«КУБИК»лар ТУРЫНДА БАЛЛАДА

ормыштан зарлана алмыйм мин: гөл җае чыгыл кына горды. 1951 елны етием Куйбышев гидстроеиа эшке билгелаиде. Җаен без бөтен семьябыз белей шунда күчеп киттек. Әле де бөтен ваклыкларына кадер хәтерлим: Стаарополь-на-Волге шәһәреннән килгеи моторлы! көйме безие, каршы искән җил- дон усалланган дулкыннарны! яре-яре, Могут тавы вныидагы буш ярга алып чыкты. Ул вакытта бу кечкенә генә бухтада иренеп кен» эшләүче җир суырткыч машина тавышы белән үзәнлектә җилләр уртасында калган иске тегермән ыңгырашяомандаларны) да ишеттерә иде.
Олы1лар тезелеш белен генә яшәделәр. Күп вакы1тта ети ейдөи мендәр генә ала да ерактагы) перемычкага китә. Бу сүз безгә, яшүсмерләргә, тылсымлы кебек тоела: ченки ул сүзнең чын мәгънәсен белми идек, һәм аннан соң «шуннан килгән* (эштән арып кайткан әтиләр бу исәпкә керми) һәр кеше белән очрашу безнең очен зур оакы!йга иде.
Шундый очрашучың берсе хәтердә калган. Безнең яңа мәктәптә сайлау участогы оештырылды. Сайлаулар көнне беренче булып таоыш бирергә экскаваторчы Кле- ментыев килде. Аның экскаватор чүмече бурлак сукмагыннан беренче булып җ«р алганын бөтен поселок белә иде Ул затлы костюмнан Без. укучы-комсомоллар, урналар янында почетлы каравылда торганда, бу кыюсыз иешенең тиздән күкрәгенә Алтын Йолдыз тагасын башы1бызга да китерми идек әле. Клементъәвиың хезмәт биографиясенең бик нык макталасын, берничә елдан аңа да багышлап «Мисырдагы дусларга» дигән шигырь язылыр дип те уйламадык.
Ләкин шулай да без Василий Михайловичкә бик нык сокланып, тылсымчыга карагандай гаҗәпләнеп карый идек.
Алар хезмәтенең нәтиҗәләрен мин студент вакытта каникулга кайткач күрдем. Могут тавы түбәсеннән минем алдымда гаҗәеп күренеш ачылды. Елганы плотина нык путадай буып куйган. Төрле ягыннан чәчәкле аллеялар уратып алган станция мәһабәт булып күренә, монда кайчандыр асты өске китерелгән балчык өемнәре яткан дип һич те уйламассың. Шунда мин беренче мәртәбә станция менә шулай үз көенә
каны гына ишетелә иде.
...Ә аннары! башланды!
Без, гидрострой малайлары! һәм кызлары класста утырган килеш тә тезелеш пульсын тоя идек. Жигули карьеры!нда таш җимерткәндә кайвакытта. хәтта класс идәннәре дә селкенеп, тәрәзә пыялалары! дерелди иде. Кендезге көчлә җил котлованнан бирелгән «... иптәш Арта-мо-но-о-ов, рай-он-ның баш ии-же-ие-ры-нав дигән радио-
эшләсен емвн әтиләрнең күпме хезмәт түккәнен тойдым. Хезмәтләре гене түгел, бо- лемнәре һәм профессиональ осталыклары да таләп ителгәненә төшендем. Могут тавы түбәсендә торганда ГЭС төзеген геройлар — экскаваторчы Василий Лямин, электр белән эретеп ябыштыру остасы Алексей Улесов, водолаз Сергей Милиантлар. ның бетырлыгы бөтенләй яңача күз алдына килеп басты.
Язмыш мине егерме елдан соң Жигули диңгезенең икенче чигенә — Чаллыга китерде, һәм биредә мин Клементьев, Лямин, Улесов, Милиантлар батырлыгының серен яшьләрнең көндәлек эшендә үз күзләрем белән күрәчәгемә чын күңелдән ышандым. Чөнки иске танышларымның омтылышы белән Кама янындагы удар тезелеш рухы уртак икәнлеге минем өчен ачык иде. КамАЗга нигез салучыларның һәрберсе — хәтердә калырдай кешеләр, һәм бу аңлашыла да: акча колларын буш далага күмәч күрсәтеп кенә китерә алмыйсың. Мин КамАЗ төзүчеләр белән очрашкан саен үземне дулкынландырган бер үк сорауны кабатлыйм: «Син төзелешкә нинди өлеш керттең?» һәм мин ышанам: берәү дә минем соравыма битарафлык күрсәтмәячәк.
Узган ел КамАЗның төзелеш мәйданнарында утыз миллион кубометр җир эшләре башкарылган. Аның нигезенә 567 мең кубометр монолит бетон салынган, корпусларына 394 мең кубометр җыелма тимер-бетон монтажланган.
Ьу эшләрне башкару өчен нинди генә кайнар көннәр, йокысыз төннәр кичерелмәгән! Җир казучылар, бетончылар, монтажчыларның тауларны күчерүгә тиң фидакарь эшен нинди үлчәүдә үлчәргә мөмкин соң?
Әлбәттә, бу язмаларны, Клементьев кебек, КамАЗның беренче нигез балчыгын алган кешене эзләп табу вакыйгасыннан башлыйсы килә.
Чыннан да, еллар үтүгә карамастан, КамАЗ нигез балчыгын беренче алган кешене биредә онытмаганнар, башка җир казу осталары арасында ул югалып калмаган. Беренче чүмеч балчык алган көннең ике еллык юбилеена, 1971 елның 13 де- кабрена, Михаил Тимофеевич Носков үзенең экипажы белән ярты миллион кубометр чамасы җир казыган иде, һәм Камгэсэнергостройның рекордчы механизатор паспорты аңа тапшырылды.
