МОҢНАР ЧИШМӘСЕ

чык тәрәзәләрдән урамга мон агыла. Бу мон күңелләрне дулкынландыра йөрәкнең иң яшерен почмакларына үтеп керә, тормыш мәшәкать парен оныттырып, гүзәллек дөньясына чакыра. Хыялын белән. к.трдан яңа -ымв Вчылып, яшел хәтфәгә төренеп килгән киң басуларда ярларына сыеша алмый аккач •лга буйларында, сайрар кошлар белән тулы урманнарда, болыинаодз әрәмәләрдә Йөрисең. Ә моң агыла да агыла Әйе. таныш моң бу — Татарстанның атказанган •ртисткасы, композитор Сара Садыйиоаа иҗат иткән моңнар
Җыр остасы, композитор С. Садыйкованың талантын югары бәяләп филология фәннәре докторы, профессор М. Гайнуллин 1965 елда «Социалистик Татарстан» газетасы битләрендә болай дип языл чыккан иде- «Күп кырлы иҗат зшчәнлеге алып барон С. Садыйкова турында сөйләве кыен да. җиңел дә Кыен- чөнки опера сәнгатенең 5ереиче карлыгачы, үзенчәлекле артистка, сандугачтай моңлы җырчы, сәләтле тмтор турында сөйләү өчен үзеңә күп нәрсәне белергә кирәк Җиңел: бәхеткә каршы. 1ның күп кырлы иҗат байлыгын халык күптәннән белә».
Берсеннон-берсе гүзәл җырлары белән халык мәхәббәтен казанган С Садыйкова тҗаты татар музыкасы тарихында лаеклы урын алып тора. Ул ярты гасыр-а якын Оморен татар сәнгатен үстерүгә багышлый һәм әле бүгем дә. дәртләнеп, илһамланып, Но кәйләр яза, тормышның матурлыгын, хезмәт кешеләренең уй-фи-ерләреч тойгы- Нарын дөньядагы барлык халыкларга да аңлаешлы телгә — музыка гелеиә сала
Җырга, музыкага мәхәббәт Сара күңелендә кечкенәдән үк уяна Аның беренче чыр укытучысы үз әнисе була. Дин китапларында шәригать законнарында жыэ музы- '• ярату гөнаһ саналса да, хөр фикерле, яңалыкка омтылучы Гайшә апа тальян гаэ- Аунында татар халык кәйләрен бик оста итеп сайрата, яшьли сукыр калган әбисенең узыл-сузып мөнәҗәтләр әйтүен, бәетләр көйләвем, әкиятләр сөйлснтеи Сара зур гьтибар белән, чын күңелдән бирелеп тыңлый һәм үзе дә иәни бармаклары белам врмун какмаларына тырыша-тырыша басып, төрле көйләр uuirapa башлый Зирәкле-е үл белергә тырышуы белән башка балалардан аерылып торган Сара үзлегеччәч кырга, язарга өйрәнә Ул бигрәк тә прогрессив идеяләр белән сугарт.' т-ан -AH- >«ур- алын яратыл укый. Бу журнал аша Сара татар адиллесеииәи Тукай Дзрдмочд. >. Әмирхан, рус әдипләреннән Пушкин, Лермонтов. Купринның тагарчз а тәрҗемә талган әсәрлоро белен таныша
Бераз үсә төшкәч, белемгә сусаган Сараны әтисе заманы өчен алд: ... карашлы өтеләр тәрбияли торган Аитов мәктәбенә укырга бирә Бу мәктәптә шул чорның
А
'Куренек ле тарихчысы Г. Гобәйдулпин, пе-дагоглардай М. Гобэйдуплина, Мөштәриех». лар укыта. Аларның тирән һәм иигеал» белем бирүләре нәтиҗәсендә Сараның дөньяга карашы киңәя.
Менә Бөек Октябрь социалистик реао- люциясенең давыллы җилләре Сара укый торган Аитов мәктәбенә дә үгеп кер», Азатлык, тигезлек, хакыйкать дигән Сузлар үсмер кыз Сараны канатландырып җибар», Совет власте аңа бәхет алып килә, күхрек киереп, тирән сулыш алып җырларга юп ача, яшьтән хыялланган матур уйларым тормышка ашырырга мөмкинлек бир». Сара 1919 елда Казан педагогия техникумына укырга керә. Техникумда укыган чагында чын-чынлап җыр сәнгате белән мавыга башлый. Аның музыкаль сәләтен үстерүдә талантлы композитор һәм педагог Солтан Габәшинең ярдәме зур була.
