкәләрне, өстәвенә яшь хатынны калдырып, 1з укол утыз көн дигән сүз бит ул. Изге урын буш тор- J мый ди бит урыс, берсе килми башласа, аның урынына икенчесе калкып чыга. Кыскасы, көн туып тора, яна белеш-таныш табыла тора Арада * минем күп лыгырдаганны өнәпме, әллә өнәмичәме, мине кәмит хәленә | калдырырга мәтәшүчеләр дә булды Ә жук, шалиш. заманасында мин и үзем кәмит базарында базарный хакы түләп, басып торган кеше, ан ® дыйларның үзләрен кәмиткә калдырып, авызларын томаладым Шындый тарихларның берсен, кызыгын тапсаң, сиңа да сүләргәбула х Утырабыз шылай бер мәлне процедурный алдында. Теге кадатып £ чыккан, мин кадатырга керәсе. Утыргычлар йомшак, ашыгасы җир җук, < сүләш тә сүләш. Минем шыл инде, эч пошканнан зарлану, янгызлык. ө теге дә бу, тормыш иптәше кирәк иде, син эзләгәндә генә чыгамы соң. Аннан соң годтан чыккан карчыкларга пенсия биреп тә аздырып бетерәбез түгелме и так далее. Әлбиттә. шаярткан атлы булып сүләнәм Тыңлый бу законный гына, сүләгәнне бүлдерми, күрәм, культурный кеше. Минем бетергәнне көтте бу. торып китәргә ашыкмады, күрәм. түрә кеше бу, «кайда болай йөрдең3 » дип сорау алучы кеше булмаслыгына ышанган. И шылай ашыкмыйча гына мине иләргә исәбе — Күрер күзгә мин сезгә ул яшьне бирмәс идем, дөрес, чәчегез агара төшкЪн, но бит бар бериш кешеләр, илле яшендә чәчтән бөтенләй мәхрүм кала. Нә агы, нә күге. Ә сезнең агарган булса да подъежик кыркылган, Жигули урманы кебек Иңбашларыгыз ла. мускулларыгыз да Конечно, эч пошарлык урын бар сезгә... Күрәм, минем җайга сукаламакчы бу, мәгәренки снзәм тел төбендә бер хәйлә утыра моның. Эндәшмим, көтәм Хәер, озак көттермәде бу, әтәсен шындук этеп салды. — Миндә бер эш бар сезгә, агаем Эч пошуны момент басачакбыз. — Тыңлап күрик, тыңламыйча мин бер сүз әтергә дә күнекмәгән — Шоферым кәкәй булып чыкты минем,— ди бу шундук эш кешесенә әверелеп —Салмыш баштан машинага утырган, сулагайга эшлә мәкче булган, и тотып правосын алдырмасынмы' В обшем целом әйткәндә, шофердан колак кактым Сүз-сүз булып кына калмасын, давай, кер миңа шоферлыкка. Син сөйләшергә яратасын, ачык күңелле кеше не мин дә яратам, сүләштекме шылай3 Күрәм: тамак төбендәге хәйләсе башын суза, чыкма кели моның, мине ирештермәкче Мәгәренки, ирештерү ягына килгәндә, мин дә төшеп калганнардан төгел, школасын үткән шәкерт Серне бирле җук, мыек белән киңәш иткән кеше сыман, берчәк эндәшми генә утырам и ялт күтәрелеп карыйм тегеңә. — Тәкъдим бу, мин каршы түгел! — кистереп әтәм, өзеп әтәм. што- бы тел төбендәге хәйләсен ахырына тиклем чыгарсын, ярым-йортыны яратмыйм мин,— наш брат вполне согласен с таким деловым предложением,—дим юри русчалатып. Күргәч-күргәч күрсен, без дә валет белән каплап була торган король тегел. — Шыннаи-шыннан? — ди бу, әллә кызыксынып, әллә һаман мине мәтәштерергә тырышып. — Шыннан аргысы шыл, агай-эне — мәтәм, кистереп, өздереп. Андый чакта тимерне кызуында сугарга кирәк, партнерына уңга-сулга каранырга бирмә,— минем ике шартым бар, әгәр шына риза булсагыз...— Юри өзеп калдырам әтәсе сүземне, җансын тегенең эче кызыксынудан. Фазлуш Гыйматдинович кем белән ничек сүләшергә икәнен чамалый ул. Җамалый күршесе. — Шыннан? Шыннан? Этеп сүләш шартларыңны? — Кызганнан- кыза бара тегенең ташы. Әллә чынлап, әллә һаман ирештерергә маташудан? Артык авыз чайкап торуны кирәк тапмадым, күзенә терәп эттем дә салдым сүземне: — Беренче шарт шул: учреждениең кассасы исәбеннәнме, үз кесәңнәнме, иң элек водительләр курсында укытып, шофердык правосы бирдерәсең. Ул тагы «Шыннан? Шыннан?» дип ярсытмакчы иде, мин моңарга артык ярсытырга ирек куймадым. — Икенче шартым шул: миннән аз дигәндә илле яшемне алып ташлап, яңадан егерме сигез яшьлек әтәчкә әләндерәсең. Шылай булганда мин риза сиңа шофер булып керергә. Артык «шыннанлап» торырга урын калмады, берьюлы ике як калак сөягенә әләнеп төште түрә абыең. Янә икенчесенең авызын болай томаладым — әлеге шул процедурный алдында утырганда. Төрле адәм бар бит бу дөньяда. Шыл исәптән үзенең искелегендә бөтенләй катып калган адәмнәр дә бар. Бу миңа гәп ачкан адәмне этмим, ул үзе өчен дипломат төгел, аны дипломат иткәннәр кияве белән кызы. Юк, кызы да төгел, кияве. Әйтмешенчә, карт кеше дә төгел икән кияве, алайга китсә, менә безнең ише каткан сүәк- ләрне берәү дә кияү итәргә ясканып тормый. Җае чыкса бик утырасы иде кана түрдә кияү булып. Тукта, мин тишек борын тагы үз хәсрәтемә күчтем, хәсрәт пока теге кияүнеке бит. Шул —иске тормыш калдыгы —өч яшьлек пацанын садка йөртми, ди. Ник? Садка йөртсә, янәмәсе, теле бозыла. Ни урысча, ни татарча, янәмәсе. Бона сиңа, бабакай, яңа хәсрәт. Мин эшсез тора алмыйм, миңа син әпәй ашатма, бертуктаусыз кыймылдап торырлык эш бир, штобы Яна бистә яклары искә төшмәсен, дип әтәчләнә генә башлаган идем, колагы торды куйды бабаңның. — Эш бар сиңа, валла әгәр, — ди бәбәген туп-туры миңа терәп. Бе- ләм сүзнең жүнлегә бармаганлыгын и бармаслыгын да. Шылай да сү- ләштерергә моны исәп. — Нинди эш? Шылай да этеп күрегез, җанга ятешле булса... белмәссең, — мәтәм. . — Эш тә түгел, уен гына бер караганда,— ди бу, мине ничек тә үз ягына аударасы келәп, — үзләре көндез эштә чагында әнә шул малай белән чуаласың. Сорый торганнары шул: малайны син ана телендә сүләшергә үрәтәсең. Кияү кешенең категорический әйткәне: штобы анын баласы саф үз телебездә генә сүләшеп үссен. Көлсәң көл, җыласаң жыла. Бу минем белән сүләш алып баручы адәмгә кияү тиешле кеше булгач, шәт, яшь кешедер инде ул. Янә шул теге адәмне әтәм, кияү кешене, яшь кешене. Башы-аягы белән ычкынган адәмдер ул, янәмәсе, теле бозыла дип балаңны садка йөртмә. Мәгәрен- ки, мине дә бүрек белән генә атып екмалы төгел, Чистай мишәре, бәк тә чыңкыйлап уйланган булам: янәмәсе, ничек котылырга ул шыр тиле кияүнең шыр тиле бабасыннан. — Мин каршы тегел пацанны саф татар теленә үрәтергә,—дим, өздереп, кырт кистереп әтәм. И, тегеңә тын алырга да җай бирмичә, өстим,— только, мәтәм, минем бер шартым бар. — Нинди шарт ул, әйтеп сөйләшикче, — ди оныкасы өчен зрә дә көйгән бабасы. Шиннан мин тегеңә, шалт Мөхәммәтҗан, үз шартымны: — Шартым шул: әт киявеңә: иң әүвәл ул минем үземне. Әбугалиен- * на тау тишегенә качып дөнья гыйлеменә үрәнгән кебек, тау