Машина экипажы командиры мондый уңышка ирешүен болай аңлата:
— Минем карашымча, безнең коллективның бер үзенчәлеге шунда: эшләнгән эшне без сменалап түгел, бөтен бригадага исәплибез. Эш хакын да шулай бүләбез. Ә бит күп кенә бригадаларда һәр сменаның эшен аерым исәпкә алалар. «Кубик»- ларны күбрәк бирү өчен алар машиналарын саклап тотмыйлар, теләсә ничек файдаланалар, яхшылап карамыйлар. Шуның өчен, социалистик ярыш шартында: «Экскаваторның ремонтсыз эшләү вакытын ике мәртәбә озынайтырга!» дип яздык. Кулларына логарифм линейкалары тотып, машинаның чыдамлылык срогын исәпләгән инженерларның билгеләмәсе бу очракта чынбарлыкка туры килми. Носковның үз арифметикасы.
Корыч организмга зыян китермичә чокырдан ничек балчык алырга, аны чүмач- төн самосвалга ничек яхшырак бушатырга дигән мәсьәләләрне һәр минут чишә ул.
Чаллыда мин беренче тапкыр Жигулида булмаган профессия кешеләре — авто* скреперчылар белән очраштым. Монда бит төзелеш бер карыш җирдә генә түгел, ул йөз квадрат километрга җәелгән. Туфрак монда бик уңдырышлы. Тикмәгә генә Чаллы портында революциягә кадәр үк Россиядә иң зур элеваторларның берсе төзелмәгән бит! Автоскреперлар туфракның уңдырышлы өске катламын җыеп алалар.
Автоскреперчылардан миңа иң ошаганы Харис Рафиков булды. Чибәр, таза егет ул. Мин КамАЗ художниклары урынында булсам, плакатларга гол аны гына ясар идем.
Харис Кама буенда туган. Аның туган авылы Каратай-Саклау Чаллыдан 30—40 километрда гына. Ул Кама өстендәге һавадай ачык зәңгәр күзле, үзе скрепер йөрткән даладай сап-сары чәчле.
— Минем әтинең куллары менә мондый,—дип күрсәтә Харис, ике кулын янәшә куеп. Аның үз кулларына карап, мин яшерен көнләшү белән уйлыйм: «Йонлач бал
мар.п.! ялгыш моның белен очраша күрмәсен! Аюыңны ла сугып егар!. Ерак Канчыгышта армия сафларында шофер булып хезмәт итү. Себердеге удар комсомол тезелешендә автокранда эшләү чыныктырган аны. Камада автозавод тезелесен ишетү белен туган якларына кайта ул. Ни әйтсәң де туган як үзене тарта икән шул. Гариф абзыйның сугышта хәбәрсез югалган улыннан башкалары әтиләре янында эшлиләр Ә Хәмит исемле абыйсы колхозның партия оешмасын җмтәкл-
Беэ аның белән су җыйгыч һем су чистарткыч корылмалар күтәреләчәк урымда очраштык. Харисның кеефе киткән иде бугай. Ахырдан сәбәбен дә белдем. Авылына сабен туйга кайтып килүне җайлый алмаган икән. Унсигез яшендә үк бетен республикага атаклы Зефәр Хаиовны еккан егеткә сабан туйга кайта алмау нәрее икәнен уйлап карагыз инде.
Кирәк бит шулай туры килергә. «Советская Татария* газетасы июньдә, сабан туй алдыннан гына, автоскреперчылар бригадиры Умат Наурбиеәның «Бишьеллыкны — дүрт елда!» дигән хатын бастырыл чыгарды. Рафиков звеносы күршеләргә чакыру ташламыйча гына алармы узып китәргә булды.
Шушы вакыйгаларның нык куерган чагына туры килдем мин. Генаһ шомлыгына каршы, Чаллыда ул кеннәрдә түзеп тормаслык эссе иде. Эсселек күләгәдә 40® кә якынлашты. Ә кабинада тагы да зссерәк. Маңгай тире күзләрне каплый. Егетләр шулай да бирешмәделәр. Шундый кеннернең берсендә, вахта кендеэгә ашка барганда, Наурбиев участо
гында машиналарның тик торганын күрделәр. Кичке якта беленде: күршеләр, кызулык ф бераз кими төшкәч, көндезге сәгать ечтөн генә эшли башларга карар кылганнар икән Бу яңалык бригаданың тынычлыгын югалтты. Безгә нишләргә соң? Машиналары янына о җыелдылар, кайсы скрепер канатына утырды, кайсы трактор тәгәрмәченә. Шаулашты- ь лар, бәхәсләштеләр һәм ахырдан иртәнге салкында җидеде зш башларга, кичке җи- j дедә тәмамларга булдылар. Ә көндез чиратлашып зшлеп алачаклар. <
Август башларында мин Харис белән яңадан очраштым. Күршеләре белен ярыш- а ның ничек тәмамлануын беләсем килде. Минем дустымны бу гадәти булмаган «бәй- S геде» җиңүе белән котларга була икән. Наурбиев бригадасы эссе көннәрне көндезен ® эшлемесә дә, июльдә рекорд биргән — зшлеп чыгару ике йез синеем процентка “ җиткен. Ә Харисларныкы — еч йеэ утыз!
Га детом буенча чемпионнан сорадым: «Әйтче, дустым, күршеңне узып китү өчен < син нинди дә булса техник хәйлә кулландыңмы?» — дидем. Эшченең табигый «аге- ре»—бу инде галимнәр тарафыннан күптән исәпләнгән — «ат кече»иең уннан беремә генә тигез бит. Нишләсәң дә шуинаи ертык эшли алмыйсың.