...Татар дәүләт академия театрында 1920 елда күренекле драматург Ф. Бурнаш- ның «Таһир-Зөһрә» исемле әсәре сәхн»г» куела. С. Габәши үзенең шәкертләрен җарияләр хорында җырлау өчен спектакль- га алып килә. Беренче мәртәбә сәхнвт» аяк баскан Сарага, әлбәттә, монда һәри»р- сә яңа булып тоела. Аңа аеруча 3»һр» ролен башкаручы танылган артистка Әшрәф ханым Синәева уйнавы ошый. Бу спектакльне карагач, Сараның бөтен күңелен артистка булу теләге биләп ала.
1921 елда С. Габәши җитәкли торган үзешчән сәнгать коллективы, ачларга ярДеи итү максаты белән, кыска гына вакыт эчендә «Бүз егет» пьесасын хәзерләп сәхнег» куя. Яшь артистлар үз рольләрен зур тырышлык белән уйныйлар. Сәхипҗамал ролей башкаручы Сараның йомшак, саф, моңлы тавышы тамашачылар күңеленә аеруча хуш килә. С. Габәши Сараның сәхнәдәге һәр хәрәкәтен җентекләп күзәтә һәм соңыннхи аны бәйрәм белән тәбрикләп, болай дип яза: «Яшь Татарстанның яшь таланты, сөекле шәкертем Сара) Күптән түгел генә синең исемең игъланнарда язылмый, газе-таларда басылмый, телдән-телгә йөртелми иде. 1921 елның декабренда син беренче мәртәбә Сәхипҗамал ролендә татар сәхнәсенә чыктың. Казан халкының мәхәббвтаи, татар матбугатының дикъкатен җәлеп иттең»...
Техникум җитәкчеләре С. Садыйковадан киләчәктә өметле генә опера җырчысы чыгарга мөмкин дигән фикергә киләләр һәм аны Татарстан мәгариф комиссариаты аша Мәскәү дәүләт консерваториясенә укырга җибәрәләр. Ул керү имтиханнарында татар халкының борынгы кәйләреннән «Уелпны пианинода үзе уйнап, үзе җырлап күрсәтә. Бала чактан ук җаны-тәне белән җырны, музыканы яраткан Сара имтиханнарны уңышлы бирә, консерваториягә берсүзсез кабул ителә.
1925 елда Татарстанның бишьеллык бәйрәме уңае белән С. Габәши, Г. Әльмәхвм- матов, 8 Виноградов • Сания», соңрак «Эшче» операларын иҗат итәләр. Татар сәигата тарихында беренче тапкыр опера куелуы гаҗәеп зур вакыйга була. Бу турыда татар халкының классик язучысы Ф. Әмирхан болай дип яза: «Татар-башкорт музыкасын сөючеләр барсы берлектә без аның сәхнәгә куелу көнен сабырсызлык белән кетебез. ■Сания» операсындагы төп рольне С. Габәши С. Садыйкованың чылтырап аккан чишмәдәй саф тавышын күздә тотып иҗат итә. Яшь җырчы Сара Казан тамашачылары алдында зур сынауны бик уңышлы үтә, ул үзен сәләтле җырчы итеп күрсәтә, сәнт*т> сөючеләрнең күңелендә исте калырлык гүзәл кыз Сания ролен тудыра».
1922 елда төрле вузларда укучы яшь талантлар көче белән Мәскәү дәүләт у»* эшче татар театры ачылу хәбәрен Сара шатланып каршы ала. һәм аны оештыруда Iм

Сугыш башлана «Алтынчәч» операсы ярты юлда бүленеп кала, ир артистлар сугыш* на китә.
Сугыш вакытында Сара ханым, опера-балет театрында эшләу белән бергә, гости- тальләрдә, хәрби частьләрдә яралы сугышчылар алдында концертлар белән чыгыш ясый.