тишегенә § ябып саф татар телендә сүләргә үрәтсен, аннан кире мин анын пацанын ч үрәтермен. Күрәсең ич минем хәзерге телне, керделе дә чыктылы. Ни- £ лектән бу? Шыннан бу: мине бит тау тишегенә ябып саф татар телендә * үрәтүче булмаган. ' У Бабаң ык та мык, мин эткәнгә дә җавабы җук, кияве белән кызының * пацаны да жалко. Мин, дуамал мишәр, бабаңның болай да изрәп тө- 5 шәргә торган башына тагын бер тибеп куй шул чәк: — Янә дә шыны да өстәп әт киявенә: без беребез дә пыяла колба « эчендә яшәмибез, шышы Казанда, шышы дөньяда — урысы, татары, £ чувашы, мукшысы бергә буталып яшибез и шылан булгач, вичу бер 2 үзләре өчен генә пыяла колба эзләп мәтәштерергә. Тузга язмаганны Этүен эттем бабасына да, ә үземнең күңелдә кара мәче тырнаша. * ә кем, белә, бәлкем бабасының көюе дә урынлыдыр: тел бит синеке дә - минеке генә төгел, тел бит безнең атай-бабайларныкы, бабайларның 3 бабайларыныкы. Шылай булгач, аны мусор ящигы урынына чүпләү егет ® кеше эшеме? Төгел. Мин мишәр чүпләгән дә догорла. Кайсыбер йокысыз х үткәргән төннәрдә шындый дурак уй килә башка. Картаюга таба бара- * быз, мәгәренки, көннәрдән бер көнне кәкрәеп, җир астына илтеп тыкса- 3 лар и, разный анда мулла-мунтагайның әткәне дөрескә чыгып, каршыңа < әлеге теге... атлары ничек әле, авызларын корт чаккырысы? Мөнкир вә * Нәнкир килеп, сорау ала башласалар, әкәмәт, кайсы телдә җавап бир- мәк кирәк? Буталган баш. Әй, куйсана, Фазлуш Гыйматдинович, җук белән баш катыруларны. Син, лучше, шыны әт: файдасы тидеме әлеге утыз уколның? А как же? Күренеп торган беренче файдасы: мин уколга йөргәндә килен Марснк- ны садтан үзе ташып тәмам шашкан. Малай, түгәрәк баш, үзе кәтүк кенә булса да тәмам татып өлгергән икән Фазлуш бабакаеның тәмен: «Бабай килсен, бабай килмәсә, катьмнм», — дип киреләнә, имеш. Мин бит аны төрле чүп-чар сүзләр сүләп көлдерә-көлдерә апкайтам Икенчеләтә файдасы шул: әлеге утыз көн эчендә күпме кеше белән танышып сүләштем: акыллысы белән дә, үзем ише кырыкка бер тулмаганнары белән дә. Бай дөнья! Арыгы, симезе, акыллысы-тнлесе — бөтенесе бергә буталган Шыл файдалы якларын искә алудан булгандыр инде, соңгы кабат врачка күренгәндә, үзем дә абайлап өлгермәстән: — Тагын утызны яза алмыйсызмы, духтор? — дип этеп ташлаганмын. Көлде генә духтор. — Берьюлы эчеңне тишмәсме соң? Уколның бит аның, күпкә китсә, эчке яктан тишеп чыга торган алама гадәте бар. Сез инде, кем, Фазыл Гыйматдинович, күбрәк җәяү йөрү, яшелчә, фрукты ашау ягын карагыз. Колак салдым киңәшенә, врач кеше белмичә этмәс «Дөрес әтә бу, мәтәм. Җәяү йөрү дигәне бигрәк тә. Анысына акча чыкмый, аяк-кул исән чакта анысын булдырырбыз> VII Уколны тагын утызны бирмәделәр Килен эштә, малай эштә, мин тагы удә бер янгыз. Дөрес, эшләсәң үдә дә эш юк төгел, килен юмый калдырган кашык-аякны юам. идән себерәм, фанталдан су апкайтам и бүтән шындый чүп-чар эш. Ә бит гренадердай гәүдәң белән гел шындый чүп-чар артыннан вакыт уздыру —даром шар тәгәрәтү. Кырындым- ясандым бер көнне, түшкә орден-медальләрне тактым, таякны да бик тотасы... аны ярамый бу көнне, ярамагач, ярамый. Ничек дисәң, ният меховой ягына барып чыгарга и эчтәгесен түкми-чәчми сүләп бирергә. Тапсыннар нинди дә булса бер эш. Әтергә: «Эшсез булмый яшәп, егетләр. Акчасын бирмәссез, пенсиям баштан ашкан, мәгәренки, нинди дә булса бер эш бирегез. Хет охранником, хет кочегаром шында?.. Эш кенә булсын!» Ин элек фабком Бохарайга сугылдым. Зурлап каршы алды, утыртты өстәле каршына, һәр чәктәге кебек, тотынды жон уңаена сыпырырга: «О, Фазыл Гыйматдинович, бөтенләй үзгәргәнсез. Яшәреп киткәнсезме дип этим, кыскасы, пенсия әпәе килешкән сезгә». Сыпыруын сыпырды бу, өстәвенә чәй дә китертте, мәгәренки эш ягына килгәндә, «карарбыз, сүләшербез. Сезне бит, данлыклы скорнякны, охранник итеп утыртып булмый, жае чыгу белән мин үзем кеше җибәреп хәбәр иттерермен. Аннары бит, Фазыл Гыйматдинович, үзен беләсең, хәзер бөтен җирдә яшь кадрлар», белән бетерде. Белә, бик белә Фазыл Гыйматдинович, эшлим дисә картларына да эш табыла. Мәтәштермә, фабком Бохарай. Аның шул сүзләреннән җенләнеп, директорга ук сугыл- макчы идем дә, ишеге төбенә барып җиткәч, тукталдым Фабком Боха- райныкы да дөрес бер яктан, яшьләрне кысрыкларга җөргән төслерәк килеп чыга. Аннары тагын фабком Бохарай өстеннән жалу белән чапкан кебек. Ә мин, бөтен Яна бистәсе алдында ант итә алам, үз гомеремдә кем өстеннән дә жалу белән чапкан адәм төгел — хет макта, хет мактама ул ягымны. Шылай итеп шыл, «карарбыз»ны кесәгә салып, кайтып киттем үгә. Бәхет бар икән, уйламаган җирдән көтмәгән шөгыль килеп чыкты, әле ниндие генә! Яшь кадрны үзем хәзерлим хәзер, гәзитчә иттереп әтә калсак. Мәсьәлә шунда: оныканың детсадында кайсыдыр бер пананның эче китә башлаган, дизентирий значит, и шыннан яп капканы бөтенесенә. Ике атнага диме шында, көтү чыкмый, имеш, хәзер, авылча этсәк. Кая барасың, Марсик башы-аягы белән янә минем Карамакта, түкмә- чәчмә, урамга чабып, машина астында калмасын. Яшь кадр икән — яшь кадр. Башыңа төшкән бәла икән — башыңа төшкән бәла. Теләсәң ничек сал кателогыңа. И тотындым мин бу «яшь кадрны» әзерләргә. Идәнне дә бергәләп себерәбез, кашык-аякны да бергәләп юабыз —мин тәлинкәләрне, ул кашыкларны. Тәлинкәләрне аңа ышанырга ярамый, төшереп ватуы бар. Ә минем квалификация бар тәлинкә юу ягыннан. Шының өстенә, тавык чүпләп бетмәслек әлеге шыл чүп эшләр өстенә, үзем уйлап таптым сурыозный бер эш: малайны татарча сүләргә үрәтәм. «Бу нәрсә? Кашык!» «Ә менә бусы нәрсә? Себерке!» И шылай алга таба. Җитмәсә тагы үзем дә бик үк буш төгел икәнмен. Малай чакта, авыл мәптегендә укыган чакта ятлаган бер шиер истә калган: Безнең Гали бигрәк тату кәҗә белән. Менә кәҗә карап тора тәрәзәдән. Дөресен этим: малайга кәҗәсе дә, кәҗәнең рәхмәт этеп сакал селкүе дә, Гали атлы пацаны да бик ошады. Мин көйлим бер яктан, оныка көйли икенче яктан. Яшь хәтер, әкәмәт тиз сеңдереп алды. Әле алай гынамы? Ике-өч көн үтте микән, әтисе белән әнисе алдында экзамен тота бу: .. Безнең Али бигрәк тату кәзә белән И шыл кәзәдән актыккы точкасына хәтле. Тегеләргә дә ошады малайның бу кәзәсе. Шылай да килен киленлеген итте, каһәр, остармыйча кала алмады — Бу малай белән кәжә Марска бер иптәш булган, анысы бик ярый. Әйдә, белсен татарчасын да, — ди юри мине очындырырга тырышып,— ләкин, әткәй, Марсны гел кәжә саклатып үдә генә мүкләндерме. бакчага да алып баргала, һава кирәк бит ана нык булып үссенгә дисәк. Белмимме соң һава кирәклеген, бабасының да эчен тишми һава Икенче көнне без оныка белән, әлбиттә, Али белән кәжәне дә ияртеп, ♦ Эрмитаж бакчасына киттек. И бер тамаша булып чыкты бу Эрмитаж бакчасына йөрү. Рәхмәт киленгә киңәше өчен. Эрмитаж бакчасы безнең Профессорский переулоктан кул сузымы гына жирдә. Ә этмәгәнмен икән, әлеге шыл башның чуалган чагы. Ә этмичә ярамый моны, белеп торыгыз: абзагыз Профессорский переулокта тора! Бу сиңа бер кило бәрәңге төгел. Ары сад, бире сад, әлеге азон дигәннәре авызыңнан, борыныңнан гына төгел, прә.