Сүзне кая таба борганымны Харис шунда ук аңлап алды, дәү кулларын бутый- бутый аңлатырга кереште:
— Беләсезме, безне гел мотор интектерә. «Җен» кече булса да, бик четерекле бит ул мотор. Әно «Жигуливләрның двигателе мең ике йеэ сәгать эшлерго исәпләнгән, ө скреперның бары тик биш йеэ сәгатькә. Телисеңме, юкмы, зшеңном туктал, моторда казынырга кирәк. Ике көн буе казынырга була, бер конде дә бетерә аласың. Уйланам: төрле тимерләрне тегеләй куел кар йм болай куям. Тырыша торгач, алына торган манометр, тагы кечкөне-кечкенә вак-төякләр уйлап таптым»
Әйе, хәйләсе еллә ни түгел, е «кубикялар күбрәк.
Хәйләсез денья файдасыз ди бит. Зуррак хәйлә ззлеп. тезелеш җитәкчесе Е. Н. Батенчук янына киттем. Алдынгылар слеты утырышлары арасында таныштым мин аның белән Мине дикъкать белен тыңлагач. Евгений Никанороенм кыска гына итеп әйтте: «Иртәгә 8 дә. Килештекме?». Кичке яки иртәнге сигезме -көнен ачыкларга кирх л.кин. Аның Р’" ...........................................«"»"•»• "■ .Т“ “ 6, Г.А..П .лшм «УН.ЛЛ. «.ш. ’УР‘"«» «’ .......... .............
.Комсомол». у.г.н ел «е» «... В-лой ....л.р»и«.» В.рг.» р.лер— ■п.г.ндвр Бет.нчуи. дно М.Г.. ««« By ..«г. «.Л.Р с.«ерл..«. — опт—», яхшы сүз белән искә алалар.
Ул ««,. у. тормый—«< — ......................... ................. .... С.Й». В-РМ *Ч~ ——
блокноттан аның турында ике язма:
«КУВИКэЛАР ТУРЫНДА ВАЛЛАДА
Н. Тезиков, Камгэсэнергоетрой идарәсенең партбюро секретаре:
Ә сез гитлерчылар концлагеренда Евгений Никаноровичнын яшерен оешма бе» лән җитәкчелек иткәнен беләсезме? Үзе ул бу хакта сугыштан соң беркемгә да сөйләмәгән, партиядән чыгаруларын да тиешле җәза дип караган. Ул вакытта шулай иде бит: пленга төштеңме — син инде коммунист түгел.
Көтелмәгән вакыйга аны сөйләргә мәҗбүр итә. Беркөнне ул радионы куя да уз колагына үзе ышанмый: билгесез бер иптәш фашист тоткынлыгында күргән коточкыч дәһшәтләрне сөйли. Ул әсирләр арасындагы каршылык күрсәтү группасы турыңда, аларның листовкалар таратуы һәм бу листовкаларында конспирация өчен түшәмнән алынган санны шифр итеп куюларын әйтә. Саннардан башкалары барысы да дөрес. Ул бернинди дә шифр түгел, ә Батенчукның партия билеты номеры була. Евгений Никанорович бу хакта Мәскәүгә язып җибәрә. Тиздән дөреслек җиңә: Батенчук партиягә кайтарыла.
Сез коммунистлар — минем иң якын ярдәмчеләрем — турында сөйләргә, дисез. Батенчук — шуларның берсе. Өстәвенә, яшьләрдә патриотизм тәрбияләү эшендә ул алыштыргысыз. Хәрби тормышының эпизодларын шуңа күрә китердем дә мин. Нәрсә белән мәшгуль ул хәзер? Соңгы 9 Май көнен хәтергә төшерү дә җитә. Бу көнне Евгений Никанорович хезмәттәшләре алдында чыгыш ясый, шәһәр митингы- сында речь сөйли һәм идарәдәге сугыш ветераннарын җыеп, алар белән стройга басып, шефка алынган мәктәпкә барырга да өлгерә.
Ю. Титов, төзелешнең комсомол комитеты секретаре:
Гадәттәгечә, смена беткәч, барлык эшчеләр дә өйләренә ашыгалар. Автобус тукталышы янында беркөнне кинәт складлар яна башлады. Тукталышта кеше күп иде, тик нигәдер берсе дә кымшанмады. Кинәт халык арасыннан олы яшьтәге бер кеше йөгереп чыкты да утны сүндерергә ташланды. Аның артыннан бүтәннәр дә иярде. Утны сүндерергә беренче ташланган кеше Евгений Никанорович Батенчук булып чыкты.
Чираттагы объектның нигезен салганда да, эшчеләр тулай торагында өй котлаганда да беренче булырга гадәтләнгән ул. Кыю инженерлык мәсьәләсен хәл иткәндә дә беренче—ул.
...Менә шундый мәсьәлә турында сөйләштек без әлеге билгеләнгән көнне. Төзелештә хәл бик читен: ул гигант котлованнарга баткан, бегоннан коелган фундамент пирамидалары авыр гер аскандай гөзелешнең адымын тоткарлыйлар. Биналарның җир асты өлешен эшкәртү төзүчеләргә бирелгән вакытның өчтән берен ала. Искечә ысул белән эшләгән тәкъдирдә партия һәм хөкүмәт заданиесе өзелергә мөмкин. Нигезләр турандагы фәнне җентекләп яңабаштан карап чыгарга туры килә.
Батенчук күп сөйләмәде: кыскача гына аңлаткач, мине тәҗрибә полигонына җибәрде.
Дала юллары лабиринтында «газик» озак адашып йөрде. Шофер да төгәл генә белми. Кая карама — актарылып ташланган балчык өеме. Ниһаять, ике яшел вагон янында туктадык. Беркем дә юк. Нәрсәнең нигә икәнен үзебез карый башладык. Көйгән үләннәрне таптап борауланган кое янына килдек. Ярты метрдан киңрәк чокыр авызыннан салкынча һава бөркелде. Чокыр авызына акча ташлап карадык: тирәнлеге 10 метрдан артык булырга тиеш. Батенчук сүзләре искә төште: димәк, монда корыч каркаслар куела һәм бетон салына.
