ҺАВАЛАРДА ТУРГАЙ

зэк лабораториянең физхимия группасы беренче каттагы өч бүлмәне били иде. Ярыйсы гына иркен, якты бүлмәләрнең һәркайсында да төрле прибор-аппаратлар, җиһазлар урнаштырылган, буш урыннар инде калмаган да диярлек.
Бүген лабораториядәге группа җитәкчеләре һәм лаборатория активы шул еч бүлмәнең берсенә, киңрәк һәм зуррак тәрәзлесенә жыелды. Урталыкта — кыйммәтле аппарат-прибор дс- риватограф. Ул әле җыелып та бетмәгән. Аның төп өлеше тәбәнәгрәк өстәлгә куелган. Прибор үзе көл төсендәрәк булса да, хром-никельле регулятор-боргычзары, серле шкала, көмеш тигельләре белән ялтырап, кукыраеп утыра. Бүлмәдәге бар яктылык та шушы затлы әйбердән сибелә иде сыман.
Сары сакалбай Рәшит Сәлмәнов барын да җиренә җиткереп аңлатырга тырыша. Ул әле Мэскәүнең үзеннән күз карасыдай саклап алып кайткан полярограф янына чнткәрәк тайпыла да аның зәңгәрсуяшь- келт почмак ырмавыннан сыйпаштырып куя, әле үз әрсезлеге белән Түбән Каладан табып алган дериватограф янына янә кайтып,ана кул салгалый. Үзе тавышын корырак, гамьсезрәк чыгарырга тырыша. Куе сакал-мысгы арасындагы иреннәре дә әледән-әле җәелеп китәргә итенә шикелле. Әйе, һәркем аермачык сизеп тора: куанычы күлмәгенә сыймын егетнең!
Тыңлаучылар зиһенендә чын кызыксыну уятып, күңелләренә хуш килде кебек: Рәшит сүзен тәмамлауга, тегеннән дә, моннан да кубып, ана сораулар яудыра башладылар. Ләкин яшь инженер каушап калмады. химик процессларның ниндирәк хасиятләрен өйрәнгәндә бу приборларга таянырга кирәклеген инде тнрәнгәрәк үгеп, төпле, гыйлемле һәм ышандырырлык рәвештә җавап бирә белде.
Азактан ул:
— Инде боларын да алай озакка сузмыйча, эшкә җигә алырбыздыр Пип уйлыйм мин. Аннары инде теләгән кешегә аларны эшләгән чакларында да күрсәтергә мөмкин булыр. Без сезнең ихтыярда,—диде һәм >чкерсез елмаеп, кулларын күкрәгенә куйды.
Шуны гына көтеп торгандай, сульфат тозлары группасыннан чая гелле Ира Лямина;
дәвамы. Башы I санла.
— Дөрестән дә. тизрәк иярли күрегез инде. Рәшит? Аннан сон без сезнең үзегезне дә жигәрбез. сыртыгызга атланып, чыбыркы белән яра- яра чүмәлә тарттыра башларбыз,— дип кунды, шул сүзләре белән залдагыларны көлдереп алды.
— Аптырамыйбыз: җилкә-сырт таза беэнен...
— Кызлар кулы тигән төш тәмугта янмый, ди... Бик рәхәтләнеп чыбыркыларсыз, әйдә! — диештеләр Рәшит белән Марс.
Стена буендагы приборлар тирәсенә сырышкан дүрт-бнш кыз. группадашлары. егетләрнең мондый җавабын өнәмичә, иңбашларын тар- тыштыргалап куйдылар. Арадан иң яше. Венера исемлесе, сөйкемле йөзен кырысландыра төшеп:
— Монда без дә бар әле! Алай сырт ярырга ирек бирмәбез! — дип кычкырды.
Янә шаркылдашып көлешеп алырга сәбәп булды.
Тик моның белән генә бетмәгән икән. Урта яшьләр тирәсендәге таза гына гәүдәле тол хатын Римма Семелькииа тагы да өстәп җибәрде:
— Син, Марс энекәш, кызлар дидең дә диюен... ә безнең ише хатыннар сарылса, нишләрсең?..
Тагы шаркылдашып көлешә башладылар.
Җитди генә төс белән кул кушырып утырган цехком председателе Җәүһәрия Муллина сикереп торды да ачуланып:
— Бу ни хәл бу. иптәшләр? Күрегез инде, шундый да әһәмиятле, шундый да җитди информацияне тыңлаганда, сүзне җыен юк-бар көлкегә бордыгыз да җибәрдегез...— диде.— Аннары теге Ира Ляминага бармак янады.— Бары да синнән башлана!..
— Ә мин... Болай уйнап кына бит...
— Уен-көлкенең дә үз урыны, үз вакыты бар!..
Тынлык урнашты. Барысы да җитәкчеләре ягына күз салды. Моңарчы Госман Әхмеров гәпкә катнашмаган иде. Ул бер кырыйда, ничектер күләгәдәрәк, өстәлгә терәлгән хәлдә мыштым гына басып тора иде Ана. әлбәтгә. җыелган кешеләр алдында сүз әйтмичә калырга ярамас иде.
Урталыкта тәбәнәк өстәл янында таптангалап торган Рәшит читкә- рәк тайпылды. Бүгенге сөйләшүнең төп сәбәпчесе булган һәйбәт прибор дериватограф янына, шома паркетны кыштырдаткалап. хуҗа үзе чыгып басты. Бер тын бармак очы белән ияк чокырын сыйпаштыргалай торды.
— Сезнең белән, иптәшләр, эшләве күңелле дә, рәхәт тә: юморны һичкайчан онытмыйсыз... Шулай да уен-көлкене беразга читкәрә! куеп, сөйләшик әле.— Госман, дустанә елмаюын әкрен генә сүрелдерә барып, тавышына җитдирәк төсмер бирер өчен тамак кыргалап аллы да:—Моннан ике-өч ел элек, шушы якты, зур бинага күчкәнче без ничәү идек? Егерме ике кешелек, әллә егерме дүртме? Инде ничәү булдык? Җитмеш бер булдык. Алтыбыз — ир-ат, алтмыш бишебез — хатын-кыз... Бик тә җегәрле. сәләтле, зиһенле хатын-кызлар... Юк. салпы ягыгызга салам кыстырырга җыенмыйм: уйлаганым шул...— Бу мизгелдә Госман тагын да эчкерсезләнеп көлемсерәмичә булдыра алмады — Ләкин якын арада безнең ишәюебез инде булмастыр. Инде бер сызыкка җиттек шикелле. Иске бинада, капиталист Ушков хәзрәтләре калдырган борынгы утын сараенда өелешеп яткан чагыбызда, шушындый өр-яңа аппарат-приборлар безнең төшебезгә дә кермәгән иде. Ә хәзер? Әле тагын булыр, әле янадан-яңасына ирешә барырбыз, хәтта электрон микроскоп шикелле кыйммәтле нәрсәләрне дә, тырыша-йо- лыккалый торгач, кайтарта алырбыздыр... Әмма анарчы, булган хәтле- се дә зур таяныч безнең өчен... Мин ни әйтергә телим? Үзебез өчләтә үскәнбез икән, җитмәсә тагы, шушындый иң яңа. иң шәп техниканы Д» авызлыкларга җыенабыз икән, без боларны заводыбызга, дәүләтебезгә
эшебез белән кайтарырга тиешме? Ничек, ни рәвешле, ни микъдарда тиеш?
— Әлбәттә, өчләтә кайтарырга тиеш,—дип сүз кыстырды Муллина.
— Арифметиканы шәп тә беләсең, Җәүһәрия: унлата кайтарырга тиеш! Кеше, гадәттә, үзенең зиһен сәләтенең нихәтлесен генә эшкә җигә? Я. кем әйтә?
— Унбиш-егерме процентын гына, Госман Габдулыч,— диде Ира Лямина.
— Дөрес, Ира... Менә мин шул хакга безгә ныклап баш ватарга кирәктер дип уйлыйм әле. Без бар сәләтебезне җигеп эшли беләбезме сон? Ижади эзләнүләргә тагы да җиң сызганыбрак керешергә вакыт житте түгел микән? Инде бөтен мөмкинлекләребез бар, иҗат сикереше өчен трамплиныбыз да ышанычлы сыман — бик вакыттыр шикелле... Менә шулар турында безгә озакка сузмыйча җыелышып, әйбәт һәм
төпле итеп бер сөйләшәсе иде. Бу хакта сез ни әйтерсез икән?..
— Димәк ки, җыелыш? Профсоюзныкын итәбезме, үзем җыйыйммы? Әллә комсомолмы? — дип кыбырсый башлады цехком җитәкчесе Муллина.
— Ничек тә килешер. Хикмәт исемендә түгел, җисемендә... Безнең унбер коммунистның унбере дә, һәр чактагы кебек, бусында да уртада кайнашыр,— диде партгруппорг Танса Мироновна.
— Тик ул диспут төсендә булсын, диспут төсендә!..— дип кычкырды комсорг Наилә Сафина һәм, шундук бәхәскә керешергә җыенгандай, коңгырт чәч толымын җилкә аша артка чөеп җибәрде.
— Ярар, диспут икән диспут, мин риза,—дип ияк какты Муллина.
— Чыннан да әйбәт булыр ул. Тик һәркайсыбыз да төптәнрәк уй 1асын иде.— дип. кыюсыз гына теләк белдерде араларында иң өлкән in тәҗрибәле Мөстәкыймә апалары...
13
Акбалыкка Госман үзе барып кайтырга исәп итте. Бөгелмәгә зур ГОМыш белән сәфәр тотканчыга кадәр, мондагы нефть мәйданнарының озлы су горизонтлары һәм аларнын тулаем куәте хакында геологлар |0ләи күзгә-күз карап, төптәнрәк сөйләшәсе, тупланган хәтле материал- арны тизрәк кулга төшерәсе килгән иде аның. Ләкин «Чулманнефть» дарәсеиец баш геологы Волкова да, геология бүлеген җитәкләүче 'аякшг да үз урыннарында булып чыкмады.