ме үкчәңнән керә. Шылай итеп шыл, паианны Эрмитажга ташый башладым, раз килен әткәч. Эрмитажга йөрүдән килеп чыккан тамашаның тычкан сыртлысы шында: монда мин үзем кебек тол калып каңгырып яшәүче бер түтәкәй белән таныштым. Али белән кәжә и оныка бер якта торсыннар, шул турыдан жәелеп бер сүлим әле. ... Оныка көрәге, чиләге белән комда уйный. Шында ук башка бала- чагалар да ыгы-зыгы килә. Ә мин түшне үрә катырып яшел эскәмиядә = утырам Күпмеазмы утырганмын, анысын белгән жук, шында шыл уң ** якка күз төште. «Уң якка» дип басым ясый әтәм, ходай кушып, ахыры в да ун булып бетсенгә журыйм бу тамашаны. Мина яхшылык теләсәгез, * сез дә шылай дип дога кылыгыз Әйе, күзем төште уң якка. Ә анда, х баксана, нишләп мин моңа хәтле шәйләмәгәнмендер, ярыйсы гына бер - түтәкәй утыра. Ул да шылай, минем кебек, оныкасы белән килгән бул- < са кирәк. Янында термус белән су, янәсе, оныкасы эчсенгә и яхшы ук яле тыравыклы сумкасы. Сумкасына да күз төшә, бигрәк тә күз үзенә төшә, бәдбәхет төгел диген син Фазыл ГыйМатдиновичны Ярыйсы гына тутырган тавык бу күрер күзгә. Ә‘л биттә, күчеп утырам мин бу түтәкәй янынарак. Сүз башлыйм мин аның белән — анлык кына вагым бар Мәгәренки, дуамал мөгезеннән алырга ашыкмыйм, жай белән кирәк. Ул арада минем оныканың тубын икенче бер пацан шул якка таба тәгәрәтеп җибәрмәсенме. Якынрак елышу өчен аяк астыннан килеп чыккан бер сәбәпме бу? Сәбәп бу Киттем туп артыннан Элек пацаннарны әрләгән булам: «Алай берберегезнең уенчыкларын атышмагыз, ару гына уйнагыз, тату уйнауга, тату яшәүгә ни житкән? И шыл уңайдан «хап!» алга-артка карамыйча Туп-туры түтәкәйнең нурлы чыраена карап: — Дөрес Әтәм бугай, бәлкем сез дә уртаклашырсыз минем бу гәпне? Тегенең ни дип жавап бирүен көтеп тә торды жук. утырдым ук мин ул утырган эскәмиягә. Андый чакта жебеп калырга ярамый, эттеңме бер сүз, бнш сүзең тамак төбендә запас торсын — Минем оныка, әнә ул минем Марснк атлы бәләкәй земснаряд, иптәш малайларына каршы тору дигән нәрсәне ич кенә дә белмәс Минемчә, сезнең малай да драчун булмаса кирәк, үзегезгә карап хөкем йөрткәндә. Тора торгач бер амин төслерәк килеп чыкты бугай, шылан икәнлеген үзем дә сиздем, мәгәр инде соң. этеләсе сүз этелгән иде Түтәкәй бераз чнткәрәк күчеп утырды, аны моны дәшмәде, күзләрен шарландырып мина бер карап куйды Шылай да ямьсез итеп карады дип этмәс илем мин — Гүлечка! Кызым Рәтлерәк уйна, күзенә ком кертә күрмә,—ул комла уйнаган кызчыгы янына барып, аның өстен каккалады, хенчык- ларын жыештыргалап бирде. Ә бит аның ул кызы болай да бик рәтле уйный иде Юк, бу аның кызына этүе түгел, бу аның миңа этүе булды Беренчелектән. болай дип әйтүе «Юк. минеке малай түгел, минеке—кыз, шуны белеп тор» дип этүе Икенчелектән, янә шины этүе «Син, абзы- ** 117 КАРТАЯ БЕЛМӘС. КАРТЛЫК каем, дамалар белән сүләшәсен кели икән, алай дуамал башлама сүзеңне. Теге ни... тамак кыргалап, «ханым-солтаным!» ише китап сүзләре кыстыргалап, кыскасы, культурный итеп башла, шыннан мин уйлап карармын», — дигән сүзе. Мин аның шылай әтергә теләгәнлеген момент абайлап алдым. Әлбиттә, ул хаклы. Күчеп утыра бирсен, мин күчеп утырмыйча да сүләшә беләм. Ә тулаем алганда, бу ханым-солтаным, әлбиттә, культурный итеп сүләшерлек: җәелгән арыш камыры төгел, бите-күзе үз урынында, әтергә кирәк, мазасын китәреп прическа ук ясатып җибәргән. Беренче бәһа шыл минем тарафтан: ярыйсы бу апакайгынам. Сүләшеп утырырга можно моның белән. Тик менә мәсьәлә тышында: тагы ничек сүз башларга? Яшь чактан ук Җыела килгән тәҗрибәм бар, шыл әтә: боргалама, җебеп торма, кыз-хатын күп боргалаганны өнәми ул, ди. Аллага тапшырдым, сүләшәм мин бу тутырган тавык белән и ныклап торып сүлә- шәм. И тәвәккәллә, Фазыл Гыйматдинович. — Ерак торасызмы, әллә минем кебек шышы тирәдә генәме? — Шышы тирәдә генә торсак, әллә ни... кунак булып керәм, дип әтергәме исәбегез? — ди бу. Әллә чынкыйдан, әллә юри мин карт тилене үчекләп шылай этүе. Кыскасы, куркаклар базарыннан төгел булса кирәк бу апакай да. Ул күчеп утырган икән — нигә, этик, миңа да берчәк кенә ана табарак шуышып утырмаска! Шуыштым и шыл бер ходтан авыз эчемнән нәрсәдер әвәләдем — хәзер, хет суй, искә төшерә алмыйм. Нәрсәдер чыкты бугай, чәй турыннанмы, кунакка йөрешү турыннанмы, кем хәтерләп бетергән андый чакта телдән ычкынган сүзләрне. Ә менә ул эткәннәрне аермачык хәтерлим. — Хәер, кунак-кунак уйнашуларның кызыгы бетте хәзер. Мина килсәң дә шыл плитәдә кайнаган чәй, сиңа барсаң да шыл плитә чәе. Борынгы заманнардагы кебек самавар җырлатып чәй эчеп утырулар бетте. Тукта әле, тукта! Җае чыгып тора ич бу сүләшнең, нигә монда авыз эчендә бутка пешереп утырырга. И кис тә сал мин шыл берочтан: — Безнең үзебездә, мәсәләнгә китсәк, самавар җырлатып утырырга да мөмкинчелек бар. Ак самавар кухняның түр башында, кунак кыз кебек, бөркәнчеген ябынып утыра. Тик сүләшкән кеше генә юк үзе белән. Килен иртүк эшкә чаба, аның өчен чәй әллә бар, әлләҗук. Малайга чәең шулай ук нипочем. — Самавары аның кемдә дә бар, агаем, — ди түтәкәем, сүзне ялгап, — тик менә хәзерге яңа йортларда самавар төтенен җибәрердәй юллыгын калдырырга гына оныталар. Теләсәң-теләмәсәң дә, самавар мескенкәйгә почмакта посып утырырга гына калды... Узганны сагыну да, шаулап утырган самавардан чәй эчәсе килү дә» без фәкыйрьне дөм кире какмау да ишеттем мин бу сүзләрдә — инде бу мачлыкны да ычкындырсаң! — Ә бездә, безнең үзебездә, мәсәләнгә китсәк, самавар куяр урын әлегә бар. — Урыны булса, күмере юктыр, сез дә бит икенче дөньяда яшәмисездер.