Рәттән генә әзер субайлар да куп. Алар естенә гидравлик пресслар куелган. Пресслар белән субайларга төрле авырлыклар биреп сынау үткәрәләр. Әйе, монда гади күз белән дә күреп була: әгәр субайлар үзләренең ныклыгын расласа, бу инде нигез салуда чын-чынлап революция ясау булачак. Уйлап кына карагыз: берәр километрга сузылган котлованнар казып, аны яңадан күмәсе юк. Күпме материал, эшче көчләр, механизмнар, акча, иң әһәмиятлесе — вакыт янга калачак.
Идея бик кызыктыргыч булса да, шикләнеп караучылар да булмад»! түгел.
Ташландык сыман бу полигонда берничә атнадан, ягъни 1971 елның 23 июнендә, Гидрослецстройның Леонид Попов бригадасы беренче промышленный скважинаны 110
бораулыйсын да, ною. 12 айдан соң, 1972 елның 23 июнендә, Леонид Поповның шул ух бригадасы 200 мең кубометр бетон саласын да, юбилей «кубигы- салынасы субайның 2700 нче буласын да. аның остенэ автоҗыю заводы корыла башлыйсын да ул вакытта мин башыма да китермодем.
Гидростройчыларның бенефисы Чаллыдан тыш та бик күпләрнең игътибарын үзенә тартты. Әле күптән түгел генә СССР Госстрое биредә бораулап-тееп тутырылган ф субайлар хакында конференция үткәрде. Оэак та үтмәде, Чаллыда бри-адирлар һәм мастерлар ечен бөтен Союз алдынгы тәҗрибә мәктәбе оештырылды. Эш мәйданна- -j рында йергөч, кунаклар үз күзләре белән күреп, нигез салудагы яңа ысулның =! өстенлекләренә ышандылар. Кою заводының бер корпусында монтажчыларга эш 5 майданы җитми икән. Әмма нигез салучылар монда 1970 елда ух килгәннәр иде бит. 3 Ә двигательләр заводында бөтенләй икенче күренеш: нулевиклар эшкә күгттәи түгел i генә керештеләр, шулай да түбә ябучыларны тиргә батырдылар.
Моның сере бик гади: беренче объектта нигезне искече, котлован казып бага- о. иалар утыртудан башлаганнар, ә икенчесендә субай методы кулланганнар. ь Теоретик киңәшмәләрдә илебезнең индустриаль үзәкләреннән килгән кешеләр й. бораулап-төеп тутырылган субайлар турында тагын до төгәлрәк мәгълүматлар алды- г? лар. СССР Госстроеның фәнни-техник советы КамАЗмың өч заәодыида (прасс-рам х двигатель һәм җыю заводларында) анализлар үткәрде. Тикшерүләр түбәндәгеләрне S күрсәтте: җир казу эшләре күлеме җиде миллион кубометрга кимеде, уииарча экске- х авторлар, дүрт йөздән артык үзбушаткычлар, йөз иллеләп бульдозер һәм башка бик күп техника эштән бушады. Нигез салу оч-дүрт мәртәбә тизләтелде. Шулай да яңалык * үзенә юлны җиңел генә яра дип уйларга ярамый. =*
Структура һәм оештыру буенча булган бәтен сораулар ныклап тикшерелеп беткәнче шактый вакыт узды. Узган елның ахырында тезелешнең җитәкчеләре, Со- X әетлар Союзында беренче мәртәбә, бораулап-тоеп тутырылган субайлар буенча мах- ~ сус идарә — Фундаментэнергострой булдырды. Яшь коллектив алдына тиз хәл итүне и сорый торган бетмәс-төкәнмәс проблемалар килеп басты.
Туң туфракны махсус эшләнмәгән станоклар белән ничек борауларга? Скважи- налардагы арматура-каркасларны бетонлау алдыннан ничек җылытырга? Торбаларны скважиналарга бетон тутыргач ничек юарга? Шуның өстене, субай участокларында башта армокаркаслар да, бетон да җитми иде. э
Көннәрдән бер көнне безгә билгеле шул ук Леонид Попов бригадесыида кызык хелгә тап булалар. Инде барысы да әзер дип әйтерлек, буровой станокның топ плитасы кемдер җиңелче генә кагылудан скважинага шуып төшеп китә. Барысы да югалып калалар. Корыч «коймак»ны коедан ничек алып чыгарга? Коеның тирәнлеге 12 метр, ә киңлеге бары 60 см гына. Тар тишеккә керүен керерсең до ди, чыга аямасаң. Тормышыңны куркыныч астына кую кемгә кирәк? Бу каһәрләнгән скважинаны ташларга да ярамый. Проект проект инде ул.
— Егетләр, ябыштыру аппараты һәм кабель әзерләгез! — дип кычкыра бригадир, анкер гайкасын кесәсенә тыга-тыга. Бетенесе до әзерләнгәч, баудан үрелгән баскычтан кое төбенә тешә ул. Ике-еч минут эчендә ул эшен бетерә! Калганы, шахматчылар әйткәнчә, инде техника эше.
Субайчыларның түгәрәк сан —ике йөз меңенче субайны сукканда да мәшәкатьләре җитәрлек булды.
Шул КЛННЛРЛЛ. ЛГУИИ ИЮНЛИОҢ ТОҢГЫ .аииердиде вирлгл Бригадир вулмя В...РР Кулемин иилде. Ү.лнлч КамАЗ биографикеи .•.О.ЛЛОА ГЭЦыииои «... ш^лрг. ут- еорал. юрган җылылык трУ—ида вею— Sy"-" *•»"»•" ул. Шу-дл —ллд >Ча тым ерми.де» ...»•■ егетле. Бригадир исеме «»"•"• *л.р«-л СМУллр- -«• тмыйле матсус вулекке лйлеиген. лнл вр-<«-Р ,.»л.ш. ............... ......... Д—<“■
лар рагака чыга. Проектчылар оеиггыргеи курсларга даими иери ул, уал дл лул укый. Бу. Бил: лое. бригаданың >ш иуреег.еяларлил иык теусир «л
Газетага Виктор .ат длил «илле Стило Белен вереулел-™." в.гои тутырыл.-. субайлар ву.ин. влт.н Со», «елтебе.е «иб.релп» л— блра. е.ры.ыл тор. у.