Геология бүлегендә контурлы карта һәм карротаж сызымнарына умып утырган егет үз эшеннән теләр-теләмэс кенә бүленде. Юка бо- ыны өстендәге дәү күзлеге аның болай да какча йөзен тагын да ябыг- ,ак итеп күрсәтә иде. Кул кысышканда, ул үзен Роберт дип атады османның каян һәм кем икәнлеген белгәч, егетнең кырыс чалымнарын ктылык дулкыны юып узгандай булды.
: — Шалтыратып белешәсегез калган. Людмила Ивановналар иртән- ? якта ук чыгып киткәннәр иде. Безнең геолог халкы шулайрак инде: абинстта утырырга бик үк яратмый.
— Сер түгелдер бит, кая киттеләр икән?
— Сезнең заводтан әллә ни ерак түгел: Бәзәкә үзәнлегенә. Анда >з бор скважинада нефть катламын күкерт кислотасы белән эшкәртеп, аилу үткәреп маташабыз.
' Ничек сон?
— Өметле кебек.
, — lie. алайса, Роберт энекәш,—диде Госман, көлемсерәп.—безнең ис химиклардан да сезгә бер заман файда чыгып куясы икән. Сезнең юмыселлар чатында тикмәгә генә һава сасытып ятмыйбыз икән.
ЭДУАРД КАСЫПМ0В ф ҺАВАЛАРДА ТУРГАП
— Ник алай дисез әле, Госман абый?
— Сон, нефтьчеләр арасында кайберәүләр безгә әледән-әле «Вез- ней аркада гына рәхәткә ирештегез сез!» дип төрттереп кенә торалар. Имеш, сезнекеләр салдырган асфальт юллардан элдертәбез, газга, ягулык ишесенә муеннан туенып яшибез, фәлән дә фәсмәтән...
— Сәер. сәер...— Роберт, иягенә таянган килеш, авызын ямьсез кыйшайтты. Ул Госманның тавышындагы җиңелмә юморны бөтенләй исенә кертмәде.— Аптырыйм мин андый вак җанлы кешеләргә. Кунак ашы — кара-каршы бит инде ул. Сон, химиклар ярдәменнән башка без үзебез нишләр идек икән? Татарстанның бик күп промыселларындагы термо химик установкаларында нефтьне судан арындырган чагында яки бораулау эшендә әйбәт измә әзерләгәндә, бар, химик реагентларсыз гына берәр юньле нәрсә кырып кара... Ә киләчәктә ул тагы да...
— Ярар, алай тирәнгә китмик, мин шаяртыбрак кына бит, Роберт энекәш... Алайса, Людмила Ивановна белән Таякин тиз генә әйләнмәсләр әле. шулаймы?
— Әйтүе кыен, Госман абый... Алар Бәзәкә үзәнлегенә төшкәнче. Комаровка мәйданындагы буровойга да сугылмакчылар иде. Буровик- лар белән киңәш-табыш итешергә... Анда менә өченче тәүлеген инде скважинадан ыжгыртып газ аттырып ята...
— Газ? Нәрсә, бик куркынычлымы әллә?
— Юк, куркыныч түгел түгелеп: саф азот газы бәрә. Мәшәкате күп. Инде өченчеме-дүртенчеме буровойда шулай. Көч-хәл белән генә авызлыклый алалар. Бер. шешәдән чыгып, котырына башласа, ай-яй, ул диюне йөгәнләве!
— Саф азот димсең, ә?
— Кайбер бүтән инерт газлар да бар. Әйтик, гелий.
— О, бик кызык бит бу! Килер бер көн, Роберт энекәш, андый газ фонтаннары бик тә кирәкле булыр әле. Дөресме?
— Әлбәттә, Госман абый! Илгә байлык табып бирү безгә, геологларга. йөкләнелгән. Бер үк вакытта без ул хәзинәләрнең сагында торучылар да...
«...Төтене туры чыга кебек егетнең... Әле язын гына күренмәгән иде. идарәдә юк иде кебек, каян иңде икән? Әйе, Әлмәтнең үзеннән, диде бит... Эх. сорашмады, аңгыра баш: җир астының тозлы эремәләре хакында ни уйлый, ни әйтер иде икән бу асыл егет-геолог?»
Госман атлаган җирендә капыл тукталды. Ләкин соң иде инде: «Чулманнефть» идарәсе дә, нефтьчеләрнең икешәр һәм дүртәр катлы игезәк йортлардан төзелгән яшь поселогы да арттарак үр өстендә калган иде. Түбәндә, яссы иңкүлектә, аз гына томанлы дымсу һавада ярым җимерек, ала-кола чиркәү гөмбәзләре, әүвәлге сәүдәгәрләрнең заманнар үтүдән соргылтланып калган икешәр-өчәр катлы ташпулатлары һәм сирәк карт тупыллары белән Акбалыкның борынгы өлеше жәйрэп ята иде.
Чат башында, һич уйламаганда, Госман авылдашы, мәктәп директоры Сабир абыйсы белән маңгайга-маңгай диярлек бәрелешә язды. Монысы инде бәхетнең үзе иде!
Берара, кул кысышкан хәлдә, «аһ-ваһ» килеп тордылар да үзара хәл-әхвәл сорашырга тотындылар. Сабир абыйсының борын-күз тирәсендә җыерчык бик нык ишәйгән, тирәнәйгән, чигәләрендә дә кыска чәч төкләре инде бөтенләй бәсәргән, әмма шулай да кысынкы күзләрендәге әүвәлге дәрт һич тә тоныкланмаган шикелле...
— Жәл. бик тә жәл, Госман: җәен, син авылга кайткач, күрешә алмадык шул. Нишлисең, читтә утырган аулак бер авылның мәктәп ДО-
ректорына тегендә дә чабарга туры килә, монда да. Көн саен йомышы да чыгып кына тора
— Аклыйм, Сабир абый, бик аклыйм. Җитмәсә тагы, мәктәпләрне, янә кайтып, житен сүсе кебек талкырга ябыштылар, ахрысы
— Әйе, уку-укыту эшләрендә янә дә. сезнен ишләр әйтмешли, реконструкция Кайбер фәннәрне, студентларга укыган кебек, телдән ф яздырып укыта башладык:
имештер, элекке дәреслекләр ярамый, ә яна- лзры юк, кайтмаган. Шуннан мин. чукынмый, дидем дә әүвәлге дәреслекләргә ябышырга куштым. Мәктәп баласын дәреслекләрсез укыту эшмени ул? Ярым-йорты белем биреп чыгарыйкмыни? Инде аптыраш!
— Алай да әллә ни картаймагансыз әле. Сабир абый, һаман да яшьләрчә жегәрле күренәсез...
— Кая инде ул, яшьләрчә!.. Баш түбәсендә, бозау ялап алгандай, бөртек тә чәч калмады — көзге итеп карарга була. Менә! — Сабир абыйсы эшләпәсенә кул тидереп алды, лгкин баш түбәсен үк ачып күрсәтмәде,—Ә сине. Госман, авылда һаман да мактап телгә алалар Бигрәк тә карт-коры. «Партийный булса да, изге бер җан икән, тикмәгә гыйлем өстәп йөрмәгән икән, рәхмәт яугыры» дип...
— Ничек-ничек! «Изге бер жан» дипме?
— Әйе. Соя, син авылга кайткач, үз кулын белән хәер-сәдака өләшеп йөргәнсең түгелме?
— Менә бу. ичмасам, юмор!—диде Госман, баскан жирендә таптангала п һәм ихтыярсыздан көлемсерәп. Әмма анын йөзе шундук җитдиләнде.— Күперткәннәр...
— Күперткәннәр микән? Дөрес, әлегә «Солдат Габдулла малае әүлия икән» димиләр диюен дә...
— Кара син. ә...—дип сузды Госман, бөтенләй пошаманга бирелеп.— Сон бит. мин, әнинең бүләге итеп, аның ахирәткәе Нурдидә апага шәльяулык тоттырдым да әтинең әүвәлге дусты, авыру Хөснетдин абзыйга кибеттән бер эшләпә алып бирдем. Картлык көнендә, әйдә, бер юансын, дидем. Ә инде теге «хәер-сәдака» дигәнен Нурдидә апа белән аның килененә тапшырдым, «үзегез белгәнчә тиешле авылдаш-
ларга өләшерсез, әни белән апа шулай үтенгәннәр иде» дип... Аларның амәнәте иде ләбаса! һе, карчыклар теленә бер керсәң...
— Үзем дә аптыраган идем. «Себер җирләреннән алтынга баеп кайткан борынгы зимагурмыни ул безнең Госман», дидем. Соңыннан, астыртын гына сорашкалый торгач, аңыштым тагы Ярар, юк белән баш катырмыйк. Беркем дә гаепләрлек эш түгел. Авылдашларыңның күяелен күреп бик әйбәт иткәнсең, мактыйм... Я, әйтмисең дә, данлы Ленинград каласыннан ничек йөреп кайттың соң?
— Әйбәт, бик әйбәт! — Госман карт укытучыны беләгеннән култыклап алды.—Әйдәле, Сабир абый, тамак ялгар чак га җитте, ресторанга кереп иркенләп утырыйк әле бер...— Шунда анысы хакында да сөйләрмен, бүтәнен дә сорашырмын киңәшермен ...
— Юк, Госман, вакытым бик тә чикле! Әле менә ронога кереп мөдир белән якага-яка ябышасым бар, банк ябылганчы банкка өлгерәсе, аннан чыккач, җитешсәм, почтаның радиоузел башлыгын эләктерәсе . Икенче бер чакны инде, үпкәләмә. Аяк өсли генә капкалап, чәйләп алырдай җир булса иде менә! Эх, термосны да ватып әрәм иттем, чәнчелгере!
— Нәрсә, термос кыстырып йөри торган идегезме әллә?