— белмим, әллә мине мыскыл итеп, әллә минем хәлемә керәсе келәп этте бу сүзләрне. Юк, көлеп тә, хәлгә кереп тә этүе төгел, күңелендә җыелган моңны түгүе булган икән, өстәде бу аннары килеп,— хәер, эш күмергә генә терәлеп калса, анысын аның рәтләргә дә булыр иде. Тукта әле, тукта! Тагы чәк кенә җылышып утырыйм, сүләшү чыгарга тора бит безнең арада. Зрә дә дуамал уйлый күрмәгез, әлбиттә, без шыннан ук безгә самавар куеп чәй эчәргә китмәдек. Бөтен эшнең үз чираты бар. Бу, беренче чиратта, әүвәлән килеп, аның Гүләсе белән минем Марснкны таныш тырдык. Гүлә дигәне — Гүзәл булып чыкты моның. Марсик белән шын- дук уртак тел табып, бергә уйный да башладылар. Тел дигәне шыл, хәзерге заман теле инде: яртысы урысча, яртысы татарча. Була бирсен, тик сугышмасыннар, җылашмасыннар гына. Ә без ханым-солтаным белән сүләшә калдык, кара-каршы утырып чәй эчүгә тиклемгә барып җиткәнче ачыклыйсы нәстәләрне ачыкларга ♦ кирәкме? Бик кирәк, сүләмәдә ул турыда. И ачыкладык: ул тол икән— * мин тол. Ул пенсия ала икән, без фәкыйрегез стажлы пенсионер. Ала § торган пейсияләребезнең күпмешәр булуына хәтле ачыкладык: аныкы £ 75 сум икән, мин алам 90 сум. Икесен бергә китереп кушканда, йөз дә * алтмыш биш сум була дигән сүз бит бу. Зрә дә күңелле булып китте о минем өченгә. Әй, кушасы иде шул ике пенсияне бергә дә, саласы иде 2 минем кесәгә. VIII 5 Бер көн уза шылай, бер атна уза шылай. пенсияләрне бергә кушу * турында сүз кузгатырга тел бармый, малай Нилектән дигәндә, яше олы күренсә дә, кыяфәтне шәп тота, тезгенне бирми Шулай да сизенеп то- * рам: без-керпе чәчтән алай ансат кына олагасы да келәм и булса кирәк. = Көндә күлмәк алыштырып, төрледән-төрлесен киеп килә, прическасы да 3 теге фасон да бу фасон, әтмәле төгел, эченә ут үрли бара булса кирәк = бу толбикәнең. Хәзергә пожар ук дип әтергә ашыкмыйк. Мин дә, хә- * тәр, яшәреп үк киттем, килен белән малай эштә, бәбәген терәп нишләгә- * ненне астыртын күзәтеп торучы оста килен җук, иренеп торулар бетте, J2 көн дә Марсикны Эрмитажга алып чыгу алдыннан янакта, сакал уры- < нында «безопаска» уйнатам. Келәсәм, анысы электробритвам да бар, е «Харьков», мәгәренки, «Харьков» булса да безнең Казанны чиста урмый, урыныурыны белән аударып кына уза Ә мина булса булсын, көзгедәй ялтырап калсын, меховойда ударник булып үтйән гомерем шикелле. Ну, әлегә меховойда үткән гомергә кагылган җук, балалар турында бара сүз. Аларның кайда, кем булып эшләүләре, күпме зарплата алулары турында, янә дә килеп, ул үз оныкасын мактый, мин үз оны- камны. Без шылай кирәге-кирәкмәсе турында тирәли әләнеп йөргәндә, безнең оныкалар — минем Марсик белән түтәкәемнең Гүлечкасы бер- берсенә чистый да сырышып киттеләр бит, малай. Минем малай белән киленнең эшләгәннәре түбән төгел, аныкының да әлләнн югары төгел, прическаның да пенсиясе шул бер чама, минеке дә чамадан ашмаган, кыскасы, беребезнең дә борын чөярлек урыны җук. Ник сон әле болай тел яшерәбез, ник беренче мәлдәге кебек бер-беребезгә елышыбрак утырмаска! Шыларны уйлыйм дэ. малай, янә д > килеп үземнең ир кеше икәнлегемне уйлыйм да—тәвәккәл-хода, картлар әтмешли — батырлык минем тарафтан булырга тиешле, дигән карарга киләм и әт тә сал бер көнне янымда утырган прическа тутакайга — Карагыз әле, йөрәк маем, торуын да моннан шактый, ерак торасыз, Ждановта дидегез шикелле, автомобильгә утыртып китереп куючы, түрдән-түргә алып китүче малаегыз ла җук, минекеләр дә җәяүләп чабучылар, синекеләр дә жәяүләп чабучылар, канса-канис сорау туа миндә: нишләп әле сез безнең Эрмитажга җәтлн башладыгыз? Жит- мәсә, көн дә яна күлмәк киеп? Текә чыкты сорау, кайдан мондый думаллык телгә килгәндер? Шын- дук күңелемнән үземә-үзем сорау куйдым н, яшерен-батырын төгел. шөрли калдым Аңласа ярый әлеге сорауның астында нинди кызыл төлке яшеренеп ятканны, то есть, дөрес аңласа ярый дигән сүзем. И, йөрәк майларым, адәм булсын да, дөрес аңламасын, имеш! Шундый гренадер ир, керпе чәч янында утырып торганда. Янгыш булса, ха тын-кыз кавеме без Чистай мишәрен гафу итсен, барысында да печән кибәне хәтле хәйлә утыра бит хатын-кыз братның. Ничек сыйганлыгын, кайда утырганлыгын белмим ул «кибәннең», мәгәренки, белгәнем шыл: утыра. И дуамал гына чыгарып әләндереп салырга ашыкмас та ул аны. Минеке дә (янә гафу! Минем янымда утыручы купшы хатын, Гүләнең дәү әнисе турында бара сүз) сораудан әллә ни өреккәнлеген сиздермәде, шул ук вакытта тотып алган маәнәсен зрә тиз селкеп салырга да ашыкмады. — Безнен якын-тирәдә мондый зур, мондый күләгәле бакча юк шул, — диде өзеп, тегеләй-болай уйларга ич тә урын калдырмыйча. Кыскасы, барып чыкмады атака, алтмыш сигезгә җиткән башың-белән соң, сүз арасына «кызыл төлке»ләр кыстырып азаплангач. Мин шундук коелып төштем, авыз ачып икенче сүз этмәскә, азгын телемә ход бирмәскә булдым. Түбән карап кына утырам, эчемнән уйлыйм: «Ара өзелде бу тутакай белән!» Өзелмәгән икән, сүзне ничек яңартырга дип эченнән усаллык уйлап утырган икән алла бәндәсе. Бераз шым утырганнан сон, берчәк күтәрелеп карап, берчәк елмаеп та тегелме әле, өзелгән сүзне үзе үк ялгап җибәрде бу: — Ждановтан арлык килә-китә йөрүемнең тагын бер сәбәбе бар: Профессорский переулокта нинди әдәмнәр тора икәнлекне беләсем килә. Утыз ел Казанда яшәп, шәһәребездә шундый матур исемле урам, йә булмаса тыкрык барлыгын ишеткәнем дә юк иде. — Ишетмәгән булсаң, айса, менә ишет: бар шундый урам, —дидем мин, бу юлы инде баягы «ычкынып китүемне» ничек тә булса төзәтергә тырышып, үтә дә сурьюз кешегә әләнеп. Ә апакай гел үзенчә бора, хәтта берчәк кенә миңа таба шуышыбрак та утырды тегелме әле. — Җыен зур кешеләр яшиләрдер инде анда, профессорлар тыкрыгында? — Кечкенә кешеләр төгел, — дип өздем бу юлы да. Ә аның, минем янда утыручы апакай гынамны әтәм, сүзне өзәсе килми иде булса кирәк, авызын җырып миннән көләргә үк уйлады: — Шул арның, шул зур кешеләрнең берсе, кайчандыр, мине гөжләп кайнап торган самавардан чәй эчерергә вәгъдәдә биргән иде. Күрәсең, күңеленең нечкәргән чагында теленнән яңгыш ычкынгандыр. Көлә бит бу миннән, әбәзәтелне көлә. Ә минем адәт начар: үземнән көлгәнне ич яратмыйм. Шундук