Эчтелеген с.йкел тормыйна. ............. .............. .... »• ................... ... -Р-
ИНЕРЦИЯ БУЕНЧА —ДАН АЛУ,
ЯКИ ПЛАН ҮТӘМӘГӘНГӘ - БЕРЕНЧЕ УРЫН АЛУ
Узган айның башларында безнең бригадага төзелешнең иң яхшы коллективы дигәч исем бирелү уңае белән котлаулар кабул итәргә туры килде. Камгэсэнергостройнщ берләштерелгән постройкомы социалистик ярышның май ае йомгаклары буенча беренче урынны безгә бирде. Үзебез котлауларны кабул итәбез, үзебез уңайсызланабыз. Эш шунда: ипрельдә дә, майда да производство планын бригада үти алмады. Дан үзе күңелле нәрсә, ә шулай да миңа үз-үземне фаш итәргә туры килде. Эшләр начар барганда бер дә макталасы килеп тормый икән. Үзегез хөкем итегез: майда без 400 субай урынына 283 не генә бетонладык. Июнь планын 50 процентка гына үтәдек.
Кышны искә төшерәм Бригаданың директив нормасы — тәүлегенә 8 субай, нигезе— фантастик булып тоела иде. Ләкин без кыенлыкларны «(иңәргә өйрәндек. Озак көткән көн килде: безнең бригада эш сменасы беткәндә 8 не генә түгел, ә 15 әр субай тапшыра башлады. Булган мөмкинлекләрне тикшергәч, двигательләр заводында соңгы Фундаментны 1973 елда түгел, ә 1972 елның ахырына бетонларга карар кылдык- һава торышы яхшырган саен, бригадада һәм бөтен идарәдә дә эшләр начаррак бара башлады. Расланган график буенча июньнең беренче яртысында Фундаментэнер- гострой 11J5 мең кубометр бетон алырга тиеш иде. 6 мең генә килде. Ике ай инде трослар юклыктан көчле бораулау установкалары эшләми.
Бригада күләмендәге проблемалардан тыш бөтен төзелеш масштабындагылар барлыгын да аңлыйбыз.
Бүген ремснт-инструменталь заводын өзеклектән чыгару өчен күп көч куела, торак төзелеше һәм башкалар. Мин ихтыярсыздан уйланам: төзелеш җитәкчеләренә уз кайгыларым белән мөрәҗәгать итәргә хакым бармы минем? Шулай да кайбер фикер һәм уйлануларны әйтмичә кала алмыйм.
Бүгенге көндә двигательләр заводы эшләр әйбәт бара торган объект санала. Шуңа күрә аңа игътибар итүче дә юк. Ә кайчандыр ремонт-инструменталь заводы мәйданында да шулай иде бит. РИЗны бик соңга калып исләренә төшерделәр. Хәзер анда бөтен көч тупланган. Менә шундый рәвештә килеп чыккан хәлне соңга калып төзәтү шактый кыйммәткә төшә. Безгә барыбызга да моннан нәтиҗәләр чыгарырга кирәк.
Хәзер без чирек көчебезгә генә эшлибез. Берничә ай үтәр, ыгы-зыгы башланыр. Яңа идарәләр төзерләр, яңа кешеләр алырлар. Ә без двигательләр заводында эшне тиз генә бетереп, икенче мәйданга күчә алыр идек. Моның турында хәзер ук уйларга кирәк түгелме икән?
Эшче хәбәрче хаты буенча нинди чаралар күрелгән? Ә менә ниндиләр. Субайлар буенча еллык план октябрьда үтәлгән. Нәтиҗәдә 1973 елда КамАЗга кирәкле 15 мең «жир якорьлары»ның тезүчеләргә ике меңләбен генә эшләргә калган.
Хәзер инде субай нигезләрнең остенлегенә беркем дә шикләнми. Кою производствосы комплексында да кулланыла алар. Монда кичәге һәм иртәгәге аралашып бара. Нәкъ иртәгәге, ә бүгенге түгел. Чөнки проектчылар да, тезүчеләр дә ачык белмиләр әле: жир асты сулары югары булган, ишелә торган балчыклы җирләрдә нишләргә? Кою заводы нәкъ шундый урынга туры килгән.
26 майда инженер Николай Кузьмич Снитко КамАЗның шушындый капризлы урынында беренче тәҗрибә ясап карады. Ә аннары китте, китте: ни утырып торырга вакыт юк, ни юньле йокы күргән юк.
Эштә мин Снитко белән берничек тә сөйләшә алмадым. Ниһаять, шулай да без аның уникенче каттагы балконында тәмле итеп чәй эчкәндә сөйләштек. Балконга шуңа чыктык — кечкенә Снитко тәмле тешләр күрә иде инде.
— ЗАГСка барырга җитешә алмыйм. Бу өч айда кем генә булмады безнең кызчык: Анжелика да, Юлия да. Рита кушарбыздыр инде. Регистрациягә кертергә барырга һич вакыт тапмыйм.
Сөйләшүебез бик кызыклы булды. Николай минем блокнотка скважина схемасын ясады да аны бетонлауның серләрен бик бирелеп сөйли башлады. Шунда мин суны... су белән җиңеп булганын белдем. Яки скважина тирәли торбалар утырту белән... Яки балчык измәсе белән...
