ДОКУМЕНТЛАР

W5 f
3 ДЕКАБРЬ, 1773 ЕЛ. Е. И. ПУГАЧЕВНЫҢ ХӘВБИ КОЛЛЕГИЯСЕ ТАРАФЫННАН БӘХТЕЯР КАНКАЕВКА БИРЕЛГӘН МАНИФЕСТ.
1. Транскрипция
Сэр гаскәре монәввәри шаһи җиһан.
Мен ки — газөме әгъэәм җәмгы хассәи вә гавамәи мәхлукый, би тарафәи вилайәт йортларының вә бил-истикълал хөкемдары, үз кулунда вә куәтендә гяһ вә гяһ ме- гайән улуб тоткучы вә белгүчедөр и Руссия вә гайре, вә гайре, вә гайре һәм ничә еә ничә дәйярлары үзә всеарассискуй әгълаи галя импиратыр Питыр Фидурувич кәндү падишаһ хәзрәтләрендин сабит кыйлыноп, именнуйым указдии тикшерелеп вирөлде белмәк вә инанмак өчөн: тугры хәлас вә ихласонча тороп хезмәт вә чирү кыйлмакга, кәндү кулундин вә худ телемдин вирәлде бу намәи әгьляи.
Вә бәнем мөбарәк йөземи, хуб җәмалымны хәзр вә назир каршу кәлүп, раст нәзәри мелбаләга вә гакылянә кемсәнәләр үзә, дур күрүп вә белеп, вә игьтикад вә ихласы дил, вә теле, вә кулы, вә бәгърене кәбаб әйләйүп, төндә газиз җан илә,— әлбәттә булурмын йоолукагучы йириңезе вә суыңызы, вә байлыкыңызы, вә утуы- ңыэны, еә кырыңызы, вә йәгачыңызы, еә пурх, вә акча, вә кургашын, вә итмәк, вә тозы, вә гайресе илән.
Кемдер башын тарткучы еә каршылык кыйлгучы, вә байар, вә йанарал, вә майур, вә капитан, вә гайресе—башы кисүле, вә малы талаулы — алыңыз, каршы торыңыз, башыны кисөңез; хәзинәсе булса, падишаһга киптерергә; вә йигеме, вә аты һәм үзгә гайре яраглы нәрсәләр булса, падишаһга киптерергә; һәм гайре йяраг- сыз нәрсәләрене әрмийә халайыкларына таркатоп хәрәҗ кыйлыңыз. Бер вакытда ссзләрне анлар ашады вә йиде, мәнем колларымны ирексез вә ихтийарсыз итде, өкнүн үзләрене чабоңыз,— иллә мәгәр баш салмагонча. Әгәр мәңа мотыйг улса, хилаф дәгәлдер — тикмәйсез мәне дийән кешийә, кемдер мәңа тугры йул гизеп, чирү вә хезмәт кыйлмага. Кемдер кинә баш тарткучы — анлар үзә асмакым вә кисмәкем анлар үзәдөр, зинһар гафил калмаясызлар.
Кәндү инанмак өчөн сам Питыр Фидурувич кулом куйдом я самый Питыр трити Двйү.
Ошбу манифист бирелде пулкувуй ыстаршина Бәхтеяр Канкай угылына, палкавуй сутник Габделкәрим Күскәй угылына, һәм шуның ечен Вуяннай каллигасының пичат(е) басылды.
Кәндү бу укаэдин күбийә һәр тарафка вә якга күндүрәсез, күйәдин күйәйә, күчә- дин күчәйә, һич дә туктатмайынча йөртсөнләр дәйү гаһд кыйлыиды. Кем дә байар колы вә керастийан залим дәстендә грифтар улса, бу көн мәндин азад, яинкә зинданда вармы — хәлас ула.
Вә биоролоп. вә әмер кыйлыноп ийбәрөлде маһ рамазанның 29 нчы көнендә, сәнәи 1773 нче йылда.
[Русча куелган имзалар:] Иван Творогов
Секретарь Максим Горшков Повытчик Иван Герасимов.
106 кгз.
Мөһер
I. УКАЗНЫҢ ХӘЗЕРГЕ ТЕЛГӘ КҮЧЕРЕЛМӘСЕ.
Җиһан шаһының нурлы гаскәр башлыгы.
Мин.— барча аксөякләр һәм гади халыкның, төрле өлкәләр һәм илләрдәге җаИ ияләренең ирекле хөкемдары, һәр вакытта мәгълүм хәлдә [шулармы] үз кулында һәм ихтыярында тотучы һәм белүче, Руссия һәм башка, һәм башка, һәм башка ничә- иичә илләр өстендәге бөтенрусиянең бөек, гали императоры Петр Федорович,— үземнең падишаһ хәзрәтләрем [тарафыннан] расланган, махсус указымнан тикшереп белмәк һәм инанмак өчен, тугры һәм ихлас [күңел] белән торып хезмәт [итмәк] һәм сугышмак өчен үз кулымнан һәм үз телемнән ошбу бөек язуны бирдем.
һәм минем мөбарәк йөземне, күркәм чыраемны үзләре очратып, [яисә] хыялдан һәм гакылдан олылаган, якыннан күреп, белеп ышанган, ихлас күңеле, теле, гамәле белән бәгырен яндырып, газиз >ңаны белән [тугрылыклы булган] кешеләр өчен, әлбәттә, ярлыкатучы булырмын — җирегезне, суыгызны, байлыгыгызны, утыгызны, кырыгызны, агачыгызны, [шулай ук] дары һәм акча, һәм кургашын, һәм икмәк, һәм тоз һәм башкалары белән [бергә ярлыкармын]!
Кемнәрдер [буйсынудан] баш тартсалар, каршылык күрсәтсәләр, [һем шулай ук) бояр, генерал, майор, капитан һәм башкалары — [барысының] башы кисүле, малы талаулы [булсын]: алыгыз, каршы торыгыз, башларын кисегез; хәзинәләре булса, падишаһга китерегез; олавы, аты һәм үзгә гайре яраклы нәрсәләре булса, падишаһта китерегез; һәм башка яраксыз әйберләрен армия халайыкларына өләшеп бирегез. Бер вакытларны алар сезне ашадылар, таладылар, минем газиз колларымны ирексез һем ихтыярсыз иттеләр, хәзер үзләрен чабыгыз, иллә-мәгәр баш салганга кадәр. Әгәр миңа буйсынсалар, хилаф түгелдер, [ягъни] мине танып, тугры юлда булып, сугышкан һәм хезмәт иткән кешеләргә тимәссез. Кем дә кем баш тартса, аларны асачакмын, кисәчәкмен. Зинһар, гафил булмагыз!
Инанмак өчен мин Петр Федорович үзем кулымны куйдым,—
Петр Өченче дигән исем белән.
Ошбу манифест бирелде полковой старшина Бәхтеяр Канкай угылына, полковой сотник Габделкәрим Күскәй угылына; һәм шуның өчен хәрби коллегиянең печате басылды.
Үзегез бу указдан копия (күчереп] һәр тарафка, [терле] якка күндерәсез: ааыл> даи авылга урамнан урамга һич тә туктатмайнча йоретееннор дип шарт куелды; кемдер бояр кулында һәм крестиян залим кулында җәбердә булса, бу көй миннән (минем тарафтан) азат [ителәһ шулай ук зинданда булучы иреккә чыгарыла.
Боерып һәм әмер итеп җибәрелде рамазан аеның 29 көнендә, 1773 елда.
|Русча имзалар:]
Иван Творотов
Секретарь Максим Горшков
Бүлек мөдире Иван Герасимов.
106 ктз,
Нт 2
8 ДЕКАБРЬ. 1773 ЕЛ. ВОССТАНИЯЧЕ ОТРЯДЛАР ОЕШТЫРУ. ТИМЕРЧЕЛӘРДӘН КОРАЛ ЯСАТУ ХАКЫНДА АТАМАН НУРАЯ ИШАЕВ БОЕРЫГЫ.
Ул олуг импиратыр агъзом ладишаһымыз Питыр Фидурувич хәзрәтләренең әмер форманы буйынча бойырыладыр.
Сөн Алдар авылының мелла Рахманкол Гомор угылы Усы юлымда булгучы мишәрләрне бахутка чыкаргайсыз, ике иядән1 бер кешене; һәм баш салмаган халайыкларны баш салдыр(ыр)га; баш салганлары берлә бергә йереп баш салдыр(ыр)- ■ а әмире әтрафы падмшаһымыз ’ Питыр Фидурувичкә ул тирә якдагы һәр герле халай-
' Иә — өй.
•Әмире әтрафы падишаһым ы э — биредә шаһымыз.