сикереп торып, ул җырык авызның нәкъ каршысына килеп бастым — Гафу итегез, ханым-солтаным,— дидем бу юлы да кырт кына өзеп. Белмим, кайдан телемә килгәндер шындый культурный сүзләр,— шындый чакта кешенең исемен оныта торган алама адәтем бар. Кызганычка каршы. Бак, янә дә китап сүзләре килеп чыкты, имештер, «кызганычка каршы». Гомердә былай кәнфитләнеп сүләнә белә торган адәм төгел Фаз- луш Гыйматдннович. Күрәсең, Профессорский переулокта торганлыкны акларга тырышып шашыну булгандыр инде. — Бик иске исем минем и^ем, әти белән әни шылай куштырганнар, ә минем каршы торырлык көч булмаган. — Шылай да этеп сүләшкән ару, мин конкрет булганны яратам. — Әйтергә калгач, әйтәм: Шәмсеҗамал минем тулы исемем, ә мин Җамал дип кыскартып әйткәнне яратам. — Шулай да без бу хәзергесе минутта тулы атыгыз белән атап сү- ләшик әле, Шәмсеҗамал кодача. — «Кодача» да булдыкмыни инде? — шаркылдап көлде прическа. Мин бу көлүне тагы үземнең адреска дип кабул иттем и дуамал тилереп җенем кузгалды. — Әле генә бер әткән идем, Tai ы әтәм. мин конкрет булганны яра там Баянак та читләтеп-читләтеп кенә минем бакчага таш аттыгыз, качакдыр мин гөжләп кайнап торган самавардан чәй эчерергә вәгъдә иткәнмен дә, янәмәсе, имеш, сүземне онытканмын Кузгалдык шушы минутта, и киттек шушы минутта Минем үгә моннан өч кенә атлыйсы. Самавар вакытлыча бөркәнчеген салып торыр, күмер подвалда гына. ♦ Кайтабыз да жырлатып җибәрәбез самаварны: * — Аннары икәүдән-нкәү кара-каршы утырып чәй эчәбезме3 — Ник икәү. Гүлә белән Марсикны ник счет төймәсеннән £ төшерәсең? Сүз әтергә бирмим Җамал күгәрченгә. Үзем дә күгәрченгә әләндем, _. каршында гөлдер дә гөлдер И. коры не сельсоветтан билгеләтеп, пичәт суктырасы жук. Килдең—капка ачык, киттең — капка ачык Ансат кына ычкынасы, акылы алтын Гыймай малае Фазлуш мөсафирның. Бер жулы ике чөй кагып куйдылар табанга. — Шылай да шылай, күрсәткән сый-хөрмәтегез өчен рәхмәт, иртәгә таңнан мин жук Карамалыгызда, алда тора озын сәфәр, вакытында итә белергә кирәк әпәр. . Шылай дип телемә салынмакчы идем колхоз председателе алдында, авызны ачтым гына тик, жабарга ирек тә бирмәде бу — Тора тор, әллә нидә бер кайтып үзенең туган-үскән авылына, тәк сказать, — ди бу, минем сүзне чынкый да бүлдереп, — тор тагы өч көн, дүрт көн дип этмим, өч көн Бөтен авылны жыеп, демонстрация корырбыз дип тә этмим, эш вакыты, ул чәк кыландыра алмабыз, но правление тле үк усал тегелдер. Бергәләп тотынсак, без аны җиңәбез дә җиңәбез. Харисов мондый кырыс куелыштан, әлбиттә, бераз мнңрәп калды, ыкмык килергә уйлады булса кирәк, мәгәренкн, фронттагы отделкомы старший сержант Фазыл Гыйматдиновичның характерын онытмаган икән, шындук пычак кайрарга утырды, янәмәсе, сарыкны үтмәс пычак белән суеп булмый. Мин үзем кибет ягыннан бер әләнеп кайтырга булдым. Китешли ху- жага командирларча өзеп ике акыл бирдем — тормыш практикасыннан чыккан акыл икесе дә. — Беренчелектән, — мәтәм, — мондый сакал баскан кеше белән мине компанияңә керер дип уйлама, башлап керешкән эшен шыл булсын: кырын ялап алган £үк итеп. Бу сиңа теге вәсвәсә чутыннан беренче чи- * ратта кирәге. Икенчелектән, — мәтәм, — бусын эткәндә ни тырышсам да * көлмичә булдыра алмадым, — икенчелектән, үзең чамаларга тиешсен, ч бөтенләй үк миңрәүләнеп бетмәгән булсаң. Катыклы ашта торып кына £ яшь хатынга ярап буламы соң, тиле. Сарыгыны үзем өчен суйдыра * дип уйлама, гарык иттән. Үзебезнең Карамалыда да өй борынча сыйда о йөрттеләр. Суйдырсам, синең үзең өчен. Ит ашамыйча ошарсың, бар, ™ яшь хатынга. Сарык ите алдыннан, фронтта булып узган хәлләрне, андагы дус-ишй ләрне —Әндриен, Мусабайны, Габадрилидзены и так далее искә төше- “ рә-төшерә, кибеттән кайткан белән мыекларны чылаткалап кәефләнеп £ алгач, шуның өстенә өресе өскә бәреп чыккан ит шулпасын и, этеп тор- 5 ган булам, итнең майлымайлы калҗаларын да берсе артыннан икенче- * сен шудыра торгач, егетем бөтенләй шәбәеп китте. — Дөресен эткәндә, товарищ сержант, мин монда хәзер Якуп түгел, ж Капутка әләндем. Әллә син Майтапны зрә сайратып йөртә дип беләсеңи ме? Мал җанлылыгы бар, минем сыер, тана, янә дә килеп биш баш са- ® рык аның күзен яндыра — бусы бер статья. Икенче ягы да бар статьяның, икенче ягы шыл: бер дә кеше арасына кермим, собраниедәренә җөрмим, абзар кошы булып калдым. Хатын үлгәннән бирле шылай Ка- н пут есть Капут. £ — Җә булды, хатын үлүне статья дип тә санадык, ди. Хет әтергә мөмкин, сугыштан соң хатыннарның базары чабата базарына әләнде, берсе китте теге дөньяга, бишесе калды бу дөньяда. —Ә эчемне үземнең тычкан кимерә, — шапырынасың, Фазлуш, үзеңнең тапканың бармы? Канчан Сәлимәң үлгәнгә? Берсе дә юлда аунап ятмый, —әтәм. Ә тегеңә турыдан-туры таранга барам — минем отделениенең менә дигән сугышчысы, тора торып нишләп әле син монда, үз илеңдә «Капут»ка әлән- дең? Бусы гүпчи дә башка сыймый. — Ә анысына үзем гаепле, — ди сакаллы солдатым мөгрәп кенә,— сугышны бетереп кайткач, гел мактанып, ике сүзнең берендә «Гитлер капут!», «Нимес капут!», «Нужа капут!» дип кычкырып йөри булганмын, очкалак кеше ич мин, тегендә генә билгә буган каеш тотып торды — Хәтереңә авыр алма, Якуп малай, «кеше арасына кермим, собраниеләренә җөрмим, абзар кошына әләндем» дип, үзең үк этеп торасың. Кара инде бу сакал-мыегынны, бөтен битеңне, авызыңны баскан нч. Әле ярый, калҗаларны шылай да үз урынына озата беләсең. Таран арты таран тегенә. Кәеф күтәренке. Чукынсын, республиканы җәяү әләнү дигәнем барып чыкмаса чыкмас, мәгәренкн, бу фронтовик . дусны, бу «Капут»ны чистый акылына утыртмыйча моннан китте жук. — Әйдә, ярый. Капут икәнсең Капут. Кырынмаган икәнсең— кырынмаган. Киттек Майтабың янына. Суд карарын шында ишетербез, — дип команда бирәм моңа. — Пәкесе үтми ич анын, бик кырынасы да. — Әле сүләшеп торган була. Командирның приказын нишлиләр? — Үтиләр! —ди бу, җанлана төшеп Кыскасы шыл, мыек чылатудан, сарык итеннән соң беренче эшебез ике әтәч киттек без яр буе Майтап үенә. Исәп кыска, иң элек Майтап белән араларын ныгытырга, ике арага күпер салырга! Урамда октябрь киче, җил, салкын яптыр сибәләп тора. Ә мин, башта бер эттем дә бугай инде, декабрьсыз башка киде җук. Ә хәзергесе минутта бигрәк тә Керпе чәчне үрә