Мусе Җ. ли л проспектындагы серы баши.даи мин х.тта чыдамсыз тень .к гори- зоитларь'на каршы торырлык мврвлвр табыласына нык ышаиы- бел.и «итте-. Уя нәкъ шулай да. Шул ук атаклы Виктор Кузьмин, двигательләр заводымда зшен данга кумеп тәмамлагач, кою заводында eirycne алтмыш. • сентябрьдә оч йезгә .кын субай әзерләде.
Укучы, магаен. хикәяләүнең парадоксаль үземчелегеи кургәндөо: аатор »ле зкономияләнгән «кубиклар» турында сәйли. шунда ук механизаторларның, бетончы- 2 ларның терле рекордлары турында яза. Гаҗәпләнерлек бернәрсә дә юк монда. 5 Болар барысы да .Даешь КамАЗ 1974 елда!» дигән бер үк опера арияләре.
Монтажчылар да алардан калышмый. Бу операда алариың үз партияләое бар. 4
Кояшлы сентябрь кенен хәтергә тәшерәм. Дизель производствосының оператив -j җитәкчесе, аның булачак бер цехының начальнигы — Герман Бежев белән без гигант £ корпусның түбәсенә менәбез. Аяк астында ташлао шыгырдый — түбәгә гравий сибел- ** ген. Гомумән, анда үзеңне яхшы тапталган җирда кебек хис итәсең. Аткы алырга х да кузна уйнарга'
— Корпусның озынлыгы мең дә бер йез илле ике метр, ә киңлеккә ом йәэ елт- — мыш ем метр булачак,—ди Бажев. 3
Двигательләр заводында беренче колонна 1971 елның 25 сентябрендә куела. 2 Монтаж эшләренең 95 проценты түбәгә туры килә. Бер ел зчендә тау кадәр металл һәм башка материалларны ничек итеп өрлекләргә күтәрә алганнар соң? *
Юлдашым җавап урынына башын түбен таба какты. Аида бетен корпус буйлап я сузылган конвейер линиясе тора. Уртасыидарак ул сынгандай була да. туисаи х градуска борылыш ясап, заход гөмбәзенә кереп югала. Бу эааодлар заводы Аның х максаты түбә ябучылар эшен җирдәгедей итү.
Югарыдан конвейерның бөтен звенолары күренә. Конвейер башында бер тор- н кем кешеләр. Алар мегафон тоткан берәүне әйләндерел алып, аны дикъкать белән — тыңлыйлар. Конструкцияләрне конвейерлап җыю һәм эре блоклап моитажлау буенча я бетен Союз алдынгы тәжрибә мәктәбе биредә.
Гади генә итеп әйтсәк, бу —КамАЗда түбәләрне гадәтләнгән тимер-бетон пли- я талар белен ябудан баш тарттылар һәм монтажлауны индустриаль юлга күчерделәр co
Илнең техник интеллигенциясе беренче мәртәбә бу яңалыкны 1970 елда ишетте. * Ул вакытта төрле шәһәрләрдән Горькийга килгән кешеләр андагы автозаводның механик жыю цехы түбәсен конвейер методы белән ябуны күргәннәр иде. Горький- ларның бу башлангычына партиянең 24 съездында A. Н. Косыгин зур бәя бирде. Тезелештә алдынгы тәҗрибәне әйрөиү һәм куллануның кирәклеген әйтеп, ул болан диде: «Аерым алганда. Горький автомобиль заводында эое цехларны конвейер ысулы белән жыю һәм төзүне кулланган СССР Минмонтажспецстрой һәм Минстройлары тәҗрибәсе игътибарга лаек». Шуннан бирле конструкторлык фикере бик иык алга кипе, ул инде тәҗрибә стадиясеннән үтте. Менә хәзер 9 нчы бишьеллыкның тәп төзелешендә кулланалар аны.
Нәрсә соң ул блоклар, конвейер үзе? Алдынгы тәжрибә мәктәбенең стенограммасын карыйк. Гади блок утыз дүрт кисәктән тора.
Блоки.щ о,ымлыгы - 24. «иңлеге -12 »етр. М.исим.л. ....риыгы - S»
Бригадалар м.«ус га.нологии лотларда гшгиаар Кои.ейерда Барысы *«•"’“ гуиглу ури.н.1— магелл кисекиарен мыш очаиБо .«м« һааадд 8. биг.у.егу яи- лара аиаи Бина жаида. Моңа кадар ала каш.лак Хаоао n-ра..а.с..и -огуиа »«мр- иа.лариык «у.лыгы». Баш и. идо. КамАЗ Блокл.р.. ....... «o-c.pw.aep Бааан .ш ... Башласалар, Бу гылсым ..лараи.и .«ракит. Д. ...... Булмр ... Айерам Жирд.и кимек «утерорге да м.лл.м.грл.рг. к.д.р 'телле. Бал.» «оле.-алер,. ничек урнаштырырга?
Монтажчы «аскае, и.г.и тылсым и.и.ра». Пр~.™»<е«ФГ«Р.а -четатуты смаымнеры Бу.ич. Гаме... ма.аа.и. а.аод» ><—« СКР-1ЮТ кра-ы ард.мг. «.«.«
Л.кии КамАЗ Ворс...» Паи «абак ре«<Ч>А™~» "Р««'"—<■ «Ч> алтмыш то ыр.маиы .герма 6 ................. Биеки.». ................... -W «утере ~РГ« Б.к«.о
кран да эре блоклап монтажлауга юл ача алмас идо. в. «К. У». м в. 1,3
Вуз дипломль* шәкертләр модалы куртка кигән бу эшче-профессорны эур дикъкать белән тыңладылар. Сораулар терле яктан явып кына торды, эшче-профессор эле бер якка, өле икенче якка өйләнеп җавап бирергә чак өлгерде. Кыскача гына әйт> кәндэ, аның сөйләгәннәре түбәндәгеләрдән гыйбарәт иде:
— Стальконструкция трестының Чаллы монтаж идарәсенә мин узган елның августында килдем. Миңа: «Конвейер төзергә барырсың, ә аннан соң сменага икешәр блок җыярсың», диделәр. Бу эш барып чыгар дип башыма да китерә алмадым Башта безнең чыннан да бернәрсә дә барып чыкмады. Ул вакытта без егерме биш, е-ерме алтышар кеше эшләсәк тә, проектта күрсәтелгән норманы үти алмый идек. Хәзер сменага сигез-тугыз кеше чыксак та, планны артыгы белән үтибез.