— Пөрмәскә. Тәмам картайдым, ахрысы: чәйсез тора алмыйм, валлаһи! Ә монда Акбалыкка килдең исә, аптыраш: рестораннарында чәй көтеп, булмаган чәчең коела, ашханәләрендә тоттырганнары ни лыбыр-лыбыр казанда кайнаган болганчык су... Ә инде хәмер дисәң, пожалуйста, чат саен, кибет саен! Бүлеп тә бирәләр, бүлмичә дә суза
ЭДУАРД КАСЫИМОВ ф ҺАВАЛАРДА ТУРГАЙ
лар. Нибары ярты сәгать эчендә ләх була аласың, ипидер! Минем ише аек башлар хакында бөтенләй кайгырта белмиләр шул.
Госман янә хөрмәтле авылдашының җиңенә ябышты.
— Әллә ниме. Сабир абый, безгә элдертәбезме? Машина хәзер килеп җитәр... Юк. кафега да, чәйханәгә дә түгел, үземә дим, кунак булып, дим. Бер көнгә мондагы эшләрегезне калдырып торасыз да... Урыс әйтмешли, эш дигәнебез — аю түгел — урманга качмас әле. Әйе. үзем авылга кайткач, завуч Мәрьям апага вәгъдә иткән нәрсәләрнедэ алып китәр идегез... Ул сезгә җиткердеме?
— Җиткермичә... Чын. булыр дисеңме?
— Булмыйча соң? Мәктәпнең химия кабинетын чын-чынлап баета алырбыздыр. Микроскоп бирә алам, аналитик үлчәүләр, гади үлчәүләр, фотопроектлар, сепаратор. . Безнең өчен искергән, гамәлдән чыккан бүтән нәрсәләр складта тагы да бардыр әле. Савыт-саба ншесен. төрле реактивларны әйтмим дә инде.... Сабир абый, барсына төкерегез дә, киттек, әйдә!
— О, безнең кабинетның да бер байыйсы көне житәр икән. Күнел ышанмый.
— Ышансын. Миннән соң, ичмаса, бер генә химик та чыгара белмәдегез бит. Бәлкем, файдасы тияр, дим.
— Аның каравы, энекәш, азмы укытучысыдыр, врачыдыр, инжене* ры-механизаторыдыр чыкты бездән, ә? Әнә, әлерәк кенә ишеттек. Mac- кәү каласының үзендә Инеш арты Ибрай малае Зәйтүн, атаклы математик башыбыз, диссертация якларга җыенып йөри, ди. Түбәләребез янә күккә тия язды.
— Булдырган егет! Менә бит, Сабир абый, тормышлар хакында бер иркенләп сөйләшеп утыру өчен дә бик матур орлык та бар икән. Өидәгеләр дә куаныр гына иде... Һади Такташ әйтмешли, «галстугыгыз белән билегезне буып аласыз да...»
— Бик рәхмәт. Госман! Тик, зинһар, авыл кешесе икәнеңне оныт әле — сыткый сагызы булма! Күрәсең бит, эшләремне һич чигерер чамам юк.— Сабир абыйсы, моңарчы кулында асып тоткан юка гына күн портфелен күтәреп, култык астына кыстырды да кабаланып сәгатенә күз төшереп алды.— Син, зинһар, үпкәләмә инде. Бигайбә, яме! Шушы араларда ук ничек тә үз җаем белән барып чыгарга тырышырмын. Бәлкем, куна да калырмын әле.
— Ярый, мин анысына да риза.
— Ә хәзергә хуш, яме! Ашыгыйм әле...
— Көтәм, Сабир абый!
Башына кин тирәле эшләпә, аягына хром итек өстеннән эр-яна галошлар киеп алган карт директор, юеш асфальтка җәһәт-җәһәт баска- лап. бераз гына китте дә борынгы йортларның берсенә, роно мөдире белән «якага-яка ябышыр» өчен, ашкынып кереп тә югалды. Госман исә, үз борчуларына чумган килеш, чат башында басып калды.
Исенә төште. Шәһәр комитетына сугылмаса да, политмәгариф кабинетына кермичә кайту ярамас. Чулман заводында кичке университетның филиалы ачылган иде, заводтан атнаның һәр дүшәмбесендә бо- ларга микроавтобус җибәреп торалар, ләкин мондагылар, күбесенчә пединститут лекторлары, расписание белән бик үк исәпләшергә теләмиләр. Менә шуны ничектер ныклы бер юлга саласы иде.
Чат башыннан әкрен генә купты.
Сәер... «Изге җан», имеш. Сөенүдән бигрәк, көенерсең. Ләкии телләренә чуан чыккыры дип тиргәнергә дә хакың юк: үз итүләре, яратулары. Ә ул Инеш арты Ибрай малае Зәйтүнне, ата казларны муеныннан эләктереп, бөтереп, яр астына мәтәлдерүче, билен әтисенең кин каешы белән буып йөргән китек иренле малай итеп кенә хәтерли Госман Кай арада үскән-укыган да, кай араларда аспирант булып, инде
диссертация дә өлгерткән, диген. Кем уйлаган аңардан... Хәер. Госман үзе сон... _
Ә Сабир абыйсы килеп чыкса, ах. шәп тә булыр иде. Менә кем Госманның күңеленә бөялгәннәрне ерып җибәрә белер иде. Теге чакны, унынчы классны тәмамлагач, үзе үк авыл хуҗалыгы институтына ке- ф рергә димләгән булса да, Госман анын каршысына студент-химик булып килеп баскач. Сабир абыйсы: «Шәп иткәнсең, энем! Авылны аны. агрономнар белән кулга-кул тотышып, химиклар да күтәрәчәк. Менә күрерсен!» — дигән иде. Гомере буена тарих укытып, тормышны бик күп күргән, үтә ярдәмчел, киң күңелле һәм төпле акыллы кеше белән кинәшеп, анык бер карарга килсә, Госман партком җитәкчесе Вероника Борисовна белән дә, кирәк икән, шәһәр комитетының беренче секретаре алдында да, күкрәк киереп сөйләшә алыр иде сыман.
Ике-өч көн үткәч. Морт мәктәбеннән Чулман заводына яшьрәк кенә ханым —химия укытучысы белән завхозлары килеп төште. Сабир абыйлары бик ымсынган икән дә аны тагы нидер тоткарлаган. Нишлисен, ана үпкәләрлек урын да юк: тормыш дигәнең, мәктәп директоры кебек бик мәшәкатьле эш кешеләрен иярләп алып, әле тегеләйгә, әле боланга йөгертә шул.
14
Тышта, тәрәзә яктысында, җепшек кар күбәләкләре бөтерелә.
Янгир булса, менә шушындый йомшак җилле, талгын гына сибәләп торса, моңсу шыбырдавы белән күңелне сызландырыр яисә әкрен-әкрен генә йокыга талдырыр иде. Ә бу ап-ак, сап-салкын күбәләк болытның тавышы-өне бөтенләй юк. Ул җанны бөртек тә сызландырмый, киресенчә. күңелгә үткәннең шаян, тиле-миле хатирәләрен җилпи сыман. Күз кабакларыңны шытырдатып йомсаң да, күз алдыңда бу көмеш канатлар, нәфислектә берсен-берсе уздырырга теләгәндәй, өзлексез биешеп, бөтергәләнеп торалар...
— Беренче кар!..— дип пышылдады Зөлфә һәм. өстәлендәге калын белешмә китабына таянган көенчә, күзләрен янә йомып торды. Аннары суырткыч шкаф янында анализ-синтез нше нәрсәләр белән сихер* лэиеп. дөньясын оныткан Ривага
тавышын күтәрә төшеп эндәште: — Риза, кара әле: тагы да куера төште. Инде ябалак-ябалак ява...
— Электр плиткасын гына тоташтырчы, Зөлфә: чәебез суынып беткәндер инде...
— Карны әйтәм... Кичен тәрәзә яктысында бигрәк тә матур инде!..
Риза да, суырткыч шкафыннан аерылып, билен турайтмыйча булдыра алмады.
— Гаҗәеп икән шул. Мондыйны безнең әбкәй мәрхүм, күктәге фәрештәләр йон-мамыкларын кагып, яңаралар, сафланалар, дияр иде... Бер айдан авылда чана юлы төшәр инде, алайсаи.
— Фәрештәләр мамыгы дисенме? Чынлап та охшаган бит. исме?
Зөлфә электр плитасын розеткага тоташтырды да тышта дөм карлигы фонда уйнашкан ап-ак тылсымга төбәлеп торды. Тирән иттереп бер тын алгач, көлемсерәп исенә гөшерә башлады.— Минем беренче гыйшкым да фәрештәләр канат какканга туры килгән ич... һе-һе... Алтынчы класста укый идем бугай, әллә җиденчедәме? Бер мәлне м »ктәп- тән кайтып киләбез. Менә шушылай ук ябалак-ябалак кар ява. Әкәмәт матур! Урам буйлап кар атыша атыша кайтабыз. Куллар кызарып, күшегеп бетте. Шул чак Фәнил атлы бер малаебыз, мин өйгә кереп китим дигәндә генә, мине эләктереп алды да шәл арасына якама җепшек кар тутыра башлады. Үзем — акырам, бакырам, әниле чакырам .
ЭДУАРД КАСЫПМОВ ф ҺАВАЛАРДА ТУРГАЙ
— Шуннан, шуннан? — диде Рива, колба-шешәләр белән тулгаи стеллаждан үзенә кирәклесен эзләп. Тапкач, янә суырткыч шкафы кар- шысына басты.
— Шуннан муеннан гашыйк булдым үзенә... Дәресләрдә записка- лар ыргытышабыз. Шуның өчен кара тактаның беребез бер башында, икенчебез икенче башында әллә ничә тапкыр басып торгаладык. Хәзер кайларда йөри, кем булды микән ул Фәнилкәй? Үзе кире беткән усал бер нәрсә иде, әмма бик тә башлы... Барысы да менә шушылай тәнкә- тәңкә кар явудан китте.
— Туктале, кызый, син бер көнне генә беренче мәхәббәтеңне тугызынчы класста укыганда дигән идең, инде менә, ни ишетим, алтынчыда ук дөрли башлагансың икән...