ф ДОКУМЕНТЛАР ф
Мөһер
бетен тирәге хөкемдар лади-
ыхларны. Эгер да баш сапмай инкяр итәсе булса, шундайларны монда тотыл йибөр» гәйсезлөр. һәм баш салгучы күпме булыр, сезлэр илөн бергә, шуны монда рипурт1 илөн мәгълүм кыйлгайсызлар, монда кичектермәйенчә. Усы юлының мишәрләре баш салганлардыр Питыр Фидурувичкә, чирүгә йөрегүчеләр рәнҗү тигермәсенләр малларына әә һәм үзлор(енә). Әгәр һәркайда җыйылгучы дошманлар булса, көчеңез йитмәсдәй булса, монда рипурт илән мәгълүм итәсезләр, әгәр көчеңез йитәрдәй булса, җәһәт итәсөзләр анларны харап итәргә. Шул сәбәпле һәркем монларны тыңлагайсызлар.
Падишаһымыз хәзрәтләренең каһәре, әмере газабындин куркып, монларга тиешле урынларда яр(дә)мне иткәйсезләр һәм олауны биргөйсезләр һичбер йобутмайынча
Атаман Нурай Ишәй угылы тамгам салдым
Ыстаршина Баптай Мөслим угылы кулым куйдым;
Ыстаршина Ихсан Биард’ угылы кулым куйдым;
Пахутнай ыстаршина Габделкәрим Максуд угылы кулым куйдым;
Мелла Соләйман Мостафа угылы кулым куйдым.
Йене баш салганларга биргәнсез билитускуйның7 8 9 10 11 12 куәтенчә һәм эшләгәйсезләр коралларны, тимерчеләрнең инкярларына куймайынча, биш багакныR бер тийенгө, бер сөңгене биш тийенгә. Әгәр инкяр итәсе булсалар тотып, рипурт илөн монда йибәргөйсезләр, юкарыдагы указ куәтенчә.
Инанмак өчен атаман Нурай Ишәй угылы тамгам салдым (...);
Сәнәи 1773 йылда, дикәбернэң 8 көнендә.
Ука» куәтенчә бирелде ошбу билит Туктамыш камандасының Алдар авылының мелла Рахманкол Гомер угылына.
Указ бойырылды Габделмәннаф Әлмәт угылы кулына вә йене Муса, вә йәнө Сөб- ханкол вә йене Атнабай, вә йәнә Әлемгуҗа [кулына], Кунгүр өйөзләр(енә) мәшһүр игәр өчен.
440 кгз.
№ 3
U ДЕКАБРЬ, 1773 ЕЛ. БӘХТЕЯР КАНКАЕБНЫ ПОЛКОВОЙ СТАРШИНА ИТЕП РАСЛАУ ҺӘМ АҢАР БУРЫЧЛАР ЙӨКЛӘТҮ ХАКЫНДА И. Н. ЗАРУБИН-ЧИКА ТАРАФЫННАН БИРЕЛГӘН ӘМЕР.
Өлкән мәрхәмәтендин ул олуг импиратыр әгъзам падишаһ хәзрәтләренең, Питыр Фидуричдин йибәрелмеш граф Иван Никифыр угылындин вә һәм пулкувник Якафанов- дин әмер илә, ул олуг импиратыр әгъзәм падишаһ хәзрәтләренең кайсы кем хез- мет(ен) кыйлурга теләйләр, аның өчен килде монда Туй завутына хезмәтене күрсәт- мәклеке буенча палкавай ыстаршина Бәхтеяр Канкай угылы.
Вэ кинә13 бойырылды ул Бәхтеяр Канкай угылына палкавай ыстаршина булып, чирү хеэмәт(е) кыйлмага, вә кинә теләде үзенә юлдашлыкга яраглыкы өчен сутниклыкка Габделкәрим Күскәй угылыны,—ул олуг импиратыр әгъзам падишаһымыз Питыр Фи- дуричнең хезмәтене кыйлурга, үзе берлә бергә йөреп; ушандаг тирә-яктагы башкортлар булса, вә һәм мишәрләр булса, вә һәм татарлар булса, вә һәм чирмешләр булса, вө һәм урыслар булса — ул югарыда яд иделгән һәр төрле җенесле халайыкларга ул олуг импиратыр әгъзәм падишаһымыз хәзрәтләренең указы куәтенчә әмер улынды: икешәр ивдин бер кеше алып хезмәт кыйлурга; ул олуг импиратыр әгъзәм падиша-һымыз Питыр Фидурич хәзрәтләренә баш салган халайыкларны алып бергә йөреп, баш салмаган халайыкларны баш салдырырга, ул олуг импиратыр әгъзәм падишаһ хәз- рәтлөригә рәнҗүлек вә һәм ноксанлык кәлтүрсәләр, көн элгәре шундай хальләрне аң-
7 Рипурт — рапорт.
* Йобутмайынча (юатмвенча) — туктатмаенча, тоткарламыйча.
* Тамга-меһер өчен җәя эченә алынган куп нокталар куела.
* Исем бераз бозылган булырга охшый. 6 Ускуйның — тиеш: войсковойның.
12 Б а г а к — пычак булырга тиеш.
’Вә кинә (кәнә) — һәм тагы.
пап белеп, дошманларына каршы торырга: әгәр баш тартсалар, шуидайллр илә яулашырга.
Ва кине бойырылды: рәхимле ладишаһымызның указы куәтенчә падишаһта кирәкле иитириснай ' эшләрме һәр терле урынлардин тиргәр өчен14 15 16 17 —туп тик, дары тик вә йәдрә тик, вә һем буҗай тик, аә һәм туркә ’, аә һәр терле коралларны карап алырга — инкярларына куймайынча.
Во йәиә дәхи бойырылды туктатмейынча монларга олауларны биргәнсезләр, падишаһ хеэрәтлоренең каһәр үлемендии куркмак ечен.
Җәди* йолдызының 24 кәнендә, граф Иван Никифыр угылы дәйү.
1773 йылда.
175 кгэ-
ыг 4
1773 ЕЛНЫҢ ДЕКАБРЕ — 1774 ЕЛНЫҢ ЯНВАРЕ. МАМАДЫШ РУСЛАРЫНЫҢ БАШ КҮТӘРҮЛӘРЕ ХАКЫНДА СТАРШИНА КҮЗМӘТ ИШМӘНОВ ТАРАФЫННАН ШӘРИФ ЯКУПОВКА ҖИБӘРЕЛГӘН РАПОРТ.
Ул олуг трити импиратыр газиме падишаһымыз Питыр Фидурувичның указы куәтенме пахутнай ыстаршина Күзмәт Ишмен угылына килеп баш салдылар Мамадыш саласының урыслары, тигре-як халайыклары берлән.
Ул мәзкүр баш салган урыслар сорайлар үзләренең авылында тоомакха. Пулык корулары18 ечен үзләре һәм анлар каманда бирделәр монда. Лөкиндә үзләре сорайлар камамда башкорт халайыкларындан, бер йеэ кеше.
Ишетәмез кем, сезгә мең кеше килә дип, аның өчен кем сез ыстаршина Шәриф Ягкуб угылы йеэ кеше мезкүр улынмыш * Мамадыш саласына йибәргәйсез.
Инанмак ечен ыстаршина Күзмәт Ишмән (угылы) кул куймак урнына тамгам салдым ( . .
349 кгз.
Nf 3 1 ЯНВАРЬ, 1774 ЕЛ Е. И. ПУГАЧЕВ СТАРШИНАЛАРЫ БАКЫЙ АБДУЛ УГЫЛЫ. ЮСКӘЙ КУДАШОВ ҺӘМ БАШКАЛАР ТАРАФЫННАН ИЖ ЗАВОДЫ ЭШЧЕЛӘРЕНӘ БИРЕЛГӘН БИЛЕТ.
Газөм-ел-әгъэәм
Ул олуг падишаһымыз Питыр Фидурич хәзрәтләренең указы куетенчә бирелде билит Иш забутында эшләп торгучы Имилиан Иван угылы унбер юлдашы берлән баш салдылар рәхимле Питыр Фидурич хәзрәтләренә. Бу кендин соң армиядин — йоргүчелор һәм гайрелер — билгесез кешеләр дип, рәнжү-зарар тигермәгәйсезлер.
Пахутнай ыстаршина Бакый Абдул угылы кулым салдым.
Пахутнай ыстаршина Йускәй Кудашов кулым салдым.
Пахутнай ыстаршина Валит Җәгъфәр угылы кулым салдым.
Пахутнай писер Габдул Чынай угылы, ыстаршиналар әмеремчә язып, кулым куйдым.
Сәнәй 1774, гыйнвар әүвәл көнендә.
357 кгз.
1 Интириснай — интересный, кызыклы.
2 Тиргәр очан — тикшерү ечен.
я Б у җ а й, турке — мылтык төрләре.
« Ай исеме, декабрь аена туры кило.
18 Оригиналда «куркулары» кебегрөк язылган, ләкин ул мәгънәгә туры килми. •Мезкүр улынмыш — аталган, телгә алынган.