Менә берничә кызыклы сан: узган елда гадәти монтаж вакытында безнең идарәдә кеше-кенгә ике йез-өч йөз кг йөк туры килсә, хәзер бу күрсәткеч алты йөздән артып китте. Горькийларны без күптән узып киттек инде.
Минем егетләрнең уртача разряды 3,6. Асслар бармак белән генә санарлык. Ләкин яшь эшчеләргә төрле яктан специальләшү конвейерлап җыю серләрен тиз төшенергә ярдәм итә. Монтажчылар чылбырында без — башлап җибәрүчеләр. Шуңа күрә башкаларның уңышы да безгә бәйләнгән. Шулай булгач, блокларның алдан ук кассеталарга урнаштырылуын, ныклы график белән бирелүен тикшереп торабыз. Материаллар барысы әзер булып, башка күрше тукталышларда тоткарлык булмаса, конвейер монтажга кененә бишәр блек бирә ала.
Сөйләгәннәргә өстәп шуны әйтәсе килә: автогигантның югары катында еч мең ярымга якын корыч ячейкаларны урнаштырасы бар. аларны җирдә үк «иң яңа модалы синтетик тунга» төрергә кирәк. Бу эш белән дүрт конвейер рәте шөгыльләнә. Кыска гына вакыт эчендә алар планлаштырылган темпны узып та киттеләр.
Нигезләр, түбәләр — КамАЗдагы фәнни-техник эзләнүләрнең глобаль башлангычы. Иҗади януның кечкенәрәк масштаблары белән монда һәр урында очрашырга була. Чаллыда килде-киттегә эшләүчеләр юк диярлек. Алар барысын да белергә, эшләп карарга тырышалар. Хәзергә әле белемең һәм тәҗрибәң азрак икән, йөрәгең эшкә җигелә.
Хәзер үк инде Камадагы бу шәһәргә туристлар маршрутлары салынган. Кызыклы кешеләрне эзләп буталмас өчен мин сиңа адресын әйтәм: Экскурсия автобусы аермачык төзелешнең «ноль меридианывнда тукталыр. Анда кеше биеклегендә коелган «Ая; «В»; «Т»; «О»; «3»; «А»; «В»; «О»; «Д» хәрефләрен күрерсең. Юлның ике ягында да баһадир корыч каркаслар. Ләкин онытма: синең фотоаппаратыңның объектына берьюлы сыймыйлар алар. «Д» хәрефе яныннан уңдарак сөзәк урыннан түбәнгерәк төш тә «Б. Г. Лопатин бригадасы. СМУ-5 УС «Автозаводстрой» дигән вывес- каны тап.
Әгәр син татар икәнсең—Галимовны, украинец булсаң — Дегтярьны, белорус булсаң — Картавицкийны, әрмән икәнсең—Мирзабекьянецны, чечен булсаң—Махмаевны сора. Бу егетләрнең һәрберсе үз ана телендә тимер-бетон конструкцияләр монтаж- лауның рекордларын сөйләр. Лопатинчылар тәүлеккә ике йөз алтмыш биш «кубик» бирделәр. Ә бу һәр кешегә 522 процент дигән сүз.
Кул көченә нигезләнгән Стаханов рекордлары заманы күптән үтте инде. Беренче бишьеллыкларның башка геройлары белән бергә камАЗлыларга язган атаклы хатка Стаханов та кул куйган. Ихтимал, синең исеңдәдер: ул хатта түбәндәгеләр әйтелгән иде: «Без сездән көнләшәбез. Сезнең кулларда — куәтле хәзерге заман техникасы. Илебез аны бары тик хәзер — фәнни-техник революция эпохасында гына бирә алган мондый техника турында кайчандыр без хыяллана да алмый идек Сезнең, җитмешенче еллар яшь эшчеләренең, үзләрен эштә күрсәтү мөмкинлеклеге безнең утызынчы еллар белән чагыштырганда күп мәртәбә артык.
Хезмәт буенча безнең көрәштәшләр, безнең эшне ышанычлы дәвам иттерүчеләр өр-яңа техниканы иң рациональ файдаланып, алдынгы технология кулланып, алдынгы тәҗрибәне үзләштереп һәм җәелдереп билгеләнгән чикләргә ирешергә теләвегез шатландыра безне».
...Фамилиясе Лопатин булса да, керәк белам эшләми ул. СССРныц 50 еллыгына багышлап, монтажчыларның ничек рекорд яулауларын бегәсең кипсә, бригадир Борис Георгиевичны эзләп тап. Әгәр аның вакыты булса һәм сорауларың бик мәгънәсез тоелмаса, ул, мөгаеи, синең белән яшел линолеум япкан әстәл янына утырыо да әңгәмәгә кушылыр. Яңа ел алды кемнәрендә котырган буранда идарә начальнигы вагонын беренче мәртәбә чак-чак ничек эзләп тапканын да әй гер ул, Белояр атом ♦ станциясеннән КамАЗга командировкага килгәч, шушында чалырга булган Саша Са- морин белән танышуын да сойләр.