— Көлмәсәнә. Рива! Мәхәббәт дигәч тә... Юк, аның чын-чыны мина бик соңгарып килде. Хәер соңгарып килсә дә... Эх, кадалсын ла иде!..— Зөлфә янә бер мизгелгә күз кабакларын кысып тотты, әмма күз алдында. кар күбәләкләре өермәсен аралап, Зәбир сурәте пәйда булды. Кыз, калтыранып, башын селкеп җибәрде.
— Сөйләвеңә караганда, синең, Зөлфә, әллә нихәтле булган, ахры?
— Алай ук түгел дә...
— Ни әйтсәң дә, күпләрнең жанын көйдергәнсең син... Әллә шуна күрә тәкъдир дигәнебез тегеләрнең үчен кайтара микән хәзер? — Рива шкафы янында тагын да тураеп басты. Әмма хезмәттәше аңа ни дип та җавап кайтармады.—Ах, язмыш, язмыш... Мин үзем соң? Беренче мәхәббәтемдә үк бер гаепсезгә нигеземә тикле яндым лабаса...
— Уфтанмыйк. Рива.
— Мин дә шулай дим... Әйдә, китаптан эзләгән нәрсәңне таптыкмы әле? Тапсаң, реакцияне икенче төрлерәк сынап карар идек, ичмаса- Югыйсә, монысы тагы чыш да пыш кына булыр сыман.
— Хәзер, тагын бераз гына караштырыйм да...
Зөлфә калын белешмә китапны читкәрәк этеп, икенчесен, юкарагын әкрен генә битләргә кереште. Әмма, озак та үтмәстән, тагын тәрәзә яктысында очынган кар күбәләкләренә төбәлде.
— Туктале. теге бүлмәләрдә ничек икән? Тикшереп керим әле.
Бик жилле генә кубып, чыгып китте дә өч-дүрт минуттан әйләнеп тэ керде.
— Рива! Рива апа, дим! —Зөлфә хезмәттәшен кайвакыт үз яшьтәшедәй итеп күрә, кайчакны аны олыгайтып та җибәрә, ара-тирә икесен бергә бутап та куйгалый иде.— Анда безнең җизни дә кабинетында тончыгып утырмый: инде сыпырткан. Аналитикларда да ут күптән сүнгән, ахрысы: Лида Воронцова шушындый кичне түзәме сон!. Акылы алтын' Әллә без дә җыена башлыйкмы?
— Ә Рәшит белән Марс?
— Алар утырмыймы сон, җүләр! Спектографларынын яшел күзенә төртелгәннәр дә чекерәеп катканнар... Их, фәрештәләргә тикле җекләнгән шушындый тылсымлы кичке ят инде таш келәт эчендә сөрсенеп- Җитмәсә, син әллә нинди сасылар чыгарып кына торасын. Суырткыч шкафың да суырып бетерә алмый... .
— Әле сизелми шикелле, әмма озакламый таралачак ул хушбуй исләре.— диде Рива, серлерәк мәгънәдә тел чәпелдәтеп.— Очына чыга алмабызмы дим. һу. әле тугызынчы ярты гына бит.
— Иртә Икән’.. Инде атна буе эзләнәбез бит, _ әле һаман желнеи очына чыга алганыбыз юк, беленми дә әле ул. Туйдырды тәмам. Безгә дә сызарга бик вакыт. Үз ирегебездә ич. беркем көчләми-нитми...
— Җизнәннән аз гына да унайсызланмыйсынмыни?
— һи. акын каршында минем хакым бер тиен. Бәһасек күтәрер дисенме? Юк, житге бүтән эзләмим дә, карамыйм да!
Зөлфә шап иттереп белешмә китапларын ябып куйды.
— Ярар, күндердек, кызый,— диде Риза, уфтанып, һәм әзерләгән колбасын шкаф эчендәге кызган плиткага утырткач, бар нәрсәсен җентекләп күздән кичерде Ком сәгатен әйләндереп кунды. .— Чак кына сабыр итик, Зөлфә. Инде шушысын гына көтик. Аннары ычкынырбыз. Тик ин әүвәл чәй эчеп алырбыз. Баш миңгерәүләре таралмасмы, ичмаса.
— Тагы чәй! Ярый, ярый, бәбәкләреңне агартмыйча гына... Тегеләрне. Рәшит белән Марсны да, дәшәбезме5 Ул мескеннәргә тәмәке пыскытырга булса, җиткән.
— Дәшәрбез. Тик ашыкма әле... Ин башта минем сумканы бушат син: анда бәләкәй генә сюрприз, Зөлфә.
— Сюрприз?! Тагы вареньеңның ниндие икән?
Үзәк лабораториядәге халыкның өчтән бере диярлек читтән торып институтта укый иде. Өч-дүрте инде диплом язарга да тотынган Кичлә рен калып эшләүчеләр, дөресе, үз темасы буенча эзләнүчеләр байтак булгалый. Башлыклары Госман каршы килми, киресенчә, хуплый гына үзләренә дә, заводка да файда... Әмма кичләрен иң нык береккәннәре югары катта Рива белән Зөлфә, түбәндә Рәшит белән Марс булыр иде. Болар, тикшеренү эшләрендә башлары катыбрак киткән чакларда, еш я кына бергәләп гөрләшә-шаярыша чәй эчәләр, хәл яңартып җибәрәләр к иде. 3
Зөлфә күн букчадан иң әүвәл кәгазь төргәк белән эре-эре алмалар < чыгарды — бусына әллә ни исс китмәстән, берсен, арада иң матур а күренгәнен, энҗе тешләре белән шундук кертләп тә карады, аннары, ч икенче төргәкне алгач, кычкырып ук җибәрде: °*
— Мандарин! Менә, ичмасам, сюрприз! Каян бу?
— Син сорама, мин әйтмим.— диде Рива. Бу минутта ул суырткыч шкафына арты белән борылган да. кулларын күкрәгенә кушырып, 05 мөлаем бер кыяфәт белән Зөлфәгә карап тора иде.
— Юк. син ип башта әйт: каян? Бу вакытта бездә исе дә булмый мондый нәрсәнең... Тегеннәнме әллә?
— Әйе... Нефте-чаладан җибәрделәр.
— Кем?
— Берәү...
Риваның йөзенә куе кызыллык йөгерде. Алай да сер бирмәскә теләп, кеткелдәгән булды.
— Дөньяда азмыни изге җанлы кешеләр. Дуслык хакын онытмаган
— И Рива апа. мин синнән бер ннне дә яшермим, барын да мәрҗән урынына тезеп кенә торам, ә син? Исеме ничек?
— Исемеме? Әни дә. кичә посылка килгәч, шулай төпченгән иде, инде син. Ярый, әнидән яшермәгәнне, синнән генә яшереп булмас, ахры Исеме Җәвад.
— Җәвад? О, Рива апа! — Зөлфә аны иңбашларыннан кочып ук яллы — Сөйлә әле. ничек булды? Тик, зинһар, бөртеген дә калдырмыйча сөйлә. Минем күк
Нефте-чаладагы бром заводына баргач танышкан булган икән. Болар кебек үк. заводның үзәк лабораториясендә эшли, инженер-тикше- рүчс. ди. Уты 1 тирәләрендә, ди. Әнә тунын ярдәмендә Рива ул завод нын барлык нечкә эшләренә хәтле сөзеп алган да икән. Үзе гыйльми эзләнүләргә ныклап ябышырга ниятли, инде кандидатлык минимумын тапшырып, диссертация өстендә баш вата икән
— Чибәрме сон? Фотосы юкмы5
— Юк Фотолар алышуга ук барып җитмәдек. Ә болай ярыйсы гына Аларны беләсең инде. Чем кара мыеклы, кылычрак борынлы .
Рива. бер вәземләргә керешкәч. Нефте чалада үткәргән сонгы ике өч көне киче хакында тәмле генә итгереп сөйләп алды Кинога барган
ҺАВАЛАРДА ТУРГАЯ
нар. паркларында йолдыз санап йөргәннәр, гостиница ишеген сакл ганнар...
— Аның әтисе ягыннан әбисе дә безнең кеше икән. Арчадан, д Әүвәл-әүвәлдән үк әзербәйҗаннар белән кыз алыш, кыз биреш clip; булмаган бит ул бездә. Әнисе белән бик таныштырасы, сөйләштерә! килгән иде үзенең. Мин аңа: «Арчада минем әтинең сеңлесе яши, аңд булгалаганым бар»,— дигән идем. Җәвад: «О, алайса, бигрәк тә шә әбкәебезнең куанычы чиктән ашар!» — дип, бөтенләй җенләнде. Әмм оялмыйча ничек барасың, ди?! Дөрес бит, Зөлфә?
— Әлбәттә.
— Озаткан чагында хат алышу турында сүз куешкан идек куешуш әмма посылка турында ләм-мим, сиздермәде... Аптырадым. Әни бигрә тә... Кире җибәрер идең, әллә ничек тагы...
— Җүләр! Миңа килсен иде әле!.. Ә син соң үзең хакында ни д булса...
— Әйттем, Зөлфә, барын да... Кияүдә булганымны иң баштук.бнл геле. Ә ул... ә ул... Ни, ишеткәч, кашларын җыергандай итте, аннарь кулын җилкәмә салды да көлеп куйды: «Аңа карап кына гелиен чәч кәсе шиңмәгән».— диде.
— Егетнең асылы икән, чын. Рива апа!
— Алдан кычкырмыйк, башыбыз авыртмагае,— диде Рива тыенкь гына — Әле үзе дә командировка алып бу якларга килеп чыкмакчы. Хатында шулайрак язган. Ул да бит, безнең кебек үк, җир астынын тозлы сулары белән шөгыльләнә.
— О, килсен иде тизрәк! Бер күрер идек, ичмаса... Ә сине, Рива апакаем, котлыйм, чын күңелемнән котлыйм! Синең, бәхет кояшын, күр дә тор. шул Нефте-чала тарафыннан чыгар да куяр әле, ипидер!