147
ф ДОКУМЕНТЛАР ф
№ 6
10 ЯНВАРЬ, 1774 ЕЛ. СТАРШИНА БАЛТАЧ СӘЕД УГЫЛЫНА ӨФӨ ЯНЫНДАГЫ ҮЗ ОТРЯДЫНА БАРЫР ӨЧЕН БИРЕЛГӘН БИЛЕТ.
Билит
Ул олугы икълим' падишаһымыз Питыр Фидурич әгъзам хәзрәтләренең әмер ферманы буйынча Өфө өйәзенең Казан юлының ыстаршина Сәлим камандасының Бикмәт авылының пахутнай ыстаршина Балтач Сәед угылына бирелде билит, йен» үзенең еч юлдашы берлән.
Бу Балтачнын камандаларыны алып киткән Өфөгө туп берлән бергә, каронид19 20 21 22 Иван Лачоеич; ул Балтач узе калган сырхау булып. Имде сырхавындин яхшы булган- наның соңында йибәрелде үзенең камандасы артындан, юлыкырга*, Өфө каласы астына.
Имде бу мәзкүр Балтачны өч юлдашы берлән Өфө астына баруында юлда — һәртөрле җенесле халайыклардин булынмыш камандирлар улсынлар — һичбер вәҗһ берлән * рәнҗү вә зарар тигермәгәйсезләр.
Үзләренә бойырылды вурларга23 катышмаска, анлар берлән бер киңәшдә булмаска дәйү,—
рәхимле падишаһымыз Питр Фидурич әгъзәм хәзрәтләренең мәрхәмәтләнмеш указының куәтенчә хезмәт итеп йөргүче Яркәй24 юклыгында урнына торгучы Рахман- кол Исай (угылы) билит биреп, инанмаклык өчен тамгам салдым (...);
1774 йылда, гинварның 10 көнендә йибәрелде.
Яңа Пәнҗәр авылындан писер Мөстәкыйм яздым, Рахманкол өмеренчә кулым куйдым.
195 кгз.
13 ЯНВАРЬ, 1774 ЕЛ. КАРАНАЙ МОРАТ УГЫЛЫ ТАРАФЫНДАН НАЗАР АЛЕКСЕЕВКА БИРЕЛГӘН КҮРСӘТМӘ.
Мөнәввәр газәме әгъзәме икълим падишаһымыз Питыр Фидуричның кәндү25 26 тарафындин килгән исемле ’ указының куәтенчә бирелде ошбу наставлиния27 Казан ейәзенең Йөри юлының Чулама кәриянең 28 29 Илбакты...11 шул ук йиканумическуй крә- стийән Назар Әләкчай угылына.
Каюсы кем шул җәһәтдә рәхимле падишаһымыз Питыр Фидуричкә бигать 30 бир- мәйенчә инкяр в9 хөҗҗәтләшкүче 31 дошманларына каршы торып, аларны харап итәргә; вә каюсы кем бигать биреп, тугырылык илән бәндә улан колларына һичбер вәҗһдә 32 рәнҗү-зарар тигермәскә. Әгәр сезләрнең йөрмәкпекеңез(дә) падишаһның дошманы берәр урында әшкярә вә заһир улса '5, шундайынларны(ң) малларыны талап, үзләренең башларыны кисәргә, әгәр падишаһ хозурына баш салмаса; әгәр баш саласы булса, тигмәйәсез.
19 Олугы икълим — бөек ил, олы дәүләт.
20 Каронид — сүз шартлы рәвештә укылды
21 Ю лыкма к — очрашу; биредә — кушылу.
'һичбер вәҗһ берлән — һичбер нинди сәбәп (сылтау) белән.
1 By р лар —караклар, ягъни хөкүмәт яклылар.
1 Яркәй — Яркәй Кадермәт угылы.
’Кәндү- үзе.
’Исемле указ —патша тарафыннан адресатның исемен атап биргән махсус указ (именной указ). 3 Наставление —.биредә; күрсәтмә.
28 Кария — «кариях ’ (авыл).
■' «И л б а к т ы»дан соң бер сүз төшкән булырга тиеш.
Бигать — буйсыну, буйсыну турында ант.
Хөҗҗәтләшү— бәхәсләшү, дәлил сорап бәхәсләшү.
“эҗһ — сәбәп, сылтау; биредә: һичбер яктан да.
Әшкярә вә заһир — биредә: ачык һәм мәгълүм.
Мәгълүм улына сеи Назар Әләимай угылына: йәрмәклекечдэ йерегәйсәи — курыккайсәа падишаһның каһәрле указыдин тәйү, Ыстаршина Каранай Марат угылы кулым куйдым.
Санаи 1774 йылда, гинаарның 13 көнендә
№ 8
ЯНВАРЬ, 1774 ЕЛ. ТЕГЕРМӘННЕ ЭЛЕККЕЧӘ КАРАП ТОРУ ХАКЫНДА КАНЭАФАР УСАЕВ ТАРАФЫННАН БИРЕЛГӘН ӘМЕР.
Ул олуг импиратыр әгъзам падишаһ хәзрәтләре Питыр Фидуричиың әмер ферманы буенча бирелде билит Суксун завытының ыстарыстасы Фидур Иван угылына шуның хакында:
Кайсы Александр Григурий угылы Димидауның бар иркендер ясаткан тегермәне, Кунгур ейәзе Пинтурии авылында ясаткан тегермәне. бойырылды ул тегермәнне борынгы кагыйдәчә карарга засыпка1 Фрул Вуревьевка, «ә һәм тарттырырга; тарт- тыргандин кәзин ? җыйылган онындин тасыпкасы җәмәгате илән ашасын, ашагандин артканын вә һәм җыйылган акчасын рәхимле падишаһымыз Питыр Фидуричның хәзинәсенә тугырылык илән язар:а дәйү; бсздин гайре камандирлар аә гайре халайык- лар рәнҗу-зарар тигермәгәйләр, чурыкмакда улып падишаһның каһәрле хөкемләреи- деи дәйү,—
Ыстаршиналык (эшен! ода [кылгучы|1 мелла Канзафзр Усей угылы кулым куйдым.
Сәнәи 1774 йылда, гинеарның көнендә...
420 кгз.
№ 9
23 МАРТ, 1774 ЕЛ. ДОШМАННАРГА КАРШЫ СУГЫШЫР ЭЧЕН ОТРЯДЛАР ОЕШТЫРУ ХАКЫНДА СОТНИК КЛЕТБАЙ ИЛЕМБАЙ УЛЫНА САЛАВАТ ЮЛАЕВ ӘМЕРЕ.
Ул олуг импиратыр падишаһымыз Питыр Фидурич хәзрәтләренең указы куәтенчә тәхкыйк бойырыладыр бән пулкауник Салават ыстаршина Юлай угылындам кайсы ком ул сутник Илетбай Илембай угылыга:
Рәхимле падишаһ хәзрәтләренә каршылык кыйлгучы еурларга каршы торып, уз кул астындагы камандалары илен җан-тән илән сугыш итәргә дейу; һәр иядән хезмәткә ярагудайларны— атларны33 34, йәйәүлерне калдырмайынчә, иңкярларына куймавынча падишаһ хезмәтенә чыгарырга дип. әгөочә хезмәткә иңкяр итәсе булсалар, андай кемсәнәләрне тотып, рипуртың илән безләргә йибәрергә дәйү; вә һем сез түбәндә язылгучы каманда халайыклары сутник Илетбай Илембай угылы хөкемем тыңламакда улып хезмәт иткәйсезләр, падишаһымыз егъзәм хәзрәтләренең ае һәм хөкемендөн курыкмак өчен дәйү,—
Пулкауник Салават, ыстаршина Юлай угылы, кулым куйдым вә һем инанмаклык хакында пичәт бастым.
Сәнәи 1774 йылында, мартның 23 конендә,
208 кгх
1 Засыпка — тогермэт ««*. ’Козин — соңра.
•’ Ә д а к ы .ч г , ч ы — зашкаручы.
34 Ат ларны — кирәк; атлыларны
яхшы чагыйм илә
ф ДОКУМЕНТЛАР
№ 19
МАРТ-АПРЕЛЬ. 1774 ЕЛ. АТАМАН ГАДЕЛ БИГӘШЕВ ТАРАФЫННАН БӘХТЕЯР КАНКАЕВКА ЯЗЫЛГАН РАПОРТ.
Сез км гыйззәтле вә хөрмәтле, бүләнд һиммәтле1 пулкауник Бәхтеяр Канкай угылына һәм ыстаршина Яркай Кадермәт угылына күбдин-күп догалардин соңра мәгълүм ула.
Кайсы кем үзеңездән килгән рипурт берлә ике кеше car вә сәламәт йитделәр. һем мәгълүм ула: үземез Танып буйында Карабай авылында торамыэ һәм каманда йыйылгандин ’ соң Әңсак за в уты тмгрәсенә3 каравыллар куйып тәмам иткәч, үземез сезгә хәзерләнеп барырмыз, инша аллаһе тәгалә дәйү,—
Мелла Гадел Бигәш угылы кулым куйдым.