1948 елда С. Садыйкова татар дәүләт опера-балет театрыннан Г. Тукай исемемдәге татар дәүләт филармониясенә күчә, аерым бер эстрада бригадасы оештырып, концертлар бирә башлый. Ул үзенең программасына халык кәйләре белән бергә татар, рус композиторларының романсларын, операларыннан арияләрне дә кертә. Халык С. Садыйкова башкаруында күренекле рус композиторы Алябьевның «Саиду- гач» романсын бигрәк тә яратып тыңлый. С. Сәйдәшевнең «Наемщик» музыкаль драмасыннан Гөлйөзем ариясен дә халык беренче мәртәбә С. Садыйкова башкаруында ишетә. Аның репертуарында М. Мозаффаровның тирән мәгънәле, хискә бай җырлары. Н. Җиһановның операларыннан арияләр, Җ. Фәйзи, А. Ключаревның берсеннән- берсе дәртле көйләре көннән-көн киңрәк урын ала. Ул татар халык көйләрен дә уз тавышына яраклаштырып эшкәртә. Аның тарафыннан колоратура элементлары кертеп эшкәртелгән татар халык көйләреннән «Сакмарсу», «һаваларда йолдыз», «Илче бага», башкорт халкының борынгы җырларыннан «Зөлхиҗә», «Ашкаэар» һәм башкалар музыка сөючеләр арасында бик тиз популярлашып китә.
бала чактан ук халык көйләрен җырлап үсү, аларны яхшы аңлау, үзенчәлекле якларын тиз төшенү, консерваториядә уйнаган чакта Европа һәм рус композиторларының әсәрләре белән танышу, ә иң мөһиме—музыкаль фантазиягә бай булу аның үзенә дә җырлар язарга этәргеч бирә.
Вакытында Сараның көйләр язарга сәләте булуын әйтеп, С. Сәйдәшев ялгышмый. Анын Бөек Ватан сугышы елларында меңнәрчә җыр сөючеләр күңеленә җан азыгы биргән «Көтем сине» җыры моны бик ачык раслый. Бу җыр яшь композиторга көтелмәгән зур уңыш алып килә. «Көтәм сине» татар музыкасында моңарчы күрелмәгән үзенчәлекле бер көй, төзелеше белән ул башка җырлардан аерылыбрак тора. Композитор бу җырда рус һәм татар халык көйләрендәге музыкаль алымнарны оста итеп үреп бирә.
Беренче уңышыннан соң С. Садыйкова тагын да илһамланыбрак язу эшенә керешә Җырлар иҗат итү белән бергә, үзешчән сәнгатьтә дә актив эшләп килә. Казанның М. Горький исемендәге культура йорты каршында татар хоры оештырып, егерме елга якын яшьләргә сәхнә культурасын өйрәтә, хормейстер буларак, җыр күнекмәләре бирә. Бу хор һәр вакыт диярлек смотрларда катнашып килә һәм татар композиторларының яна әсәрләрен пропагандалауда зур роль уйный. Аның хорында тәрбияләнгән яшьләрнең күбесе консерваториядә, театр училищеларында укый, үзешчән сәнгать белән җитәкчелек итә. Г. Гукай исемендәге татар дәүләт филармониясенең яшь җырчылары Ш. Әхмәтҗанов, Ф Ишморатов, Р. Сибгатуллина, Ф Сөләймаиоее һәм башкалар җыр күнекмәләрен беренче тапкыр Сара ханымнан алалар.
С. Садыйкова һәрбер яңа әсәрендә гади хезмәт кешеләренең хисләрен, уй-теләх- ләрен чагылдырырга тырыша. Аның халык арасында киң популярлык казанган «Өченче көн тоташ кар ява» (М. Кәрим сүзләре), «Дөнья матур, дөнья киң» (Г. Афзал сүзләре), «Язгы сулар акканда» (Ә. Ерикәй сүзләре), «Кайтам инде» (И. Юзеее сүзләре), «Йөрәк сере» (И. Ганиева сүзләре) һәм башка җырлары еллар үтү белән искермиләр. ә бәлки ничектер яңача. тагын да моңлырак, тагын да дәртлерәк булып яңгырыйлар. җыр сөючеләргә чын мәгънәсендә эстетик ләззәт бирәләр.