Электр плиткасында утырган чәйнекләре чыжлап кайнап чыкты. Шул гына өннәренә кайтарды. Күз салсалар, суырткыч шкаф эчендәге колбадагы сыекча да әллә кайчаннан бирле кайный икән инде. Рива шундук ухылдарга тотынды.
— Тагын булмады... Эх!..
— Төкер башына! Иртәгә дә көн бетмәгән... Мондый да куанычлы кичне ыңгырашмыйк! Әйдә, ул нәрсәләреңне сыпырып ат та чәеңне әзердә. ә мин тегеләрне дәшәм... Тәмләп сыйлыйк әле үзләрен!
Рива бармагын ирененә куйды.
— Тик син. Зөлфә, мин сөйләгәннәрне... берәүгә дә...
Кыз үпкәли язды:
— Син бигрәк инде...
15
Көн жепшек: өстән берөзлексез кар катыш яңгыр сибәләп тора.
Бала тудыру йортының икенче катындагы киң тәрәзә өлгесендә, ниһаять, башына ап-ак яулык бәйләгән, авыз тирәсен дә марля белән каплаган медсестра күренде, аның соңында Эмма үзе... Биләүле бәбиләрнең әүвәл берсен, аннары икенчесен күрсәттеләр. Бер генә мизгелгә... Нәниләрнең йөзләре уч төбе кадәр генә, аз гына кызгылт, борыннары уймак чаклы гына, күзләре йомык. И нарасыйлар, н дөнья ямьнәре!..
Әниләре Эмманың йөзе аксыл-саргылт иде. шундук тагы, нәниләре- ион йөзеннән дә болайрак булып, бурлат төсләренә керде. Оялып, ба шы I аска иде, әмма шулай да. куанычын яшерә алмыйча, бәхетле бер ; төс белән елмайды. Аннары ябык ак кулын селеккәләде дә юк булды
Госман баскан җирендә таптангалап алды, кулына тотып болгап | торган кепкасын кире үз урынына, баш түбәсенә ябыштырып куйды.
әмма шулай да кузгалырга ашыкмыйча, яшь хатын тагын күренмәсме дип. бер мәл көтеп торды.
0, Эмма тагын күренде. Нәзек бармагы белән тәрәзә пыяласына нидер язгандай итте, тагын кызарынды, тагын оялчан гына елмайды да кул селтәп тагын юк булды.
Госман, кирза итеге белән сукмактагы ләҗбердек карны изә-изә. * кайтыр ягына таба атлады. «Шулай инде, кешене куандырыр өчен күп кирәкмени сон!»
Автобус тукталышына якынлашып килгән чагында, аптека болдырыннан төшеп килгән Вероника Борисовнаны — партком секретарен — күреп алды. Ханымның әтисе ниндидер яман хаста белән ята, шул сәбәпле ана аптека юлын шактый еш таптарга туры килә иде.
Вероника Борисовна көзге пальтога күчәргә өлгермәгән, өстендә әле һаман да көрәнсу төстәге юка плащ. Әмма шулай да көн салкынына бирешептер, башына саргылт мамык яулык бөркәнеп алган. Менә ул култык астыннан зонтигын суырып чыгарды һәм аны баш өстендә жәеп җибәрде. Шул мизгелдә үткен күз карашы белән Госманны элеп алды һәм. бусы якынлашкач, күн перчаткасын салып, кул сузды, саран гына көлемсерәде.
— Ничек, Борис Михайловичның хәле юньлегә таба түгелме? — дип сорады Госман.
— Кая инде... Даруның да файдасы әллә ни сизелми башлады. Инде тәмам аптырадык... Ә син, Госман Габдулыч, ни дип йөрисең әлс болышца тирәсендә? Әллә берәр кемең чирләп киттеме?
— Түгел лә... Безнең бер кызыбыз, дөресе, яшь киленебез Эмма Сәмитова бала тапкан иде. игезәкләр! Малай белән кыз!.. Тырыша безмен үзәк лаборатория бу юнәлештә дә. Вероника Борисовна өченче елны дүртәү туган иде, былтыр алтау, ә бу елны инде менә җиле җанга житте. әле тагын бер яшь хатыныбыз көмәнле... Сынатмыйбыз! Химиклар ыруын арттырабыз!..
— Котлыйм, котлыйм! Әнә нинди куаныч артыннан йөрисең икән әле... Әлбәттә, күчтәнәчтер-и идер?
— Ансыз ярыймы сон? Кагорнын ни куесы, алманың иң матурлары... Тик бик тә
кызганыч, чәчәк булмады, чәчәк!..
— һәр нәрсәнең үз вакыты бар шул, Госман Габдулыч.
— Үз вакыты. Алай да, менә шушындый көнне, тышта җепшек кар Катыш яңгыр явып торганда, тумбочка өсләренә купшы чәчәкләр утыртып куйсаң, ай-яй, бөтен палата эчләре ямьләнеп китәр иде. Бик тә кызганыч...
— Чәчәк дисең...— Ханым, тукталып, Госманга баштанаяк сөзеп карады.— Соң, Госман Габдулыч, синен менә болай, олы башыңны кече итеп дигәндәй, кул астында эшләүче берәүнең шатлыгын уртаклашып, хәл белешеп килүең чәчәк бүләк итүдән әллә кимме? Аның өчен, бәлкем, кадерлерәктәдер әле...
Шулай сөйләшә-сөйләшә, алар автобус тукталышына килделәр. Стеналарындагы тишек-тошыклардан җил өреп торган иске будкага кереп сыендылар Монда дүрт-биш кеше автобус килгәнен көтеп тора иде. Озакламый түбәннән үргә каршы авыр гүләп менгән автобус үзе лә күренде. Ул теге очтан әйләнеп килгәнче, байтак вакыт үтәчәк иде әле.
Бер мәл, аска, аяк очларына төбәлгән килеш, уйчанланып торганнан соң:
— Иртәгә гипосульфнтныйда отчет җыелышы,— диде партком секретаре.
ЭДУАРД К А С Ы И М О В ф ҺАВАЛАРДА ТУРГАЙ
Госман сагая калды. Вероника Борисовна цехлардагы отчет-сайлзу җыелышларына, берсен дә калдырмыйча, үзе йөри һәм партком членнарыннан да берәрсен ияртергә дә тырыша иде. Моңарчы Госманны дәшкәне булмады, чөнки ул анын әле күптән түгел политмәгариф системасындагы укуларны башлап җибәргәндә шактый гына вакытһлц энергия сарыф иткәнлеген яхшы анлый иде. Әлбәттә, Госманга гипосульфит цехынын партия җыелышына катнашып алу зыян итмәс иде дә итүен, эх, вакыт юк шул, вакыт...
— Озакламый үзебезгә дә хисап тотасы. Октябрь бәйрәмен генә әйбәтләп үткәрик тә...
Госман жинел сулап куйды.
— Аңарчы әле егетләрне армиягә озатасы бар, Вероника Борисовна. Аны да шәп бер традициягә әверелдермәкче идек бит, онытмыйк.
— Әйе, әйе.. Сугыш ветераннарын кабат кузгатмыйча булмас. Пионерларны да... Яздагы шикелле үк шәп үтсен, солдат күңеленнән мәңге чыкмаслык булсын, дөрес бит?
— Әлбәттә. Ә үзебезнең отчетны ничек тә үткәрербез инде анысы. Болай начар эшләмәдек, аз тырышмадык кебек. Ник пошынырга? Ел да кабатлана торган хәл.
— Алда зур юбилей, Госман Габдулыч.
— Беләм. Үтә жаваплы ел булачак.
— Димәк ки, шул хакта бүгеннән үк кайгырта башларга кирәк безгә. Сайланачак парткомга үзебезнең уй-теләкләребезпе. киңәшебезне җиткермичә, ничек инде? Янә үзебезне үк сайлап куюлары да ихтимал. Шулайрак сизелә.
Госман сигаретына ут алды.
Кар хәзер куерак һәм ешрак төшә, ләкин җылымса җиргә төшү белән эри бара иде.
Автобус көтүчеләрнең беришесе аякларына юкарак кигәннәр иде, күрәсен. табан асларына таракан кергәнлеген тоеп сукрана-тиргәпә, таптангаларга кереште. Вероника Борисовна да резин итекләрен бер- берсенә бәргәләп алды. Бер-ике мәртәбә бөтен гәүдәсе белән калтыранып та куйды шикелле. Югыйсә, парткомның үз микроавтобусы да бар. Әле һаман начальниклыкка күнегеп бетә алмый, ахры, ыспай җан...
Госман кинәт сигаретын тиз-тиз суыргаларга кереште. Суырып бетермәде, төпчекне каты чиртеп читкә ыргытты... Тукта, партком секретаре белән төптәнрәк сөйләшү өчен бик тә җай чыгып тора түгелме? Әйе. ни пычагыма куркып, шөбһәләнеп торырга сон? Барыбер якын арада бер аңлашмыйча котылып булмаячак...
— Шулай, уйлашуларны сузмабыз, аннары ныклап киңәшербез,— диде ул, баягы сүзне әле һаман хәтерендә тоткандай. Үзләре янәшәсендәге кысык иренле бер хатынның ике арадагы гәпкә колак салырга тырышуын сизеп. Вероника Борисовнага будкадан читкәрәк тайпылырга ымлады Бпш-алты адым читкәрәк атладылар. Госман уч төбенә йөткергәләп алды, аннары сәер ашыгучанлык белән, сүзләрен әвәләп пышылдый башлады:
— Тик ни... Вероника Борисовна, мин ни... сезне алдан ук кисәтмичә булдыра алмыйм, парткомнан читләшергә уйладым әле мин. Кабаттав сайлануга кул-аягым белән каршы!
Ханым зонтигын җәеп җибәрергә итенгән хәрәкәтеннән бүленеп, I башын капыл күтәрде дә гаҗәпләнеп Госманга төбәлде:
— Ничек? Ничек?
— Шулай, кул-аягым белән каршы! Ике көймә койрыгын тотуы" туйдым инде. Ныклап берсенә утырырга да каерып-каерып ишәргә кирәк миңа! Аңлыйсызмы: заводта мин — иң әүвәл фән кешесе, фән!..