Писер Мехәммед Муса угылы язып кулым куйдым.
Сәнәи 1774, дүшәмбе кенне.
Ошбу рипурт берлә баргучы ике казакъка һич бер сәгать йобатмайынча авыл- авылдан берәр олауны биргәйсез, пырагунсыз ♦.
50 кгз.
Hs 11
27 АПРЕЛЬ, 1774 ЕЛ. БАШ АТАМАН ИВАН БЕЛОБОРОДОВ ТАРАФЫННАН БӘХТЕЯР КАНКАЕВКА БИРЕЛГӘН ОРДЕР.
Ошбу урдир йибәрелде.
Главней атамам Иван Наумич Билабурудуфка сән пулкавуй ыстаршина Бәхтеяр Канкай угылы рипуртларың илән мәгълүм кыйлдың; ни кем сезләр хәүефләнел торасызлар ул якдагы Күңгүр дошманларындин; халайыкларны җыйдырып йәнв дә карауыллап ядасыз8, бик гаять дә сак булып.
һәм сез андагы ыстаршиналарга әмердер: ул якдагы урыс казакъларны вә һәм татарларны һич дә бер ниидәй инкярларына карамайынча монда йибәрәсезләр һәм кару иткәннәрен бәйләп, һәм качсалар эзләп, табып үлтергәйсезләр вә һәм аскайсызлар.
Сән Бәхтеяр мәгълүм кыйлдың еч ат, анлар бик арыклар дип; имде анлар симергәнчә торсынлар, андин соң падишаһлыкка алыныр.
Йене мәгълүм кыйлдың, ыстаршина Илчегол төннә исереп килеп сезнең авылыңызга, халайыкларны куркытып, бәгьзыларын сукдырып, күп рәнҗүләр итде дип, һәм сәнең кулың астыңа теләп кергән кешеләрне үз кулы астына көчләп хөкем идер дип; ул Илчегол мондин соң андай эшләрне эшләмәсен, һәм кемләрдер хезмәткә чыккан вакытда ниндәй ыстаршиналарны теләйлөр пулкавуйлардан, аның кулы астында йересенләр, һәм кемләр көчләүче булмасынлар.
Йәиә мәгълүм кыйлдың анда кимәләр бар баярларның дип, ни кем айларның эчендә бар ирмеш сумала һәм сүсләре (?)в, аны командаларга тикшереп, өләшеп биргөйсезләр дип,—
урусча кул кунылды Иван Билабурудуф,
Априлның 27 кенеидә, 1774 йылда.
Иван Белобородовъ7.
177 6, 177 кгзләр.
■Бүләнд һиммәтле — югары дәрәҗәле.
* йыйылу — җыелу.
* Тигрәсенә — тирәсенә.
‘ Пырагун — прогон (транспорт хакы).
■ Ядасыз — ятасыз.
* Бу сүзләр якынча укылды, 7 Имза русча куелган.
Апрель, 1774 ЕЛ. Е. И. ПУГАЧЕВ АРМИЯСЕНЕҢ КӨЧЕ, ЗУРЛЫГЫ ХАКЫНДА ПРОПАГАНДА МАКСАТЫ БЕЛӘН БӘХТЕЯР КАНКАЕВ ТАРАФЫННАН ЯЗЫЛГАН МӨРӘҖӘГАТЬ.
гәндер.
Во йене Бирде кальгада кырык мең гаскер куйгандыр, үзе гаскерендин; вә һәм Өфе кальгага ун биш мен кеше килеп камагандыр. Вә йене әби' яклы булган халыкны каралдыларыи үртәп " һәляк иткәйләрдер. Вә һәм ул Солтанморатның артындин Каранай лулкауник киле, мең кеше илә, камап һәляк итәр эчен. Вә йәнә Иләк кальгасеидә йегерме мең кеч куйгандыр. Ве йене Җайык кальгесендә уи биш мең кеч куйгандыр, рәхимле падишаһымызның үз янындин биш мең армия илә килеп кергәндер. Уклы кәльгасенә.
Вә йене Билайбурудуфка рехимле падишаһымыздин урдир килгәндер, Саткыга кире кайтсын дәйү, анда ятырга; ул Чилебе(не) алгандыр, тупларын, дарыларын — иеллесен алгандыр; анда кергән армияне кырып һәляк иткәндердер. Күнгүрднн чьр<- кан аурлар анда һәляк булганлардыр. Башкортлар алдап, бераз монча күренеп, күбесе күренмей торганлардыр". Рәхимле падишаһымыз ул якдагы крипечләрне алып бетергәндер.
Ул Мескеү ягындин терек килеп, Мәскәүне камагандыр, кыстап киләдер дейү,— урдир килгәндер Билайбурудуфка.
Вә йене рәхимле ләдишаһымызга уи йнте мең губирнә баш салгандыр. Тудасы " иилел, күл мең кечләр иле, ул Мескеү ягындин. айлар бер булып, кыстап киледер. Вә йене ике дугасы'» падишаһымызга кеч биргәндер, Питыр Әләкчеичнең кызларыдыр.
Сан главней ыстаршина Канкай Йәшбакты угылына вә һәм Очу6 ’ ыстаршина ета(ма)нга, сан лалкавай сутник Ишмет Мәмәткол угылына, «а һәм липутат ’ мелла Бакыйга, вә һәм палкавай сутник Иман Аладин угылына палкавай ыстаршина Бәхтеяр Канкай угылыидии.
Сез ки ыстаршиналарга ае һем сутникларга сүз будыр, урдир1 илә мәгълүм бу- лынгаи хәбәрләр сезләргә мәгълүмлене:
Падишаһымызның кайда иркенлеге мәгълүм булыиды Ибан Билабуруданың ур- диры илен* *. Уклы яальгасенде дәйү.
Вә һәм рәхимле падишаһымызга ун мен кырыгыз* каэакы килеп, баш салып гаскәр булганлардыр; бихисаб йылкысын вә һәм сыгырын, вә һәм куйын алып кнл- гаилэрдер, армиягә таркатып бирер эчен.
Вә йәнә артындин йегерме мең гаскәр киләдер дөйү хәбәр булгандыр. Вә һәм Урынбурхиы алгандыр; ве һәм сикеэ йаэ гусарски пулыкиы баш салдыргандыр, коралларымы алып, ант иттереп, үзенең армиясенә кушып, Урынбурхка керетеп, Кинҗә мелланы1 баш ител куйгандыр.
Ве һәм Урынбурхда бик (каты] сугыш булгандыр, шул кадәр ком. кан атның тубыгындин булганчы. Рәхимле ладишаһымыз именуаннай Урлувны * алгандыр, бо- рынындин зәиҗырлап', тимер тарак берлә терәп аркасын, газап берле үптер
ф ДОКУМЕНТЛАР
Именуаннай ; бу хәлләрне падишаһымы» урдир ила Билабурудуфка мәгълүм иг- кандер, шуның өчен шатланып торгайсызлар. Моны ишетеп шадланып торыңыз, пади, шаһымызчын иминлекен теләп.
Бу язу илә баогуны кешегә андагы хәбәрләрне язу илә язып йибәргәйсезләр. Бу язуны йөретсенләр бу хәлләрне аңлатсынлар. Именуаннай’ ладишаһымыз Сатинга килергә урдир йибәргәндер; шуның өчен падишаһга каршы килердәй булган 3 урыс казакъларын, кайда булса да. сөреп йибәрсенләр дәйү,—
Палкавай ыстаршина Бәхтеяр Канкай угылы кулым куйдым.
Бу баргучы Исәнбулат Намаз угылыны, юлдашы Габбас Биккенә угылы илә, олаулар берлә йөретсенләр һич дә туктаусыз йөресенләр, бер писер илә, кайдии булса да туктаусыз кушып йөретсенләр. Әгәр дә, кайда булса [да], урыс казакъларын тотса, инкяр иткәнләрене тотып йибөрергә патмук4 итсенләр, һич инкярларына кара- майынча, авылдин авылга сутниклар бу эшләрне тыңласынлар.
Вуйскы писер мелла Хәби Шәриф угылы кулум куйдым.
199, 198 6, 198 кгзләр.
№ 13 4 МАЙ, 1774 ЕЛ СОТНИК И. МӘМӘТКОЛОВ ТАРАФЫННАН Б. КАНКАЕВКА БИРЕЛГӘН РАПОРТ.
Без сутник Ишмәт Мәмәтколый угылындан сән гуспудин лулкавай пулкуник Бәхтеяр Канкай угылының—бүләнд вә һиммәтле, шәфкать итгүчеченең гали дәргяһлары- на5 гарве хәллеремезне түбәндә язу илә мәгълүм кыйнамый.
Бәндәчелек илән рипурт.
Сен пулкуник Бәхтеяр Канкай угылының хозурындан йибәрелгән — Исәнбулат Намаз угылы берлән йибәреп, фаш булыр өчен *, урдир куәтенчә [язган] указы әмер-намәңие юлыкдым; укытып, фәһем идеп, аңлап сәвендем, бик гайөтдә шад булдым. булган халайыкларым берлән күп йыллар car улсын дәйү.