С. Садыйкованың халыкчан җырлары әкренләп сәнгать мастерларының репертуарларында ныклырак урын ала бара. Халкыбызның яраткан җырчылары Ф. Насретдинов. И. Шакиров, Ә Афзалова. Р. Билалова, Г. Рәхимкулов һәм башка артистлар С. Садыйкова җырларын башкарып зур уңыш казаналар.
С. Садыйкова — күп еллар сәхнәдә җырлаган җырчы-композитор, шуңа күрә һәрбер әсәрен җырчыларның тавышларын, башкару үзенчәлекләрен күздә тотыл иҗат итә. Аның талантының тагын бер матур ягы бар — композиторның көйләре мәктәп балаларына да, яшьләргә дә, чәчләренә чал кергән олы кешеләргә дә якын һ»« аңлаешлы. «Беренче мәхәббәт» (Ә. Рәшитов сүзләре), «Ак пароход» (Г. Зәйнашеаа | сүзләре), «Солдатым» (М. Ногман сүзләре) — әнә шундый җырлар.
темасы аерым урын алып тора. Башкорстанның халык шагыйре М. Кәрим сүзләренә язылган «Өченче кви тоташ кар ява® җыры күңелләрдә дошманнарга «арата тирән нәфрәт уятса, «һәйкәл җыры» (Г. Зәйношева сүзләре), «Шәймәрданоэ комиссар» «Кактырсын бит» (М. Ногман сүзләре) туган илгә мәхәббәт хисләре тәрбиялиләр
Эстрада музыкасын үстерүгә С. Садыйкова үзеннән күл элеш керткән композиторларның берсе Анын бүгенге яшьләрмен матур тормышы, тырыш хезмәте турында язылган җырлары лирик җылылык белән сугарылган. Алармы халык яратып тынлый һәм яратыл җырлый
Бүгенге тормыш эчендә кайнау, халык белән аралашып яшәү, композиторны халыкчан әсәрләр язарга рухландыра. Көйләрен йөрәк аша үткәреп иҗа иткәнгә күрә, халык С. Садыйкова җырларын үз җыры кебек кабул итә
С. Садыйкова музыкаль драмаларга һәм комедияләргә көйләр язучы буларак та узеи сәләтле композитор ител танытты. Г. Камал исемемдәге татар дәүләт академия театрында зур уңыш белән барган «Ак калфак» (М. Фәйзи), «Күк калусы ачылса» (X. Вахит) спектакльләремдә С. Садыйкова тарафыннан иҗат ителгән җырлармы кемнәр генә рәхәтләнеп тыңламаган да шул җырлардан кемнәр генә рухи ләззәт алмаган.
Республика күчмә театрында «Шомырт чәчәк атканда» (А. Гыйләҗев), «Бөркетләр кыяга оялый» (И. Юзеев) комедияләре берничә сезон рәттән куелып килә Бу әсәрләрнең озак еллар буена сәхнәдән төшмичә уйналуында, әлбәттә, С. Садыйкова тарафыннан иҗат ителгән җырлар да зур роль уйный С. Садыйкоәанын драматург X. Вахит белән бергә иҗади дуслыкта язылган «Мәхәббәт җыры» музыкаль комедиясен дә тамашачылар җылы каршыладылар. Яшьлек романтикасы белән сугарылган бу комедия турында язучы Г. Минский «Социалистик Татарстан» газетасында: «Мәхәббәт җыры» — профессиональ музыкаль комедия жанры традициясе һәм формасында эшләнгән спектакль. «Башмагым», «Алтын көз», «Курай моны» кебек музыкаль комедияләрдән сон эшләнгән дүртенче спектакль ул» — дип язып чыкчан иде.
Талантлы композитор С. Садыйкованын дөньяга карашы киң, анын белән бер утырып сөйләшүе нинди генә кәефсез чакларыңда да күңелләрне канат лаидырып, күз алларыңны яктыртып җибәрә. Анын сәхнәдәш дуслары инде күбесе ллечлы «пда, е С Садыйкова Һаман эзләнә яна иҗат планнары кора, бүгенге тормышыбыз » лаек әсәрләр иҗат итү өчен ялкынланып яши.