— Нәрсә, партия эше зыян итәмени сина? — Вероника Борисовна- нын болай да салкыннан күгәренгән йөзе бөтенләй караңгыланып кит-
те Ә Госман, әйбер урлап тотылган малай шикелле, колак яфракларының кызышып яна башлавын тойды.
— Партия эшеннән димим, партком составыннан китәм. дим Бер генә чанага жигеләм! Инде сез дә хәлне аңламагач, Вероника Борисовна...
Госман, гәүдәсенең жиңелчә калтырануын басарга тырышып, ныг ♦ рак тавыш белән үз туксанын тукырга кереште. Менә ул инженер кеше. с техник фәннәр кандидаты, әмма көн тәүлегендә ул үзенең төп хезмәте 2 белән күпме генә шөгыльләнә ала соң? Бик күп вакыты жыен вак төяк Е артыннан чабып, төрле утырыш-кинәшмәләрдә утырып уза. Ярый әле. н кичләрен калталап, хәлне аз-маз төзәткәли... Әнә бит министр кулы < белән расланган инструкциядә дә үзәк лаборатория житәкчесе турын- % да бик тә ачык итеп «баш химик» диелгән . Заводта хәл ителәсе проб- 5 лечалар, тикшерәсе табасы нәрсәләр азмыни әле’ «Җегәре бар, ничек = тә өстерәр» дип. бик күп нәрсәне бер кеше җилкәсенә аудару дөресме, х гаделме? Заводта алмаш беткәнмени, колачны нигә киңрәк җәймәскә? Партком бу хакта да төптән кайгыртырга тиеш ләбаса..
— Съездданмы син мондый каты, усал уйлар белән кайттың, Госман “ Габдулыч?
— Съезддан... Искә төшерикче, күптән түгел генә генеральный ®
секретаребыз да ничегрәк дигән иде әле? «Хәзерге заманда һәр комму- jj нист үзен зур ижатчы дип аңларга тиешле, үзенең бөтен сәләтен, акыл < һәм рухи жегәрен иң кулай, ин оптималь юнәлештә, ягъни һәркем үз ж урынында, җигә белергә тиешле!» — дигән иде түгелме? ч
— Бөек Ленин фикере... “•
— Әйе, чишмә башы...— Госман тирән-тирән сулап бер мәлгә тукталып торды. Бая очрашып юл алгач та сөйләшкәннәре хәзер ана бө- * тенләй вак һәм әһәмиятсез кебек тоелды. Ә бусы... Әйе. хәзер инде л ерганак юл алган, аны кабатлап буу мөмкин түгел.— Съезд бик нык уйландырды, рухландырды, әлбәттә. Канатлар үсеп чыкканлыгын аермачык тойдым... Ләкин. Вероника Борисовна, әйтсәм әйтим инде, кү нелгә юшкын да кунмады түгел. Нй әчепме’ Безнең ише завод жирен нан вәкилләр өч бөртек кенә иде анда. Әч бөртек! ВХОда демократия дигән нәрсә белән дә бик үк исәпләшмәгәннәрдер кебек тоелды хәтта Бәлкем, юбилей съезды булганга күрә шулайдыр. Ярый, бу ягын кал дырып торыйк. Элек-электән бер күңелсезрәк тенденция сизелә: югары да. бигрәк тә үзебезнең ВХОда фәннең түбәнге катламына бармак аша гына карыйлар сыман, һаман да күләгәдә тотмакчылар кебек Ә бит чынлыкта түбәндә чиксез потенциаль мөмкинлекләр бар лабаса Мисалга үзебезнең заводны гына алыйк, ә’ Күктә кояш бер. Ул үзенең нурларын һәркемгә тигез өләшә. Фән үзе кояш, аның тирәсендә дә мен ләгән, миллионлаган йолдызлар бар. Төрлесе-төрле яктылыкта җемел
ли Без дә үзебезнең таләпләребезне куя белергә тиешле! Югарыда бераз айный төшсеннәр, дим Хәер, аның өчен генә дә түгел . Шулай. Вероника Борисовна, безгә дә акыллы, нурлы йөзләребезне күләгәдән яктыга чыгарып күрсәтергә бик вакыттыр ич?!
— Бәхәссез анысы. Замана сулышы
— Әйе. замана сулышы... Ләкин парткомнан читләшсәм дә, парт ком үзе миннән читләшмәстер, шәт. — Госман авызына янә сигарет капты. Бармаклары калтырангангамы, шырпысы тиз генә кабынып китә алмады.— Нигәме? Турысын әйтим мин үзебездә ВХОның дилбегәсен үз кулыма ялмакчымын. Властька кызыгудан-ннтүдән түгел, билгеле... Ни өчен завод җирендә ВХО советы баш инженерга буйсы нырга тиеш’ Кайсы «акыллы баш» уйлап тапкан канун ул’ ВХОның Бөтенсоюз Правлениесы Президиумының махсус күрсәтмәсе, имеш Дүрт-бнш ел әүвәлге күрсәтмә Нилектән’ Ул заманда эшләрне юньләп оештыра белмәгәнлектән ул шулай. Бик тә уңай, әлбәттә техео-
веттамы анда, яисә бүтән берәр утырыш-кикәшмәдәме берәр әйбәт чара каралса, шалт, ВХОга да бер «карга» утыртып куябыз. Эшләр шуад күрә ал да гөл булып күренә. Ә чынлыкта? Мин үзем ВХОда совет члены — пычак та кырмыйбыз без чынлыкта, валлаһи... Ә бит замана, дибез, нык үзгәрде, дибез. Заводта инженер-техник работниклардан йөзләгән кеше ВХОда исәпләнә, аз көчме бу? Йокымсыраганнарны уятып, чын иҗат эшенә тарта алсак, начар булырмы? Мондыйны партия дэ читкә какмый, киресенчә, үз эше, үз вазифасы кебек карый шикелле, дөресме?
— Ай-яй, тирәнгә кереп киттек. Госман Габдулыч!
— Тирәнгә кермичә булмый, ярамый. Аннан килеп, тәкъдим дигәннән...
Автобусның якынлашуын икесе дә абайламады: алгы тәгәрмәч күлләвеккә басып үткәнгә, боларның плащ-пальто итәкләренә пычрак чәчрәде. Ләкин бу хәлдән бигрәк, сүзләренең капыл гына өзелүенә кәефе кырылды Госманның. Ул усал иттереп шоферга бармак янады.
Автобуска кергәч, гәпләре, әлбәттә, яңартылмады. Буш урыннар булса да, икесе дә басып бардылар. Вероника Борисовнаның какча йөзе үтә җитди, хәтта чыраендагы баягы караңгылык тагы да куера төшкән сыман иде. Кресло тоткасына ябышкан көенчә, вак сикәлтәләрдә тирбәлә-селкенә, мыштым гына бара бирде. Госман да шулай... Әмма монысының гәүдәсеннән дә болайрак җаны кымыр-чымыр енкәл- тәләнә иде. Кызганыч, күңелдәгеме әйтеп бетерә алмады. Ә бит... Эне, ни өчен, әйтик, партком каршысына, бүтәннәренә өстәп, тагы фән прогрессы белән шөгыльләнүче махсус комиссия төземәскә? Инде аны аотык санасалар, парткомның үзендәге производство секторын бик әйбәтләп икегә бүләргә мөмкин ич. Берсе агымдагы, көндәлек мәсьәләләрне кайгыртса, икенчесе алдагы көн проблемалары, фән-техника прогрессы белән җитәкчелек итәр иде. Соңгысы өчен бик тә кулай белгечләр дә юк түгел бит: әнә Васил Землянов яисә гипосульфит башлыгы Галиуллин...
Ә Вероника Борисовнага, әлбәттә, җиңел булмаячак: пи дисән дә, килешеп эшләделәр, тиктомалга тешләшмәделәр. Госман бик әйбәт белә иде- оештыру эшләрендә секретарьның уң кулы — Герой Белобородов булса, сул кулы — Госман иде. Вероника Борисовнаның кабаттан сайланачагына шикләнмәскә мөмкин, аның яна таянычы кем булыр, һәм ул ана тиз генә күнегеп, ияләшеп китә алырмы?
Үзәк лаборатория турысында Госманга төшеп калырга кирәк иде. Шунда җитеп килгәндә, Вероника Борисовна уйчанлыгын басып, моңсу гына көлемсерәде дә:
— Кешене шулай бик якыннан беләм дип йөргән буласың, ә ул- Бая син. больницадан чыгып килгән чагында, бер төсле ялтыраган идеи, ә соныннан бөтенләй бүтәнчә... Ярый, хәерлегә юрыйк,—дип пышылдады.
Лабораториядә эш көне тәмамланганга күрә күпчелек халык кайтып киткән, тик кайбер бүлмәләрдә, җыештыручы Мөстәкыймә апалары әйтмешли, «төн күбәләкләре» генә кыштыр-мыштыр килә иде. Шул «күбәләкләрнең» атасы — Госман үзе...
Кабинетына кергәч, ул пальтосын урындык артына элеп, аның пычранган итәген батарея җылысына борыбрак куйды да уйга калды... Аклап җиткердеме икән Вероника Борисовна? Ул да якламаса, конференциядә самоотвод бирүләре, һай, ансат булмаячак. Бәлкем, шәһәр комитеты секретаре белән алдан ук аңлашып кую хәерлерәк булыр? Чынлап та, нигә куркырга? Завод эше өчен ләбаса...
Юк. хәзергә барын да онытып торырга! Тегендә Рива белән Зөлфә чәйнекләрен инде куйганнардыр. Бик шәпләп, куе итеп чәй эчеп алырга да ике-өч сәгатькә эшкә чумарга кирәк—иң татлы минутлары шул аның...