бастырып куйсам, хатын-кыз халкын срази шом ала. Уйнап йөрмибез бит, ходай бирмеш кыяфәтеңне күрсәтә белергә дә кирәк. Барып кердек Майтапның үенә. Исәнме-саумы? Тегеме-бумы? Бер бездән генә калмаган, фасонына китермичә булмый. Мәгәренки, артык ваклану жук. Барып утырдым бер читкә дә, авыз тик тормасынга теш казый башладым. Тегеләр пышылдашалар икенче йк читтә. Пышылдашалар, мин теш казыйм, мәгәренки, бер үк вакытта сүзләренә колак та салам. — Бу ниткән әкәмәт кеше апкилдең син, Якуп? Шушы суыкта башына да кимәгән. Суык тияр дип курыкмый микәнни? — Ул суыкка тимәсә, суык аңа тими. Минем фронтовик дус, командирым икенче төрле эткәндә. — Хәлеңне белергә дип килгәнмени? Әллә үтеп кенә барышымы? — Бөтенесе бергә, — и тавышын күтәребрәк, янәмәсе, мин дә ишет- сенгә, — Татвоенкомат командировать иткән. Ягъни синең беләм минем араны юлга салырга. Син ни .. саграк сүләш аның алдында. Юк-бар кәҗәләнүләреңне куеп тор. «Капут» «Капут» та, сүләшә белә чукынмыш. Кара, кай яктан килеп сукалый. Ә мин, янәмәсе, ни дә ишетмим, минем үз эшем бар: теш казыйм. Сүләштеләр-сүләштеләр дә болар, бер заман Майтабы » моның юри минем якка борыла төшебрәк, күрәсең, юри мин ишетсенгә сузыбрак этеп куймасынмы сүзне: — Бик сыйлагансың’ ахры, Якуп, кунагыңны. Бер генә дә теш казудан бушамый. Инде дә ишетмәмешкә салышып калып булмый, сәгате сукты, әтергә кирәк сүзне и ишеттерә торган итеп әтергә кирәк. — А как же сыйламаска фронтовик дусны. Җитмәсә, кеше командировка белән жөри — Нәрсә булса шул, башта да бар чак, дәррәү өнен алырга булдым мин «аяклы мал яратучы» бу шома Майтапның, — ике мужикка ни читенлеге бар, ектык та суйдык Якупның бер сарыгын. Командирыннан жәлмени Якуп та сүзгә кушыласы итте: — Ул арада командиры жәлт кенә кибет ягыннан урап кайтты. Утырдыкутырдык та узганнарны искә төшереп, менәтерәк синең хәлне дә белергә булдык. Өне алынмады Майтап толның, мәгәренки, Якуп ягына күзенең агы белән, бик тә ачуланып бер карап куйды и төртмәле итеп сорады: — Алайса сарыкларың дүрт кенә баш калды. Капут? Якубым ык-мык, тамагына имән чикләвеге тыгылган үрдәк күк — . жәл дә мескен, юашлыгы белән ачуны да китерә. Дәрәжә бар — командиры, командировка белән йөрүче —бу хәтлесенә хәтта үзем дә ышана башладым хәзер. Тотындым берьюлы кисеп ташларга: — Кайдан чыккан сүз булды ул «Капут»? Сугышта ң,җнңеп кайткан кешегә, панимаеш. Минем әтчәйни солдатым рядовой Якуп Харисовка шындый кушамат? — И өзәргә икән өзәргә, белеп торсын уйнап жөр- мәгәнне. — Әле үне, каралты-кураны колхозның төп участогына күчергән вакытта сарыкларның тагын берсе ычкынмагае. Өмәгә килүчеләрне, булышучыларны сынларга кирәк ич. Әле сарык белән генә калсак! Бу юлы икесе дә бер-берсенә караштылар, икесе дә аптыраганнар иде. Шылай өзеп сүләшми булмый бу мокытлар белән. Белеп торсыннар. азбар кошы булып, замана эткәнгә каршы килергә ярамый. Күчәргә икән — значится күчәргә Үләнергә икән — значится үләнергә. XIII Иртәгесен үк, икенче эшем итеп, әлеге тел участок дигәннәренә киттем. Ерак тегел, нибары дүрт-биш километрдыр. Алай булса әле. Сыз- гыра-сызгыра, җырлый-җырлый бардым — җәяү. Хет үтер, җәяү жер- гәндә үтер, үлеп яратам җәяү җөрүне. Элек күзгә күренгәнне әтәм. Ике ♦ катлы таш мәптек, җанында бер катлы, мәгәренки янга җәелгәне, агач ж мәптек, җанында интернаты — күрше авыллардан килгән бала-чагага •? куна-төнә җату өченгә. Почта бүлеге, ике ишекле таш магазин, дворец £ культура, урам саен фонтал, кнопкасын басасын, суы ыргылып тора. 2 Без яшь чактагы кебек тезелеп-тезелеп чишмәгә суга барулар беткән. Бу чаклысы, иске тормыш калдыгы дип этсәгез әтерсез, мина зык та л ошамады. Авыл — чишмәдән су ташучы яшь кызлары белән матур ул. х Жә, бер якка куй бусын, иске тормыш калдыгы ни әтмәс. Сельсовет, S колхоз правлениесе, кунак йорты — бөтенесе балтадан-пычкыдан гына төшкән. Тирә-жүндә разный анда мастерскойлар, терлек каралтылары— 5 гел бер таш кала. Бер кешегә бер сәләм бирмичә, бер кешедән бер сә- 5 ләм алмыйча, керпе чәчемне үрә бастырып карап җөрдем дә, барып * кердем правление дигән җирләренә Кабинет та кабинет, кабинет саен ♦ телефон, кабинет саен өчме-дүртме кеше. Язалар, телефоннан сүләшә- s ләр? счет төймәсе тарталар, гәзит укыйлар—әтеп-сүләп бетермәле тө- х гел. Мин берсендә бер тукталып, вакланып тормадым, туп-туры предсе- ® дательнен үз кабинетына үттем. Башны салып торасы жук Башта бул- х магач честь биреп торасы да түгел, туп-туры үгезне мөгезеннән алдым. х «Үгезне» дигәнем үземне дигән сүзем. х — Шыидый-шындый җирдән, шындый-шындый командировка, ~ Якуп Харисов дигән колхозчыгызның элекке командиры, кәнкрит зада- ө чам: анын тормышын ипкә салу, аны үләндерү и так далее. Сезгә, сезгә дигәнем колхоз правлениесенә, претензиям: ник сез аны шушы таш кала-баш калагызга күчермисез? Анда, тыкрык та чат белән тулган иске авылда тотасыз? Боларның нә әтәсен алдан ук белеп сүләшәм. — Үзе гаепле, «без ана, как элекке фронтовик, өч көндә бар мөлкәтеңне күчереп, үеңне алты почмаклы итеп салып бирәбез, бөтенесе колхоз чутыннан, — дип карадык, тешләк бит, сез дә, күрәсең, җитәрлек тәрбия бирә алмагансыз, сугыш та акылга үрәтмәгән. «Зыйрат, ата ана нигезе, күпме яшисе калгандыр» — әткән сүзе вана шул булды. — Карышмыйм, сезгә әткәне шылдыр, мәгәренки сезгә ул бөтенесен этеп бетермәгән, йөрәк майларым. Аны җибәрмичә бәйләп торган «аркан казыгы»н мин белеп алдым и мин ул «казык»ны суырып чыгармыйча моннан китмәячәкмен. Моны фронтовик алдында фронтовикның биргән сүзе дип карагыз, анты дип үк этсәк, зурга китү булыр Кыскасы, правление кешеләре белән кәнкрит сүләшеп, кәнкрит эшкә керешергә булдык. Эттем, материалыгыз, транспортыгыз әзер булсын, урынны авылның уртасыннан бирегез, ул уртада торырлык әдәм. Минем кул астында сугышты, начар сугышмады, калган ягын, как элекке командиры, мин үзем җайлармын, дидем Честное пенсионерское, шулай эттем. Китешли, әлеге теге ике ишекле таш магазиннарына кереп, электробритва ала киттем. Тыкрык белән чаттан гына торса да, электрсыз калдырмаганнар авылны, әтәм, минем «Капут» дус тырмашып яткан авылны. Кайттым да кулына тоттырдым электробритваны — Элекке командирыңнан сиңа бүләк бу п шылан дип кабул ит,— әтәм