Борис Георгиевич КамАЗга килгәнче Братсхидагы алюмин заводы тезелешендә 10 ел бригадир булып эшли. Шуңа күрә ул эшне белә торган тепле е.-атләрне җыярга тели. Әмма бирегә күбрәк монтаж исен иснәмәгән яшьләр килә тора. Шулай да аның шикләнүләре юкка булып чыга. Бу авыр профессиянең серләренә ул егетләр тиз тәшенәләр. Бригада да эшне җиңеләйтүче җайланмалар производствога күп кертелгән. Шуның иң әһәмиятлесе — туннель панельләрен тәшерү е«ен үзе эләктереп ала торган ярымавтомат траварес.
Лопатин эскизлары буенча үзләре ясаган җайланма эшчеләргә тәүлеклек рекорд куярга һәм еллык планны 7 ноябрьга үтәргә мәмкинлек бирде.
...Егерме ел сизелми дә узып киткән. Күптәнме еле мин Степан Разинның кыю беркстләре истәлеген саклаучы Идел ярына аяк баскан идем. Хәзер Разин кыялары тирәсендә бик күп заводлар үсеп чыкты. Шулерның иң эурысы кенене меңгә якын җиңел автомобиль бирә торган завод... һәм хәзер Шишкин урманнары янында кенене ярты меңгә якын авыр йок машиналары бирәчәк заводлар заводы салына.
Тезелеш чирәменә беренче аяк басканнан бирле күргәннәрнең барысын да сей- ләп тә, язып та бетереп булмый. Шулай да бу урында Кузьма Камазкин исеменнән КамАЗ тезелешендәге кайбер әһәмиятле үзенчәлекләрне күрсәткән түбәндәге язманы телгә аласы килә.
КАМАЗ—МИНЕМ АКАДЕМИЯМ
Тезүчеләр кеменә багышлана бу хикәя.
Бу кен якынлашкан саен уйланам: быел мин күпме яңа нәрсә белдем? Башка урыннарда ботенләй очрамый торган нәрсәләрне дә күрергә ярдәм итте миңа КамАЗ.
Хәзер, бәйрәм алдыннан, кайбер вакыйгаларны хәтергә тошерәм. Менә Беренче май кәниәре... Кешеләр, кешеләр, флаглар, транспарантлар, һәм кинәт сюрприз — алдына «КамАЗ» дип язылган машина. Соңыннан белдем: аңа утырып Лихачев заводы механигы Трибунских һәм ань-ң иптәшләре трибуна яныннан узган икен. Ә моның эчен алар сәгатенә 85 километр тизлек белән Мәскәүдән Казанга килгәннәр.
Безнең булачак машинаның егерме ике үрнәге хәзер илебезнең терле юлларында куәтләрен сыныйлар. Әйтергә кирәк: «КамАЗ, үзенең нәрсәгә сәләтле икәнен күрсәтергә елгорде инде. Хәтерегездәме, кинода күрсәткәниар иде; ЗИЛныи беренме директоры чит ил машиналары белән ком чүлендә бәйгегә чыга. Карап торуга килбәтсез генә булса да. безнең йок машинасы ул вакытта да үзен аклаган иде. Хәтер дә шуңа охшаш сынаулар үтисрелдо. Сынау автомобиле белән берга стартка «Форд., •Мерседес», «Интернациональ» машиналары бастылар, һәм н.рс. булган д-п уйлыйсыз? Чит ил маркаларының барысын да безнең яңа авыр йен мешинасы узды.
Сер итеп кенә әйтем: «КамАЗ.ның рулен тотып карадым мин. Машинаның «узге- лып китү тизлеге 80 секундка бер километр.
«КУВНК.ЛА1* ТУРЫНДА БАЛЛАДА
Тыштан мотор һаваны кисәкләргә яргандай үкерә, ө кабина эче тып-тыныч. Утыр, гычы — патша тәхетедәй. Сиртмәле. Начар юлга туры килгәнсең икән — йомшарта ала. сың. Яки ашагач та юлга чыктың — селкенми торган ит. Комфорт.
Менә хәзер мим аңлыйм: безнең заводны тизрәк тезүгә илебез ни ечен бетен көчен куя икән! Халык хуҗалыгына бу гаҗәеп йөк машиналарын тиз, бик тиз бирерг» кирәк!
Горурланып вәгъдә бирәбез: йезебезгә кызыллык китермәбех
Тезүчеләр үзләренең бәйрәмнәрен каршылаган көннәрдә бетон салуның тау. леклек күләме алты мен кубка якынлашты.
Бер кызыклы гына хәлне бөтен вагы-теяге белән китерәсем килә. Күптән түгел генә без газеталардан дөньяда иң зур Красноярск ГЭСы эшли башлаганын укыдык. Ана КамАЗда салынырга тиешле күләмдә бетон салынган. Енисей ярларында кубикларны саный башлау 10 августта башланган. Ләкин елы... 1961.
Безнең төзелештә файдаланылган барлык техник һәм технологик яңалыклар санап бетерерлек түгел. Бораулап-төеп тутырылган субайлар үзләре генә ни тора! Чалпы- Да бу турыда бөтен Союз конференциясе дә уздырылды, бөтен Союз алдынгы тәҗ- рибә мәктәбе дә эшләде. Безгә төрле илләрдән техника килә. Безнең КамАЗ егетләре диңгез арты могҗизасына карыйлар да үзебездә моннан да яхшыны уйлап табарга иде, диләр, һәм уйлап таптылар да: кою заводы мәйданында рәсми булмаган исемле «Иван-Като» буровой установкасы шулай барлыкка килде...
Кузьма әйткәннәргә шуны да өстәргә чирәк. Күптән түгел партиянең Татарстан елк₽ комитеты секретаре М. Т. Троицкий журналистлар белен очрашу вакытында көлә- көлә бер шаян җыр әйткән иде. «КамАЗ строится, время катится — кто не пишет о нем ох, и хватится!»: Моны мин мыегыма чорнадым, һәм КамАЗдагы дуслары*», укучылар алдында җавап бирәсем килде. Җырга тиң эшләр турында проза белән булса да язып, дусларыма тәкъдим итәм.