Имде түбәндә мәгълүм улынадыр ки, Күңгүр армиясе тарафындан — Күңгүрнең үзе эчендә ун алты туп берлән гаскәрләре хазердер ки дәйү ишетәмез. Йәнә мәгълүм улынадыр ки, Алтин8 авылычың Иван Бахывның угылын Куңгүрдән кырык кеше килеп алып китебдер, тотып; йәнә шул ук Күңгүр тарафындан хезмәт иткүче гуспудин атаман Иван Наумич избасын Күңгүр кальгасенә бер бүрәнәсен куймайынча күчерделәр дәйү ишетәмез.
Йәнә сәнең хозурыңдай килгән Исәнбулат Намаз угылы Бикр7 авылында тор- гучы урысны алып китәргә теләде. Имде бән Ишмәт аны бирергә кабул итмәдем. Аның өчен үземнең камандам эченә диэек 8 язылгандыр; камандамның нә кадәрле- сен рипурт берлән мәгълүм иткәнмен пулкавай командирларга; шуның өчен соңгы көне сорау булса, камандам кәм булыр. Вә һәм бу мондагы йорты берлән торган гадел урысдыр. Элгәре үзеңдән килгән иде шуларны кысыбрак йибәрәсез (дип)’’: сән бойырып бик күп язулар йибәрәсен, бәнең хәлем йитмәйдер. Әгәр урыс язу йибөрсөңез, инша-алла, хода ярдәме берлә, ул мәзкүр татар уртыр 10 берлән хәлемез йитмәйдер; укыр сәбәбдән казакълар һәм гайре урысларга булышуны хәл идүне, әлбәттә, үзеңдән йибәрелгән кешеләрне үгет-нәсихәт берлән йибәрәсен.
Кәнә дәхи сен гуспудин пулкувник Бәхтеярга мәгълүм идәмен: әүвәлдә Күңгүр халайыклары, бәнең каманда булганлары һәм гайреләре йортларында торалар, ив- лөре һәм маллары сәбәпле. Имде анлар мәгълүм идеп, язу язып йибәрерләр, качан каманда килсә, безләр хазербезләр дәйү. Бәгъзы дошманнарның сүзе берлән көн элгәре рәнҗү-зарар итмәйсән. 35
* Гадәдләнмеш — гадәтләнгән, күнегелгән. "Тәслим улына — тапшырыла.
* Дәргяһ — сарай, ханә: бусага; оиредә: штаб.
* Измеишик — изменник, хаин.
* Гуаһ — танык, шаһид.
һәм Асылбай Мәмәт угылы һәм Мостам Сулан угылы һәрвакытда Күңгүр тар»36 фындан хальләрен белеп, безнең хоэурымызга килеп мәгълүм иделәр.
Бон сутник Ишмәт Мәмәтколый угылы инанмак ечен кул куймам урынына гадәд- ләимеш' тамгам (...) салдым.
Әмер иткүче сутник Ишмәт бойыруы берлән языл, мән Әлмехәммет Мостай угылы кулым куйдым.
Сәнәи 1774 йылда, майның 4 кенендә.
(Адрес:]
Ошбу рипурт тәслим улына • гуспудин лулк/вник Бәхтеяр Канкай угылының дәргаһларынаэ.
166 6, 166 кгзләр.
№ 14
14 ИЮНЬ, 1774 ЕЛ. НӘДЕР ШӘРИФ УГЫЛЫНЫҢ МИЛКЕН КОНФИСКАЦИЯЛӘҮ ХАКЫНДА СӘЕТ ҖӘГЬФӘР ЗАЙСАН УГЫЛЫНЫҢ БӘХТЕЯР КАНКАСВКА, ГАДЕЛ БИГӘШЕВКӘ РАПОРТЫ.
Рилурт пулкунник Бәхтеяр Кәнкәй угылына, атаман Гадел Бигәш угылына.
Ул олуг падишаһымыз Питыр Фмдрувич хәзрәтләренең указы куәтемчә, Биш Мачы авылының измеишик 4 Нәдер Шәриф угылының малларымы алырга йибәрелмеш без ки сутник Сәйед Җәгъфәр Йайсан угылы, үземнең юлдашларым ун кәшә илен, гадел гуаһлар6 алдында хиезблап язып алынды. Йортында падишаһымыз хәзинәсенә ярагудай нәрсә һич дә табылмады. Әүвәл чыкды үзенең кия торгам бер ак тире тун(ы), ике бүрек — бере телке колакчын, бере илтер бүрек, ли лес тышлы; бер кайыш камыт, бер бакыр комган, бер алатыр бадыяиы, бер чәйнек, алты агач дустыган, еч кургаш ыстубка", бер алатыр куштабакь. бео бизмән, бер «Йосыф китабы», бер чыбылдык; вә йене йез туксан тиен бакыр акча.
Сарык малы,— олысы, кечесе илен,— ун еч баш; ат-йылкысы,— олысы, кечесе млон,— унбер баш.
Биш баш сыгыр, еч бозавы, бер башмак тана, бер башмак үгез.
Ошбуңа гуаһ Тимушка авылының Васка Муса угылы Мулла авылының Гомер Мостай угылы, Мәлкәй Сейендек угылы.
Шул рипуртка мән сутник Сейед Җәгъфәр Йайсан угылы кул куймак уриына тамгам салдым (...);
Сәнәи 1774, маһи рәбигыль-ахирның 4 кененде.
Ошбу еәрәкадә ’ кургеэелгән ун оч баш сарыкдан биш сарык алынды — олысы, кечесо илен, сигез башы йәтим нарасидларга • калдырылды Ун бер баш йылкь.дан бер карала бийә ялчысы Кунакбай Габбас угылының иркә(и) • — аңар бирелде оер колынлы керән бийә хатыны Айсолтан Габбас кызының мәһәреге бирелгән икән,— аңар бирелде Йене бер бәләкәй ак сыгыр, бозавы берлән, хатыны Айсолтангә мәһәргә биргән икән,—аңар бирелде. Йене бер кара тана килене Шәһербенк-1 таянычка бирелгән иркен,— аңар бирелде. Йене ике тай нарасидларга бирелде — бере кола, бере соры. Be йәнә ике бозау кагынды,
162 6, 162 кгзләр.
36 Ы с т у б к а — стопка (кечкенә с t ананд
’Вәрәка — бит кәгазь
* Нарасид — үсмеген, нарасый.
* Иркен — икән.
Н» 15 6 ИЮНЬ, 1774 ЕЛ. САЛАВАТ ЮЛАЕВ ТАРАФЫННАН СТАРШИНАЛАРГА БИРЕЛГӘН ӘМЕР.
Сез ки рәхимле күңеле берлән хезмәт иткүче ыстаршина Бүлек Ягкуб угылындаи, йене атаман Аладин Фәлан угылындан, йене ыстаршина Арслан Рангул угылындан йибәрелгән рипуртны бен главней пулкуник Салават Юлай угылы юлыкдым 37, Габделкәрим Гайд угылы аркылы.
Имде мондин түбән мондагы хальләрне бәян идем.
Рәхимле падишаһымыз Питыр Фидурувич хәзрәтләре безнең Әй буйына килде, тукыз мең кеше илән; һәм мәзкүр гусарлар пулкыны юлыгып, ике мәртәбә сугыш итдек, бик (күп] кешеләрне ултереп, бер аз кешеләре качып котылды.
Имде анда йибәрелмеш камандирларның емерен дыңлап, гаять дә мәхкәмлек’ илә каманда җыйып, килгән дошманлар илә каршы торыр җәһәтене кыйлгайсыз, күңелеңезне һич бер якка авышты(р)майынча дейү, әмер идүче,—
Глаанай пулкуник Салават Юлай угылы.
1774 йылда саратанның 6 көненең3.
Мондин анда барырга булмады, Күңгүргө китдек, һәм сезләр бер анча каман- далар илә килеп, безләр! ә юлыккайсызлар.
Ошбу язу берлән баргучы Габделкәрим Гайд угылына ылауны биргәйсез, юлдашы берлән, туктаусыз һәм бырагунсыз4.
197 кгз.
№ 16
13 ИЮНЬ, 1774 ЕЛ. «ОЛУГ АРМИЯ» ТӨЗҮ ТУРЫНДАГЫ ФИКЕРНЕ КУӘТЛӘП, Б. КАНКАЕВКА Е. И. ПУГАЧЕВ ТАРАФЫННАН БИРЕЛГӘН УКАЗ.
Ул олуг падишаһ импиратыр бил-истиклал •, көлле Руссиянең хөкемдары, безем- әгъзәм хәзрәтләремезнең указы мишәр пулкувникы Бәхтеяр Канкай угылына, пухуд* нуй ыстаршина Ярмөхәммәт Кадермәт угылына.