и шундук приказ тәртибендә өстим, — хәзер үк. шышы минутта ук яңакларыңны бу сары сакалдан әрче, калганнарын азак сүләшербез. Тимерне кызуында сугарга яратам, фронтта күнегелгән адәт и шын- да ук бу сакалбайга ләм мим этмичә киттем Кая5 Теге ярга ябышып каткан үгә, моның Майтабына. Аптырамакчы. иде теге, аптырап торырга сәбәп бирмәдем, кабыргасы белән куйдым сүзне: — Уйладыгызмы? Нинди дә булса карашка килдегезме? — мәтәм. Теге ык-мык, башына яшен китереп орган кебек үрәләй катты. Шыл миңрәгән арада мин автомат урынына яңадан «очередь» бирә башладым: — Мин анда правлениегез белән сүләшеп кайттым. Авылның кыл уртасыннан урын бирергә булдылар. Материалы, осталары, транспорты колхоздан. Өч көннән эшкә керешергә булдык. Өмәчеләр, эшчеләр өчен Якупның тагын бер сарыгын суябыз. Шылай сүләшенгән. Тегесе бетүгә таба бара, ике мужик, көн-төн бүре урынына ит ашауга ничек төтмәк кирәк. Якупны хәзер танымассың, чырай бөтенләй үзгәрде, сүзе бөердән чыга, кырынды, чистарынды, чистый Суворовский кавалер, нанимает. Сезгә, сеңелкәш, уйларга өч көн вакыт. Якупка кияүгә чыгып, аның белән алты почмаклы яңа үгә, кала дип үк әтмәсәк тә, бер ише кечерәк калаңны орып бирә торган шындый культура үзәгенә китәргә риза бул- масаң, үзеңә үпкәлә. Миндә икенче бер решение дә өлгереп килә: Казанда минем ун ел ирсез каңгырап яши торган балдыз бар. Ир чырае күрсәтсәң, җир читенә китәргә әзер. Якупка шул балдызны китерәм дә утыртам. Бу ходны шында гына уйлап чыгардым, сабын күбеге бер эткәндә. Ә теге «культура үзәге», «каңгырап тора», «сүзе бөердән чыга», «сеңелкәш» кебек культурный сүзләр, әтер идем, шылай ук ярап куйдылар. Кыскасы, берчәк йомшарттым бит Майтап тәтәнне. Мәгәренки, шылай да ык-мыктан узып ни дә булса этмәде. Әтерме сон дәррәү кубып, хатын-кыз бит ул кырык катлы, әгәр кырык биш үк булмаса. Китешли, ишек тоткасына ябышкач, яңадан борылып, янә бер өзеп этәсе иттем: — Уйлар өчен өч көн срок бик җиткән, фронтта кала алу өчен дә андый озын срок бирмиләр. Үз башыгыз пешереп бетермәсә, булышу өчен иртәгә мин Якупның үзен җибәрермен. И вәссәләм шының белән. Ышанычым нык: апагызны яртылаш бөктем. Чистыйга бөгеп салу анысы инде Якуп эше. Чынкыйлап та «Ка- пут»ка әләнмәгән булса, әлбиттә. Кайтып керсәм, Якубымны танымыйм. Бит-яңак ялтыраган, өстенә яңа кәчтүмен киеп алган, үзеннән одеколон исе аңкый, кыскасы, тач кияү җегете. Минем Майтап тәтәкәй алдында борчак сибүләр яртылаш барып чыккан дигән сүз. Инде мин тегендә булган сүзләрне дә тезеп салгач, Майтапның өнсез-телсез калганлыгын да өстәгәч, бөтенләй яшәреп, алсуланып китте булачак кияү җегетем. Шылан да эчен тырнаган бер соравы бар икән: — Тагы бер сарыкны суярга туры килер, дигәч тә бер сүз дә этмәдеме? Только ни... Боргаламыйча, как фронтовик фронтовику сүлә сүзеңне. — Боргалаудан миңа нинди чут? Миңа тизрәк синең тормышыңны җайга салу кирәк. Командирдан ни сорала? Оныткан булсаң, исеңә төшерим: командирдан беренче чутта үз кул астындагы рядовойлары турында кайгырту, аларның эшен җайга салу сорала. Якубымның башы түшәмдә. Шылай булмыйча соң, эше күләнергә тора бит бахырның. — Бүген, айса, бәйрәм итәбез бер. Казан тутырып ит салам. Теле ачылды, сүләшә башлады бу. Хет сүзләрен тот та «Чаян»га бастырып чыгар. — Иттә икән хикмәт, малай. Төннәрен торып утырам Майтап җаныйны искә төшереп, — дигән була җырык авыз. Кәчтүмен салу да җук, чолан белән ү арасында чабулап җөри. Янәтерәк командир сүзе кирәк булды бу котырганга. — Акылыңдамы, әллә шаштыңмы син? — Әтәм моңа, — иртәгә Майтабың янына киеп барасы кәчтүмең ич. Казан, аш-су тирәсендә киеп жөрсәң нишли ул? Май чәчри. Корым тиюе бар. Салып ат элек кәч- түменне. Әле ничек кенә салды, таслап төреп куйды, өстенә җәймә каплады — янәмәсе, тузан кунмасынга. И тотынды чабарга. Ул кичне янә ф утырдык. Мәгәренки бушка төгел, моның иртәгә булачак визиты өчен план корып утырдык. Кәефләнеп алгач моның авызыннан Майтап төш- 3 ми. Шүрли дә үзе: — Ничек сүз башларга булыр икән? Мин бит кыз-хатын белән сү- < ләшүнең рәтен үк онытып бетергәнмен. Ун ел хатынсыз торып соң... * — Нинди рәт кирәк аңа. Җебеп кенә торма, вана шыл. Башла уң- g нан, күч әкренләп сулга. Кешегә акыл сатудан да ансат эш жук. Ә соң үзем, Җамал-причес- 5 ка белән, Гүләнең дәү әнисен әтәм. Җәйнен-җәй буе чәй эчеп йөреп 13 ни кыйраттым. 5 Иртәгесен, әлбиттә, таң тишегеннән төгел, кичкырын, бу Якуп-җиң- £ ги сыерын саугач, җиренә җиткереп әзерләп, одеколонын-яиен сипте- 2 pen, кирәкле инструктажны ясап, озаттым моны и күз дә йоммыйча әләнеп кайтканын көтә башладым. Уен-муен төгел, батмаса гына ярый. Көтәм-көтәм япа-яңгызым, башка шыр тиле уйлар килә: «Әллә сра- о зы батты ук инде бичара әдәм баласы?» ® Сәгать уникенчеләр булгандыр, кайтты бу. Хәвефсез-хәтәрсез генә. * Хәтта, мин әтер идем, авыз ук җырылган моның. — Имансыз гына икәнсең, иптәш сержант, — ди бу, солдатча точно £ булырга тырышып. Мәгәренки, авызны җыя гына алмый бит, — нинди * генә догалар укып өшкердең син ул кире беткәнне. Майлаган кебек булган. Шундук самаварын куеп җибәрде, суелган сарык турында ник ләм-мим сүз кузгатсын. Минемчә балдызың белән котын алгансың син аның. Чынлап та, бармыни соң синең шындый балдызың? — Җә бөтенләй ычкына башлагансың, җә берәр шикле эшең бар, шылан шыр тиле булырга ярыймы ир кешегә. Нинди балдыз, ди ул. Андый балдыз булса, үземнән артмас иде, ничә җәй, ничә кыш хатынсыз аптырап җөрү. Иргә чыгасы килгән тол хатынны шылан да куркытмагач, тиле. Юк белән башымны әләндермә, рапорт бирүче дневальный кебек ярып сал: эш пешәр төслеме? — Самавар кайнаганчы кирегә сукалады, чәй эчкәндә дә шылай сукалап маташты, илла күрәм, ир дигән кеше белән кара-каршы уты- ■рып чәй эчү ошый моңа. Бигрәк тә синең балдыз дигәнең өнен алган бичараның, кайта-кайта гел шул турыда сорашты. — Рапорт булмады бу, су изеп май чыгарырга маташу булды, — дип шып туктаттым котырмышны, артык тыела алмыйча, — син миңа шыны әт: разведка нәтиҗә бирдеме? Үзәк поселокка күчәргә, сиңа кияүгә чыгарга ризамы? Тагын бер сарыкны суябыз дигәнгә ничегрәк карый? — Бөтенесе без корган план буенча, Фазыл Гыйматднновяч. Күчәргә дә, ЗАГС кәгазенә кул куярга да риза. Гупчи дә әләндереп куйгансың ич Майтапны. — Әләндерүен анысын син әләндерерсең, — дим теге җырык авыз җаена ята төшеп, — шылац да ачык этеп сүләш: берәр ничек мачы булдымы соң? Вәгъдәләшү бүләге рәвешендә. Чиккән кулъяулык дип юкны сузып тормыйк, заманасы ул төгел хәзер, но берәр төрле кети-мети? Ич югы, битеннән бер пәп итеп алдыңмы? — Җәсәнә, командир, син тагы бигрәк.