Телефон янына килеп басты. Лабораториядә тоткарлануын өндәге- ләргә әйтмәкче булды. Трубканы улы Рөстәм алды: ♦
— Әниме? Өйдә-ә... Ә син озак торасынмы соң? Бүген, әтием, s
«В мире животных!» Хи, кайтмыйсын икән... Әниме? Безгә бер хат кил- 5 гән иде. шуны укыды да диванга сузылып ятты. s
— Нинди хат? Әбиеңнәнме? Ни язганнар? н
— Әбидән түгел лә... Бер ападан бугай... Әниме? Телефонгамы? S Килми бит. «Кирәк булса, үзе кайтыр әле», ди... Юк, авырмый да үзе... i
«Менә сина... Бу ни хикмәт тагы? Нинди хат, нинди хәбәр икән?» — 5 дип, тәмам аптырашта калды Госман. 9
16
Зөбәржәт баш астына ак мендәр салып, өстенә көрән шакмаклы хызгылт одеялны бөркәнгән дә диванда бөгәрләнеп ята иде. Йөзе-кыя- фәте күренми. Госманның йомшак кына эндәшүенә җавап кайтармады.
Рөстәм өстәлдә яткан зәңгәр конвертны алып әтисенә сузды
— Менә ул хат, әтием. Почтальон апа тапшырганда ук ачылган иде...
Урталай бөкләнгән гап-гади дәфтәр бите. Зәнгәр кара белән шома һәм бнк матур итеп язылган. Беренче сүзләре үк Госманның йөрәгенә кыздырган без булып кадалды: «Сөеклем, кадерлем Госман!..»
Хат бнк кыска иде, ярты биттән аз гына артып киткән иде, Госман калган хәтлесенә бер тын эчендә күз йөртеп чыкты:
«Нишләвең инде бу синең, кадерлем! Ленинградларга барып кайткансың икән. Барганда Казапда тукталгансың икән. Нигә инде мина сугылмадың, нигә күренмичә киттең? Мии бит сине, бәгырь кисәгем, һаман да зарыгып көтеп ятам. Әллә оныттыңмы инде зәңгәр күзле сары чәчкәң- н. J ,)ллә башка берәүне таптыңмы? Казан каласы зур бит. !Ок-юк. ышанмыйм!.. Син моннан болай кайчан киләсеңне алдан хәбәр иткәлә, мин әзерләнеп, көтеп торгалармын. Эшемә язсаң да. өемә язсаң да ярый, гаеп итүчем юклыгын беләсең ич... Бик-бик сагынып калучы сөекле Фаягөлең дип белерсең...»
Госман берара ангы-мниге булып торды... Хатны ертып ташламак- чы иде, ертмады, зәһәр ачу белән бөгәрләп идәнгә атты. Ачы сыкрануы кысык, кансыз иреннәре арасыннан сытылып чыкты:
— Кабахәт җан!.. Ниткән Фаягөл? Кем эше булыр бу? Тфү!..
Диван авыр кымшанудан шыгырдап куйды. Гүя Зөбәрҗәт үзе тү гел, яткан диванының пружинасы теш шыгырдатты.
— Җил исми яфрак селкенми, акыллым!
— Яфрак? Җил?.. Эх. Зөбәржәт!
— Бәрәңге белән колбаса кыздырган идек. Кофе да кайнаган Инде суынгандыр. Җылыт
Башын ике кулы белән дә кысып, өегәл янына утырды Госман. Былтыр да шулай нсемсез-нисез бер открытка килгән иде. Анонимка. Әмма штемпеленә караганда, анысы да Казаннан җибәрелгән иде. Анысына ла Зөбәрҗәте башта бнк нык үпкәләп, кырлы-мырлы кыланган, тик сокта табарак, иренең гөнаһсыз икәнлегенә, кемнәндер усал, мәкерле ният белән кыланганлыгына тәмам ышангач кына, йомшарган иде. Ә бит бусы... Госман, иелеп, идәндә йомарланып яткан конвертны алды, төзәтеп, күз салды. Исемен генә түгел, зәнгәр конверт тышына төп-төгәл адресын да. хәтта фамилиясен дә куйган бит, кабахәт.
ЭДУАРД КАСЫЛМОО
Кинәт Госманнын зиһене яктырып киткәндәй булды, һәм ул уры- имннан купты да. иренен тешләп, телефон янына килде. Телефонист кыз Казан белән сөйләшергә заказны шундук алды...
Кухняда җылымса кофены бокалга салмыйча, кастрюль кырыеннан гына чөмергән чагында, миендә икенче төрлерәк ун кайнап алды. Әйе, нигә җебергә, нигә сабырлык күрсәтмәскә сон? Үч итеп!
Кире олы якка чыккач, өйләрендәге пошаманлы, явыз тынлыкны ярыл, тиле кешедәй шаркылдап көлеп җибәрде:
— Ай-яй, зәһәр шаярту булды бу! Кара борыч чәйнәгәннән дә яманрак!..
— Сиңа көлке дә... Ярый әле. әнкәй кайтканчы килде ул нәмәстәкәй, югыйсә, бик күңелсез булыр иде.— диде Зөбәрҗәт, юрганын башына ук каплап.
— Ә хәзер бик күңеллеме?
Телефон чылтырады. Казан линиясенең бушрак сәгате иде, ахрысы. Бәхетенә, Зыя үзе туры килде. Җиңел чә генә хәл-әхвәл белешкәләп алгач. Госман, тавышындагы пошаманлык төсмерен басарга тырышып, мондагы хәлне аңлатырга кереште.
— Нинди хат? Нинди Фаягөл? —дип гөрләде чыбыкның теге очы. хәлне бик үк аңламыйча.
— Алайса, тыңла, укып күрсәтәм.— Госман, кулындагы кәгазь битен җәеп, утка табан тотты.— Иң башта: «Сөеклем, кадерлем Госман» дигән...
Диван янә бик яман шыгырдап кунды. Зөбәрҗәт атылып килеп тә җитте, хатны ире кулыннан тартып та алды.
— Син нәрсә?! Телефонисткалар колак торгызып тыңласын, дисеңме? Инде болай да китергәндә үк ачык иде хатын...
Госма:1. нишләсен, тамак кыргалый-кыргалый, буылып калгандай итте, аннары, ихтыярсыздан. беравык кеткелдәп торды, тик шуннан сок гына, сүзләрен жыя төшебрәк. Зыяга төп максатын аңлатып бирде.
— Эһе. сезнең Казан каласында йөгәнсез, азгын хатыннар юк түгел. дисең, алайса... Әйе. әйбәтләп белеш әле: Фаягөл дигән кәнтәй кем икән ул? Адресымы3 Бар. Язып ал: Комлев урамы, йорт 83. квартирасы тугыз... Ә фамилиясе эт эчәгесе кебек озын: Минсәхибгәрәева... Пожалуйста. Зыя. сузмасаң иде...
Кызлары Ләйләнең олыларда әллә ни гаме юк иде. Ул үз почмагында. авыз эченнән генә көйли-көйли, курчакларын йокларга әзерләп матавыклана иде. Ә уллары Рөстәм исә. әтисе белән әнисенең сәер сүз алышкалауларына, әкәмәт кыланышларына аптырап, колак сагайткан иде. Телефоннан сүз өзелүгә үк. ул ыңгыр-шыңгыр килебрәк торды да каш астыннан гына әнисенә текәлеп:
— Әни дим. ә кем ул кәнтәй? — дип сорады.
Ирле-хатынлы бер-берсенә гаҗәпсенеп карашып алдылар. Зөбәрҗәт улының башыннан сыйпаштыргалады.
— Улым!.. Барын да белергә башын яшь әле синең!.. Аны әтиең болай гына, сүз арасында гына әйтте... Чүп сүз, яман сүз... Ярар, улым, телевизорыңны йоклап калма тагы.
Телевизордан бик кызыклы фильм күрсәтәләр иде. Инглиз фильмы. Африка урманнарында Җүди кушаматлы маймыл маҗаралары. Карт арыслан, авыр койрыгын селтәштергәләп һәм ара-тирә үкергәләп. җинеЛ диварлардан торгызылган җәйге йорт алдында ыспай гына ята бирә. Хуҗалар кыргый хайваннарны, төрле киекләрне күзәтү һәм дәвалау белән матавыкланып йөргән аулак бер сәгатьтә, әлеге йортка маймыл көтүе һөҗүм итә Көлке артыннан көлке! Рөстәм белән Ләйлә чырык- чырык көлешәләр — идәндәге келәмгә берсе сузылып яткан, икенчесе аяк бөкләп утырган.— әниләре Зөбәрҗәг тә, инде хәзер диван почмагында бөрешкән хәлендә, «кһе-кһе» итеп өн сиздергәли иде. Госман
ре дә онытылырга тырышып каралы Әмма күңеле зәнгәр экрандагы кызыкларга ияреп китә алмый иде. Теге яман хат анын монарчы тыныч яшәгән жанын әледән-әле йолыккалап. чәнчеп куйгалый иде... Госман Казандагы таныш-белешләрсн күңел иләге аша үткәзеп азапланды Дуслары, яхшылык күргән яисә үзе күрсәткән адәмнәре бар. әмма дошман диярлеге арада бөтенләй юк иде сыман... Кайчан, кемнең юлы * на киртә торгызганы, кемнен койрыгына басып үткәне булды сон5 с Ә бәлкем, бөтенләй Казанда ла түгелдер, бәлкем, мондадыр? Әйе, хат- * ны шушында язып, аны Казандагы почта яшигына ташлатуы кыен £ эшмени?