Сезнең рипуртыңыз ошбу саратанның 13 йәүмендә* васыйль улынды’. Үтөнелсез бойорык указыны җәмыг идәр өчен башкорт һәм урыс гаскәрене. Шуңа бинаән’ безнең иминнуй указымыз илә әмер иделәдер: ул чирүне — урыс һәм башкорт җәмәгатеме җыярга, бик җәһәд вә сәгый9 кыйлурга, олуг армия җәмыг итмәклек хакында; дошманлар каршысына торып, безнең хөзрәтемезгә каршылыклы кешеләрнең тамырыны кисәргә, сән пулкуаник Канкай угылына һәм Кадермәт угылына хәрәкәт идәргө, ошбу безнең указымызның тәкьрибенчә 10 барчасы хакында төгайерсез11 йиренә кәлтүрергә.
Инанмак өчен кәнде әле 11 һәм нәкышбәнд мөһере 13 басылмак илә бирелде сара- танның 13 көне. 1774 сәнәи руссиясендә, әле басылмышдыр
Питыр дәйү.
65 кгз.
* К а л әг ас е — кальгасе. крепосте. 1 Тошманлар — дошманнар.
* Б и к и т — пикет, күзәт.
Mt 17
24 ИЮНЬ, 1774 ЕЛ. МАРИЛАР СТАРШИНАСЫ АХМӘР АГЫЯ УЛЫНЫҢ Б. КАНКАЕ8КА РАПОРТЫ.
Меи чирмешләр ыстаршинасы Ахмәр Агый угылы мәгълүм кыйламык.
Бөре калагасе 1 астында яткучы ике йөздән артык тошманлар 38 барекделер Кал имлектә яткучы тошманлар белән һәм Усак аяыл урысларыга килеп әйткән дәйү, керәстийәи урыслар хәбар бирделәр, Усы юлына чыгарга теләйләр дәйу. Шул сәбәпле илөмез харабалыкка киләдер. Сез ки гаскер әһелләренең башлыклары бейек мәртәбәле Бахтеяр Кәнкей угылына мәгълүм уладыр, барча башлыклар һиммәт үэөңеэ кыйлсаңыз ирде дәйу теләймез. Ул тошманлар Бөре калага тауның өстене бикит* торгыздылар. Шул сәбәпле мәгълүм кыйлып,—
Ыстаршина Ахмөр Агый угылы кул тамгам салдым
1774 йылда, рәбигыль-ахириың 14 көнендә.
Ошбу язу белән йибәрелгән Мырза Уразбакты угылына аяылдан ааылга ике лауны • иикярсыз биргәйсеэләр, пырагунсыэ, ибдәше илен.
Юкарыда язылган тошманларның килгәнлеге хакында армидан килгән ыстаршина Күзмә Митри угылының камандасы Садыш Бурай угылы монда Сукыйаэ каравылга туктады, түрт ибдәшләре илән; монда тошманлар күбәнедер, гуктагаилары хакында сеэки гаскәр әһелләренең башлыкларына мәгълүм уладыр.
1S7 б, 1ST кгзләр.
№ 18
13 ИЮНЬ, 1774 ЕЛ. БӨХТЕЯР КАНКАЕВ ҺӘМ БАШКАЛАР ТАРАФЫННАН БАЙКЕ ТУИКЕ УЛЫНА БИРЕЛГӘН ӘМЕР.
Бере тарафына йибәрелмеш гаскәр әһеленең башлыклары пулкунник Бахтеяр Канкай угыг.ындан, йене глааиай атаман мелла Гадел Бигәш угылын дан барча юлдамы ларымыз илә приказ сон ыстаршина Байке Туйне угылына
Кайсы сон Әңсак завудында улдыкың заманда алып китепсәз Әңсак заәудыидаи ун йите баш пулун* атларны, шул атларны ошбу приказ сәңа йиткеи заман һичбер сәгать йованмайынча алып килгөйсен, монда безнең кашымыздагы армигө. Әүаелдө монда Әңсак тарафына йибәрелгән ваиытдагы кулыңа табшьфмлмыш чирмешләрдәй камандаларың илә, һич берсен куймайынча. Никем ул атлар кирәкле буладыр монда армидеге казакъларга атланып сугышлар кылырга, һәм бу тарафда дошманлар бик күлдер, шуны аңлагайсән, әүвәлге кебек гафил булмагайсәм,
Сенәи 1774, саратанның 15 көненде.
Пулкун(иик) Бөхтеяр Канкай угылы кулым куйдым.
Главней атаман мелла Гадел Бигеш угылы кулым куйдым.
Атаман Алладин Биктуган угылы кулым куйдым.
Айлар кашында писер мән Әбүбәкер Телен угылы азып кулым куйдым.
141 кга.
Н? 19
13 ИЮЛЬ, 1774 ЕЛ. КИЛМӘТ АБЫЗНЫ БӨТЕН ГАИЛӘСЕ, МАЛ-МӨЛКЕ БЕЛӘН КУЛГА АЛУ ХАКЫНДА Б. КАНКАЕВ ӘМЕРЕ.
Рәхимле падишаһымыз Питыр Фидурувич хезрәтлереиең фәрманы һомаюмы • илә Казан тарафына йиберелмеш главней пулкувннк Бөхтеяр Канкай угылымдай приказ.
38 Л а у — олау.
8 Пулун — әсир (борынгы терки сүз). •Фәрманы һо маюны— дәүләт әмере.
4 ДОКУМЕНТЛАР ф
Кайсх Йазсу авылының татары Килмет абызны үзенең хатыны һем кызы Шәмес- ие бергә алып килергә бойырылды, һичбер тәрле инкярларына карамайынча һәм халслеренде бар әсбблларВ| иле. Хосусән, Җиһанкояшы' Шәмесне кагыйдечв киптерергә дәйү.
Сәнән 1774, ийүлнең 13 көне.
Инангулык ечен пулкувник Бәхтеяр Канкай угылы кулым куйдым.
Пулкувник Рахманколый Дусай угылы кулым куйдым.
Пудпулкувник Ссбханколый Әжекә угылы кулым куйдым.
Вуйскы лисер Әбүбәкер Теләч угылы язып кулым куйдым.
Ошбу хальләрне әда кылыр ‘ өчен йибәрелде йурамалы (?) вуйскы казакълары,
89 кгз.
№ 20
14 ИЮЛЬ, 1774 ЕЛ. ПУ1 АЧЕВНЫН ХӘРБИ КОЛЛЕГИЯСЕНӘ БӘХТЕЯР КАНКАЕВ РАПОРТЫ
Рәхимле пгдишарымыз Питыр Фидрувич хәзрәтләренең Вуяннай куллигосене пулкувник Бәхтеяр Канкай угылындан бәндәчелек илә рипурт.
Кайсы ошбу сөфәремездә талдык ошбу Казан өйәзенең һер җенесле3 халайык- дарыны, барчасын,— җан вә тән илә рәхимле пвдишаһымыз Питыр Фидрувич хәзрәтләренең хезмәтенә рад < һәм барча олуг вә кечекләре берәр чакырым кадәре безләрә6 хальләренде бар нигъмәтләре берлә каршы киләләр һәм безнең кашымызда6 куз йәшләрен түгеп, «рәхимле падишаһымыз һәм шәфкатьле атамыз Питыр Фидрувич хәзрәтләре күп-күп йылларә вә озын гомерләре car вә сәламәт улсын», (дип] теләк итәләр.
һем бу заманда кашымызда йөрегүче гаскәремез алты йөздән зиядәдер1 һәм һәр көнне килеп узләре мәгълүм булалар, ихтиярән лухудка кәлдек дәйү. Бер үк айларның эчендә кийе**сез һәм атсызлар вә хоралсызлар бардыр, шунлар хакында бойырылса иде фәрман-намә( без гариблерә — каю урынлардай атлар вә кораллар алыныр; һәм юлымыз өстендә йакын торучы балрларның үзләрендән калган мал вә хайванларыи аламыэ, хәзинәгә талшырмак хакында.
һәм йене изминщикларның башлыклары Солтан Морад Йәнеш угылының кашында йорегуче гаскәр әһелләрендән биш кешеләрене безнең разйезга’ йөрегүче кешелә- ремез тотып кәлтерделәр безгә, анлар һәнүз безнең кулымыздадыр. Никем анлар чыккайлар икән вурлыклар10 итәр өчен; һәм ул вурлар, бу заманда беленде шул кешеләрдән, Арча юлының Курса авылында кунганлыгы.
Йәнә шундаг ук һәр тарафларга пикит каравылларына камандалар йибәрәмез, дошманлар хәбәрен белер ечеи дип.
пам йәнө мондан әүвәл ике мәртәбә рилуртымыэ илә йибәрелгән Вуяннай калли- тәгә кашымызда йөрегүче казакълардан кешеләр, һәнүз анлар безгә килеп мәгълүм булганлары юк.