— ди бу, кызлар кебек кызарып, — күрсәтер Майтап кети-метнне. Ул якка җен кебек кире беткән нәрсә бит ул. Аллалары үзләре белән —вакыты җиткәч женнәре качар. Мөгәрен- ки, Якупка ияреп яңа урынга — культура учагына күчәргә риза булуы —беренче план хәзергә шыл. Тыкрыклардан гына торып калган бу котсыз авылдан туйган идем. Колхоз сүзендә торды: бирде машиналарын, бирде осталарын, ниндидер зур төзелештән артып калган агачлары бар икән, аларны атты, купты бер заман пәри туе: монда шатыр-шотыр каералар, сүтәләр, тегендә— культура учагында шак та шок кагалар, яңа дворец җиткезәләр Үз чиратымда мин дә кыска тоттым сүзне: — Минем командировка рядоваем Харисовның тормышын рәтләгәнчегә хәтле генә. Давай пәри туен яңа ү туена и, шында беррәттән, Майтап белән Якуп туена да әләндерәбез,— мәтәм. Шыннан шыл, кушылдылар, башлары җиденче кат күктә. Бик шәпләп туй иттеләр. Шыидый-шындый бер хәл була-нитә калса, дип ике якның да җыя килгән капиталлары булган икән, селкеп салдылар янчыкларын. И майлаган кебек торып киттеләр. И әтергә кирәк, минем уйлап чыгарылган командировканың срогы да шында тулды. Кешегә чыккан кояшка гомер буе кызынып ятып булмас, үз кояшымны эзләп табарга кирәк. Рядовоем Якуп Харисовның тормышын ипләдем, хәзергәшыннан биктә канәгать. Шыл яктагы бер атсыз-котсыз разъездга чыгартып куйдырдым да, шыннан поездга утырып чап үз Казаныма. Әтәм үз-үземә: «Минем кояш анда үзе мине көтә булыр». XIV Көткән пычагым! Алтмышка җиткән башы белән чәченә прическалар ясатып, көн саен бер күлмәк алмаштырып, сүләшкәндә әллә ничек иңбашларын сикерткәләп сүләшүеннән анау жәй көне үк шикләнгән идем Җәй буе самавар яндырып эчергән чәйләрем әрәм китте, тапкан үзенең сыңарын, кияүгә чыккан. Колакка кереп калган адресын искә төшереп, Жданов урамына — үзләренә үк бардым, беләсез, һәр чактагы кебек башны югары тотып Әлеге кияүгә чыгу хәбәрен ишетүгә баш шундук сыгылып төште, юл буе сүгенеп кайттым. Әтәм, синең үзеңдә гаеп, Фазыл Гыйматдинович, имештер, җәяүләп Татарстанны әләнеп кайтмакчы. Гел шул прическалы тутакай тирәсендә генә әләнәсе иде, Ай Җир тирәли әләнгән кебек. Бер уйласаң, чүп тә түгел. Башны бик югары, җиде кат күктә тота иде Аннары, точны гына эткәндә, бик алай дан нәмәстәкәй дә тегел иде. Борыны янында гына күлмәк сәдәбе хәтле миңе бар иде, кап* гара миң. «Менә бу минем яшь кәләш була инде!» дип кешегә, дус- ишләргә күрсәткәндә, бигайбә, ин элек күзгә шул кара миңе бәреләчәк. Дөрес, сүзгә-өнгә осталыгы бар иде, хет алды, хет арты, ул-тикле- сен этми булмый. Пенсиясе дә ярыйсы иде. Мәгәренки очкан бит, очкан артыннан очарга канат җук Аның каравы, бер юаныч калды күңелдә, яна алып кигән тун шикелле гел җылытып тора Ничәмә-ничә ел бергә азап чигеп, Гитлер бандасын бергә тукмап җөргән фронтовик дусымның тормышын рәтләдем. Әледәи-әле хат язып тора, канәгать Майтабыннан Алты почмаклы яңа үеннән, и әтергә кирәк, культура учагыннан да эрегән азы- каен, әтерсең яңа гына мунча чабынып чыккан. Язган бер хатында «Бөтенесе синең аркада булды, иптәш сержант, Майтап җаныкаем җәйгән җылы-йомшак урынга'барып ауган саен син бәгырь искә төшәсең, син ачтың миңа бу күк капусың» И так далее и шыл ай тезә дә тезә. Ә бер хатында хәтергә яхшы ук кереп калырдай бер нөктәсе бар иде. Анысын, лекторлар кебек, күзлек киеп, хатының кәгазенә карый- карый, сүзгә-сүз укып бирәм, штобы «борчак сибә бу, гомергә сибеп бетермәгәнне» дип уйларга урын калмасын. Язып килә-килә дә бу, аннары менә былай дип тезеп китә: «Ул Май- тапны әйтерең бармы, сержант жаным, бу яна җирдә алыштырып куйган кебек булды. Кич саен мине клубка сүри — спектакль, консерт карарга. Аннары тагы әкәмәт ягы бар, аяклы мал өчен гел җан атып торган шыл коткы хатын, җен алыштырдымы үзен, бер көнне үзе китереп әтә. «Суй тагы бер сарыкны, Якуп Үзем өчен дип этмим, мина ит булса ни дә, булмаса ни, ә сина ит ашамыйча гупчи дә ярамый. Ир кеше итсез ни... канатсыз кош», — дип куйды мәсьәләне. «Тагын берсен суйсак, икәү генә кала бит сарыгыбыз, Майтап Уйлыйсыңмы шыны?» — дим Җавапка аптырап тормады, җавабы кесәсендә генә икән: «Калса тагы. Язга бәрәнләп җибәрерләр, тагы дүртәү булыр», — ди Гел клубка йөреп, лекциясен-мазарын тынлап, күзе ачылып китүеме бу, әллә озак тол торган кыз-хатыннын бер мәл шылай котырып алу чире кузгаламы икән? Син олы кеше, командир кеше, тере ннмесне «тел» итеп апкайткан чакларың булды, яшь чагында мәктәбен дә күргәнсең, мәңге онытасым юк, миңа карата күп яхшылыклар эшләдең, инде тагы бер яхшылыгыңны жәлләмә Этеп яз миңа дөпдөресен генә дөрес эзләме минем Майтабым, әллә ни . әтергә дә уңайсыз уңайсызлыкка — берәр чир зәхмәте кузгалдымы, әдәм көлкесе?» Мин, әлбиттә, алай кырлап-сырлап тормадым, хәер, кырлап-сырлап торырлык сәбәп тә күрмим «Дөрес эздә, Якуп, Майтабын, яшь кәләшне ни әллә азбар кошы булып сайрап кына тотармын дисенме? Халык ни ди андый чакта? Халык менә болай ди андый чакта: «Хатын ал- мак — нә кирәк? Квн дә батман ит кирәк», ди. Ә синең, иптәш Харисов, гап-гади бер рядовой башың белән атай-бабайлар сүзеннән чыгарга какой-такой хакың бар?» Юктан гына танышып киткән Фазыл абзыйның миңа сөйләгәннәрен, дөресен әйтә калсак, миңа сөйләгән атлы булып, үз сүзеннән-хикәя- ләреннән үзе үк тәм табып, ләззәтләнеп сөйләп утырганын, мөмкин чаклы түкмәскә-чәчмәскә тырышып, булдыра алганымча, аның үзенчәрәк чыгарырга азапланып, сезгә сөйләп бирдем, укучыларым! Ләкин үзем сизеп торам Фазыл абзыйча ук чыгарып булмады. Аннары шунысын да сизеп торам: тик үзләрен генә яратучы кайбер тәнкыйтьчеләрнең бу «куян шулпасының шулпасын» ошатмаулары да ихтимал — хәер, анысы алар эше. Ләкин бит дөнья киң, анда, чырай сытып яшәүчеләргә караганда, елмаеп яшәүче көләч кешеләр, шул җөмләдән карт көләчләр дә, чагыштырмаслык күбрәк. Мин бу әсәрне, барыннан да бигрәк, әнә шулар өчен яздым.

1977. Казан.