һәм йәнә иделләрдәге барча . ырааузларны иллешәр кешеләр йибәреп карата- *’ЫЗ, и урлар лартиның ■’ хәбәрләре бор өчен. Иовануымыз сәбәбе шул хальләр эчендер дәйу,
Сәнәи 1774, ийүлнең 14 кенә.
____ 105 б. 105 кгзләр.
1 Җиһанковш—■ Килмә! абызның хатыны исеме булса кирәк.
* Ә да кылу — башкару, урынына җиткерү.
■ Җенес— төр биредә: ыру, халык, милләт.
* Р а д — шат.
Е Безләрә — безләргә (безгә).
® К а ш ы ы з д a — каршыбызда, яныбызда.
' Зиядә — артык.
f Ферма н-н а м ә — боерык кәгазе.
* Разйез— разъезд.
“Бургьк — караклы» биредә* талау.
С*= <*“• Нократ (Вятка) елгалары
турында Dope.
-"Вурлар пар ти —караклар партиясе (төркеме).
н« и
22 ИЮЛЬ, 1774 ЕЛ. БӘХТЕЯР КАНКАЕЕ ТАРАФЫННАН ТӨРЛЕ ОТРЯД БАШЛЫКЛАРЫНА. ШУЛАЙ УК КАЛАЛЫКЛАРНЫҢ, КАЗАКЪЛАРНЫҢ ҖИТӘКЧЕЛӘРЕНӘ ҖИБӘРЕЛГӘН ААӘРӘҖӘГАТЬ [АХЫРЫ ЮК).
Ул олуг падишаһымыз импиратыр әгъзәм Питыр Фидурувич хәзрәтләренең ферманы һомаюны 39 илә һиммәт зә шәүкәт һәм куәт вә носрат иясе, жыйылмыш гаскәрләрнең башлыгы главной атаман Әлибай Морзагол угылына, йәнә Каранай Морад угылына, йәнә Качкын Самар угылына, йәнә калмыклар түрәләренә, йәнә шундаг ук кыргыз4 хакларына вә һәм терле халайыкларның олуг башлыкларына горзе халемездер *.
Кайсы сезләрнең һиммәтләнешеп гаскәрләр җыйганлыгь.ңызны ишетдек. ийүлнең 22 кәне, шул ук сәгатьдә, рәхимле падишаһымыз хәзрәтенә пумта аркылы рипурт йибәрдек, шул сезнең дерест игътикадларыңыз * буйынча агыр гаскәрләр җыймак- лыгыңызны бәян идеп.
һәм сезләрә бәшарәт улсын: рәхимле падишаһымыз Күңгүр тарафындан башлап жомлә калъгаләрне хараб идеп, һәм эавудларңы ут илә үртәп, монда Казан кальгә- сен һәм алып хараб әйләде; җемлә рәгыйәтләрен ’ вә кальгасен ут илә яндырды һәм йене шул тигрәдәге үзгә кальгаләрне(ң) исемләсен шәйлә әйләде’.
Имде сезләргә үтенечдер: һәрбереңез кашыңыэдагы агыр хәрб гаскәреңез илә бергә йоаанмайынча монда Казан тарафына килсәңез иде дәйү Безләр бу хальләр- дә Казан кальгасенең якынындагы дошманларга җавап биреп, Һәр пыравузларны' каравыллап торамыз; кашымыздагы оч меңдәй зиядә * гаскәремез һәм йәнә туп» ларымыз илә. Йәнә дәхи бу Казан ойәзенең һичбер терле халайыкларын каршылык кылгучы тапмадык, барчалары җан вә күңел илә рәхимле падишаһымызга муйыи сонып, келле хезмәтләренә родлардыр».
91 б, 91 кгзләр.
№ 22
22 ИЮЛЬ, 1774 ЕЛ. САБА ТАТАРЛАРЫНА БӘХТЕЯР КДНКАЕВ ТАРАФЫННАН БИРЕЛГӘН БИЛЕТ.
Ул олуг импиратыр әгъзәм падишаһымыз Питыр Фндурупич хәзрәтләреиең указы куәтемчә пулкуаник Бәхтеяр Канкан угылындан бирелде ошбу билит Казан ойәзенең. Арча юлының, Әдһәм сутнасы ,0. Байлар Сабасы берлә Тинке Сабасының татарлары Тәрҗемә Нуркә угылына, Габделваһаб Мохсин угылына шул сәбәпле:
Кайсы анларның олуг армиядә рәхимле падишаһымыз кашында бао икән хезмәт итмеш кешеләре, шул кешеләре хакында яңадан монларны пухудка дәйү кыстамагайсыз, боздан йибәрелмошләр һәм үзгә армийә командирлары һәм атландыр- могайсыз40 дәйү.
Сәнәи 1774, ийүлнең 22 коне.
Инангулык очен пулкуаник Бәхтеяр Канкай угылы кулым куйдым.
Вуйскы лисер Әбүбәкер Телоч угылы языл кулым куйдым.
•3 мз.
39 Фәрманы һомаюны — патшалык әмере.
• Носрат — ярдәм,
Шундаг ук кыргыз — шулай ук казакъ.
'Горзе х а ’> ь — хәлдән хобәр.
» Дерест игътикад — туры юл; ихлас күңел; ышанычлылык.
» Җ ә м л ә рәгыйәтләрен — биредә: барлык шәһор халкын.
'Шәйлә әилоү — шулай зшлоү.
’ Пыраоуэ — провоз, кичү, үткел.
* Зи я дә —артык.
,и С у т н а — сотня (йез).
40 А т л а н д BI р у — биредә; поход сәфәренә чаи ару (яуга каршы атландыру).
ф ДОКУМЕНТЛАР ф
W9 53
23 ИЮЛЬ. 1774 ЕЛ. Б. КАНКАЕВ ТАРАФЫННАН ЯРАЛЫ СУГЫШЧЫГА ӨЕНӘ КАЙТЫР ӨЧЕН БИРЕЛГӘН БИЛЕТ.
Ул олуг импиратыр өгъзәм падишаһымыз Питыр Фидурувич хәзрәтләренең указы куәтенчә, пулкувник Бәхтеяр Канкай угылындан бирелде ошбу билит Казан ейәзенең Йөри юлының сутник Мостафа Мәмөтай угылының камандасы, Савыш авылының татары Элмәкәй Бимәкәй угылына, үзенең ивенә кайтыр өчен, никем Казан кальгасендә олуг арми кашында сугышлар кыйлып яралы бүлганы сәбәпле.
һичкем бу Элмәкәйгә шул яралы булганы сәбәпле сүз-ән итмәгәйсезләр дәйү,
Сәнәи 1774, йиүл 23 көне.
Пулкувник Бәхтеяр Канкай угылы кулым куйдым.
Вуйскы писер Әбүбәкер Теләч угылы язып кулым куйдым.
102 кгз.
№ 24
ИЮЛЬ, 1774 ЕЛ. КИЧҮНЕ САКЛАУ ХАКЫНДА КЕРӘШЕННӘРГӘ Б. КАНКАЕВ ТАРАФЫННАН БИРЕЛГӘН БОЕРЫК.
Пулкувник Бәхтеяр Канкай угылындан бирелде приказ сән Гирачем Сабай угылына.
Чистай кичүенә йәнә һәм кичү илә үзләренә — өүвөл Көчек авылына, йәнә Тәр- берде Чаллысына, йәнә Бүкәш авылына, йәнә Чураш авылына, йәнә Казаклар авылына, йәнә Сатлыган авыло!на, йәнә Мукшы авылына, йәнә Чаллы Башына — һәрвакытда даимчелек1 илән унбиш кеше тормак үзеренә кичүдәа.
Ошбу зш тапшырылды Көчек авылының Мәнди Туктамыш угылына, һәр вакытда яхшыдин һәм ямандин хәбәр булса, юкарыда язылган Гирачемгә рипуртавайт’ итмәгә.
Бу мәзкүр юкарыдагы язылган сәкез авыл җәмөгатьләрене пухут сорап һич кем рәнҗетмәгәй, ошбу мәзкүр кичү хакында бойырдык, атла(нга)нлары булса41 42 43 44 45 46 һәм кай-тарырга, һәм көн элгәре анларны кеше сорап рәнҗетмәскә.
Пулкуник Бәхтеяр Канкай угылындан бирелде приказ сән керәшен Гирачем Сабай угылына.
Бойырдык ике авыл керәшенләренә — бере Арнаш Башы, йәнә бере Түбән Ар- наш — һәр ике авыл җәмәгатьләре мәзкүр Гирачем Сабай угылына һәр каю кичүләр 1 хакында ярдәм биреп, хезмәт итмәк өчен. Шул сәбәпле бу мәзкүр Арнаш Башы йәнә Түбән Арнашдин һәр икесендән пухут сорап һичкем рәнҗетмәс өчен һәм борын атланганлары булса һәм кайтармага әмер итдем.
172 кгз.
№ 2S
11 АВГУСТ, 1774 ЕЛ. БАШ КҮТӘРҮЧЕЛӘР АРАСЫНДА ХАИННАР БАРЛЫГЫ ХАКЫНДА К. УСАЕВКА СЫРТЛАНОВ ХАТЫ.
һуаллаһе-л-гани әл-бари °
Сезки гыйззәтле вә хөрмәтле, бик мәртәбәле гаспудин балкадир47, падишаһның сәвеклесе, дустымыз мелла Канзафар Усай угылына бихәд, биниһайә 48 догаи сәламләр
41 Даимчелек — даимилек.
42 Т ор м а к үзәренә кичүдә — биредә: кичүдә торсын өчен.
43 Рипуртавайт — рапортовать.
‘Атланганлары булса — биредә: юлга, походка чыкканнары булса.
6 «Кичүләр»дән соң артык «гә» язылган.
46 Хат башына куела торган шаблон формула, мәгънәсе: «Ул алла байдыр, яратучыдыр».
47 Балкадир — бригадир (хәрби чин).
’Бихәд, биниһайә — иксез-чиксез.
васыйль улындыкдан кәзин 1 <сүп йылларә вә бихисаб айларә саг вә салим улгайсән вә барча аһла әтбагларың1 ила.
Вә бәгъдэ мәгълум улынадыр, безгә йибәргән язуың мелла Рахманкол аркылы тапшырылды һәм бойырылгаи урынларга йибәрдем. Вэ йәнә ул кемсәнәләрдән һичбер халь белмәймән.
Be кәнә3 сәнең хозурыңа күрешә барырга нийәт ител торамын ирдә, мелла Рахманкол берлә ыстаршина Максудтан язу килде, сәне кире юлланды дәйү; мелла Селәүсендәй «монда кире кайта дәйү язу килгәч, шунда кайтды(м), шул сәбәпле бәй сәңа юлыга алмадым.
Имде хәзрәтеңә бондан түбән мәгълүм итәмен бондагы хальлерие. Инде монда ладишаһымыэ хәзрәтенә һәм сәңа бераз дошманлар бардыр һәм ихласларыидан дүнеп 4 торалар, мишәрләрдән һәм башкортлардан булсын. Берүк ул дүнгүчелөр бик аэ- дыр һәм гайре тигез халайыклар падишаһ хәзрәтенә дөрес ихласлары берлә торалар, мишәрдән һәм башкортдан булсын, һәм ыстаршиналардан курыкмаклыкларыидан баралар пахут(ка). Вә йәнә бондан түбән падишаһымыз хәзрәтенә ихласлары берлә торган ыстаршиналарны мәгълүм кыйламын; һәм һич кальгага рипурт язмайыича торалар. Ибраһим Мирас угылы, аны ирексез итеп чирүгә баш итеп язганлар; һәм мишәрләр ыстаршинасында Габделислам Мәмдәле угылы, татарлар ыстаршинәсында Максуд Мирзакай угылы һәм Ибраш Ураэбакты угылы, һәм ул яд кыйлгам ыстер- шиналарны изгелекләреңдәй ташламагайсән. һәм аларда(н) гайре ыстаршиналарга инанып аз каманда берлд йөремөгәйсән, антларын бозып, ихласларындаи дүнген- лердер. һәм үзләре язу берлә кеше йибәреп сезләрне чакыры(р)лар, коч берле кил» сөиләр дәйү, үзләре кальгага рипурт йибәрерләр «бурлар киләдер» дип, «безгә көч биреңез» дәйү, һәм түрәләр айларга көч бирмәйләр. Ничек мәлгунь, гакәбе49 50 51 шуның эрәвешле кешеләр бардыр, әлбәттә, саклангайсөн. Мән* ии җәфалар күрмәдем, алла хәзрәте саклады, һәм дүнгән ыстаршиналарның исемнәрен үзем качан үзеңә юлыксам, шунда бәян итәрмен.
Өфе кальгасе тарафындан үземә карендәш тиешле кеше килде, айдан сорадым Өфе кальгасендеге түрәләр ни халь берлә торала(р) дип. һичбер тирә якдагы ха- лайыкларга зарар юк ирмеш. Вә йәнә изгелек теләгән урынларга язу язасың, без дустыңа да яэгайсән, изгелек мәрхәмәтеңездәи ташламагайсән. һәм бу язуны йибәрдем үземнең дустым Бикмәмәт Мөслим угылы аркылы, бик яхшы тугыры кешедер, үземә ышанычлыдыр, һөркаю урынга йөртсәң ярар кешедер. Бу язу текабелено7 һәр ни халь булса да яэгайсән
Вә йәнә ишетеп [белдем], пулкуеник Туктамыш Кызыл Яр кальгасенә килгән дип. Вә йәнә янарал кенәэ Галичин талап алган, малын үртәп кителдер, мегайи; һәм үзен Нократ иделен * чыгармайынча камап торалар дип әйтәләр, һәм шул фигыле [начар] ыстаршиналарның арада йөргән язулары кулыма төште, һем сәңа йибәрдем. Гаскәрең булса таралмагайсөи, җәһәт игкойсен. Бу язуны үзең дуст күргән кешеләреңә аңлеткайсән, күп кешегә мәгълүм итмәгәйсен — арада шым күбдер.
һәрдаим изгелек теләтүче пулкунник дустыңыэ Моратшаһ Сыртлан угылы дәйү Ъалесән.
Сенеи 1774 йылда, маһ җемадиел-ахириың 3 көнендә бетелде*.
(Адрес:]
Ошбу еәрекаи һомаюын13 табшырыладыр балкадир Канзафар Усай угылына билхөйри 1 •«
29, 2S б, 28, 29 6 кгмөр
' В ас ы й л ь улындыкдан көзин — ирешкәннән соң.
50 Ә һ л е этбагларың — кул астындагы кешеләрең.
1 К е не (кинә) — янә, тагы.
• Дүнү — йеэ чеерү, баш тарту.
• Гакәбө — ышанычсыз, яаыз.
• Кулъязмада ялгыш: «сән».
7 Тәкабелөнә — каршысына.
■Идел — биредә: гомумән елга.
■ Бетелү — язылу.
30 8 әрәкан һомаюн — биредә: «дәүләт язуы».
* Йүчө — бөек, югары дәрәҗәле. 8 Мөшәввәш — шик-шөбһә, тәшвиш.
s Бу сүз (халайык) шартлы рәвештә укылды.
* П ү Л У и — әсир (борынгы төрки).
ф ДОКУМЕНТЛАР ф
№ 26 4 СЕНТЯБРЬ, 1774 ЕЛ. Б. КАНКАЕВКА СУГЫШ ХӘРӘКӘТЛӘРЕ ТУРЫНДА ГАБДУЛЛА МОСТАЕВ РАПОРТЫ.
Главней пулкунник Бөхтеяр Канкай угылының йучә1 хәзрәтләренә рипурт.
Сәнең хәзрәтеңдин йибәрелмеш рипуртың мәңа мәгълум булды, армияң берм тиз заман кайтып йиткөйсөн дийеп бойырыпсән, җыйылган кадәренчә йибәрдем туксан кеше, дәхи алла бойырса, тизлек берлә йибәрермән йез ун кеше. Үземе тиз кайтырга мөмкин дөгел, бу төшдәге халайыкларның күңеле мөшәвеәшләнгән ирмеш. Әлбәттә, безләр килеп арми җыя башлагач хуш күрделәр, без йөргән йирдә; гайре тешне алла белер. Андагы булмыш хальләрне тиз заман рипурт берлә мәгълүм кыйлгайсән. Мондин соңра ходай ни кадәр халайык’ бойырыр, үземе з алыг кайтырмыз.
Вә йәнә йүчө хөзрәтеңезө мәгълүм ула. Вө йәнә Әдһәм сутникка бойырыпсен кәмандаңдин кеше атландырып килгәйсән дәйү. Әлбәттә, аның командасын тикшерег карадык, рәхимле падишаһымыэ берлән атланган икән, күп җәмәгать; ул җәмәгать- ләр(дин) бик аз кеше кайткан җәрәхәтләнеп, бәгъзысы пулун4 төшеп һәм авырып сырхап кайткан; шул сырхау хале берлә безгә ярдәм итеп йөридер.
Вә дәхи мулла Халиткә бойырган икәнсән арми җыярга,— бездин башка мөмкин булмаган. Үзе һәм сырхау икән; сырхау хале берлә безнең берлә һиммәт идел йоридер. Әмма икесендин башка безгә йөрергә мөмкин дәгел.
Сөнәи 1774 йылда, маһ җөмадиел-ахир айының 27 кичендә, пулкунник Габдулла Мостай угылы кулым куйдым инанмак өчен.
[Адрес:]
Ошбу рипурт йибәрелде гуспудин пулкунник Бөхтеяр Канкай угылынв!ң мөбарәк дәстенө биле тәэхәйр 52.
178, 178 б, кгзләр.
52 Мәгънәсе: хәере белән мөбарәк кулына...
•