Үзәк лабораториядә эшли башлагач та: «Ул тиклем хатын-кыз ара- £ сында чуалунын ни икәнен чамалыйсыңмы, егет? Акылыңны җуйма»,— < дип, дусларча искәртеп куючылар булгалаган иде Госманга кадәр > анын урынында Бабич дигән берәү утырган иде. Олы кеше, карт кеше... 5 Бабичка кадәр үзәк лабораториягә гел диярлек хатын-кыз җитәкчелек ~ иткән. Ул чакларда лабораториядә хатын кыз унбиш-егермедән арт ф наган, ә хәзер бит алтмыштан ашып китте ләбаса. Анысы да хак: Гос- а маннын дәрт-дәрманы ташып торган чагы. Әмма анын монарчы берсе с белән дә әвеш-түеш кыланганы булмады
Юк, Госманның үз кулы астында эшләүче хатын-кызларнын берсе с турында да яман уйлыйсы килми иде Әмма дөньяда анын лабораториясе генәмени. әиә әйләнәсендә завод бар, зур булмаса да, кала бар бит < .|,1с Арада кемнәр юктыр, дисен... -
Телевизорда кинофильм бетеп килгәндә. Госман Зөбәрҗәтнең боек rt хәлсезрәк тавыш белән: *
— Ә кем булыр дип уйлыйсың, чамалыйсыңмы? — дип пышылда- >
вын ишетте. £
— Белсәмме?! Агулы тешләрен эскәк белән умыртып чыгарыр идем! Юк, судка бирер идем! Бүтән бәдбәхетләргә дә сабак булыр иде, ичмаса'.
— Инде дә калай әтәч син, Госман!..
Балаларны йокларга яткыргач. Зөбәрҗәт икс мамык мендәрне дә бер-бер артлы һәйбәт кенә кабарткалап. үз ятаклары түренә сөяп куйды да моңсу һәм нәүмиз төстә иренә эндәште:
— Ятасынмы5 Әллә тагы утырасыңмы?
— Ятармын... Утырсаң да, барыбер башка берни кермәс Бер кичне эрам иттерделәр, кабахәтләр..
Бер кичне генә микән? Дөрес, өйләрендә Сафура бураны купмады кубуын, әмма шулай да әшәке җил кузгаткан кара тузан күңелләренә ачы юшкын булып куначагын ир дә, хатын да аермачык сизә иде.
17
Сонгы вакытларда Мирыч әллә нишләп китте әле Төнлә тыныч кына яткан җиреннән кинәт сикереп тора да. шак күлмәк ыштаннан ерактай калкынып, ун кулын алга таба хәтәр су »мп:
— Бей гадов1 Огонь, ребятки, огонь! За Родину, «а (.талин •' — дни. .1чы .in.и белән кычкырып җибәрә аннары капыл идәнгә сузылып ята да - Воздух! Ложись. — ди.
Сугыш беткәненә инде чирек гасыр...
Ул анда минометчы булган... .
Беренче мәртәбәсендә хатыны Рабига да. үги улы Фу ат та йокыларыннан котлары алынып уяндылар һәм, ни кылырга белмәстәи .ип ы Минге хәлдә катып калдылар. Әмма Мирычнын бу тиле халәте алан озакка сузылмады, болар ут яндырганда инде ул. акылына килеп, нд-ш Уртасында күлмәк изүен шытырдатып кыскан килеш, үтә нәүмн». үт •
мескен кыяфәттә тункаен утыра иде. Калтыранган тавыш белән ыңгырашып эндәште:
— Фуат, салкын су бирче... Ә син, Рабига, маңгайга...
Су эчеп, маңгаен яулык белән бәйләгәч, мыштым гына каразатка барып ятты. Мнрычка, әлбәттә, оят иде, бик тә оят иде. Ә болар, ана- лы-уллы, сон дәрәҗәдә гаҗәпләнүләре аркасында, аны-моны сорашыр га да кыймадылар, кешене тизрәк тынычландыру ягын карадылар. Тик иртәгәсен генә аз-маз аңыштылар.
Элгәре Березннкида яшәгән һәм эшләгән чагында да булгалаган икән. Бигрәк тә берөзлексез аракы эчеп таушалган көннәрендә еш җәфаланган... Монда килеп, тол хатын Рабигага йортка кергәнче, Ми- рыч өч тапкыр өйләнеп, өч тапкыр хатыннарыннан колак каккан кеше иде. Шул өчнең берсе, иң азаккысы бу ирдән бала булмаганлыгына аның әнә шулай җиде төн уртасында бер-ике мәртәбә «җенләнүеннән» сон: «Контужный гына түгел, шыр дивана да икән әле. Ходаем сакласын, төнлә буып үтерер. Тол яшәсәм яшәрмен, иллә мәгәр, ялгыз башым. тыныч колагым булыр!» дип, чыгып сызган. Тыныч кына, шыпырт кына чыгып сызса бер хәл, юк бит, ул пумала баш, үзен яклау нияте белән, ирен яманлап, аның төнге «хикмәтләренә» тагын әлла ниләр өсти-өстн, бөтен Березники каласына рисвай итеп йөргән, имеш. Рабига ханым да, улы Фуат та моңарчы берни шәйләмичә яшәгәннәр иде, инде белделәр: Мирычның тегендә Березники химкомбинатындагы әйбәт кенә эшен, квартирын калдырып, Чулман ярларына килеп чыгуының төп сәбәбе әнә шул икән.
Инде менә монда да өч-дүрт мәртәбә кабатланды. Югыйсә, аракы дигән иблис эчемлеген авызына алмаганына да бишбылтыр — инде аның тәмен дә онытты шикелле, челем тартуын ташлаганына да өченче елы китте — хәзер ютәл азабын бөтенләй белмичә, рәхәтләнеп сулап йөри. Әйе, сугышта җәрәхәтләнгән уң аягының ара-тирә, бигрәк тә көз- язларын, ачы сызлаштыргалауларын искә кертмәгәндә, ярыйсы гына әйбәт, хәтта шәп диярлек иде сыман. Эшеннән дә канәгать; цехта хөр-мәт ителүчеләр арасында йөри. Әмма барыннан да бигрәк, Текә Ярның аулак бер урамында утырган йортка керүеннән галәмәт уңды: бу хатыны Рабига һәм аның улы Фуат белән, хәтта ул үзе көтмәгән дәрәҗәдә, бик тынышып, бик тә ипле тору бәхетенә иреште. Тагын ни җитмәгән? Шулай, тамагы тук, өсте бөтен, җаны тыныч иде Мирычның. Ләкин бары да килешле, бары да уңай һәм кулай булып, дөнья рәхәтен татып яшәргә ирешкәч кенә... каян сытылып чыга соң бу каһәр суккан сугыш зәхмәте?
Әлбәттә, кеше-карага сиздермәскә сүз куештылар. Рабига хачым ризыкны тагы да төрләндерә һәм тәмләндерә төште, ирен юк-бар белән артык йөдәтмәскә, борчымаска тырышты.
Җылы сүз — җан азыгы, диләр. Тәгаен, шулайдыр, халык белмичә әйтмәгәндер. Ләкин сугыш кырында бомба шартлавы белән бергә Мирычның җанын да, зиһенен дә жимереп-сытып кергән ул кара жен кайдадыр бик тирәндә, бик төптә оялап алган иде, ахрысы. Бер дә бер төнне ул яман жен янә хәрәкәткә килеп һәм бусында абзыйны тагында тупасрак, ямьсезрәк кыландыртып, барын да зур хафага салды. Ире, тынычланып, әүвәлге сәламәт хәленә кайткач, Рабига ханым бик хафаланып:
— Тагы да тирәнгәрәк китмәгәе, врачка күренмичә булдыра алмассың. Нигә сузарга? — дип киңәш итте.— Сугыш инвалиды ич син, барыбыз өчен дә кан койган кеше, пиеннән оялырга, ди?
Фуат та әнисе сүзен куәтләде:
— Шаярма, Мирыч: уеннан уймак чыгып куймагае...
— Сез бигрәк инде,—дип кеткелдәгән итенде Мирыч, аларнын менә шушылай бик тә ярдәмчел булуларына һәм чын-чынлал үз, якын итү-
ЛЭренә жаиы тәмам эреп. — Вакыты җитеп, үз жае белән генә үтмәсме дип өметләнгән идем Ярар, күндердегез: күренергә кирәк, күренербез... Тик невропатологка эләгүе генә бәла булмагае.
Заводның үз поликлиникасында невропатолог юк иде. Мнрычны терапевт ханым карады. Аннары, лабораториядә тиешле анализларны алдырткач-ниткэч, Акбалыктагы район поликлиникасына барып, психо- ♦ неврологка күренер өчен махсус кәгазь язып бирле.
Андагы врач Мнрычны әйбәтләп карады, мондый авыруы белән врачка күренми йөрүе өчен шелтәләп тә алды, аңа ике-өч төрле дару язып бирде, ахырда завкомга барып, санаторийга путевка юлларга кушты, курорт картасы тутырып бирербез, диде.
Цех башлыгы Белобородов — үзе дә сугышны уртасыннан ерып узган, анда тән һәм жан җәрәхәтен аз алмаган кеше — Мирычнын врачларга нилектән күренеп йөрүләрен бик әйбәт сизенгән иде, агай эшкә килүгә үк. аны кабинетына дәшеп, барын да бәйнә-бәйнә төпченергә кереште. Мирыч та тел яшереп торуны кирәксенмәде, бу өлкән иптәшенә үз халәтен дә, психоневролог киңәшләрен дә ипле генә аңлатып бирде. Монын соңында Белобородов өстәл тактасында бер мәл бармак биеткәләп торгач:
— Ярар, җылы колак булмыйк, мә кәгазь, менә авторучка, утыр, яз! —дип боерды һәм үзе үк әйтә-әйгә, үткен генә сүзләр дә кыстыргалап, Мирычтан завком исеменә гариза яздырырга тотынды — Инде тиз арада гына юнь чыгара алмыйлар икән, үзем профсоюзларның өлкә комитетын дыңгырдатырга керешермен. Табарбыз, булыр ул путевка, Миоыч!..—диде.
Моңа кадәр Мирычиың үз гомерендә бер-ике мәртәбә ял йортында гына булып кайтканы бар иде, ә монда бит санаторий!.
Гаризасы завкомда — инде көтәсе генә калды..
Врач-психоневролог тәкъдим иткән «препарат»ларнын файдасы булды микән, әллә, алардан да бигрәк, Мирычнын үз дару-әмәле: көн аралаш хатыны Рабига ханым яккалаган кызу мунчада бик шәпләп чабынып чыгуларның шифасы тиде микән, атна-ун көн үтүгә, абзагыз гәүдәсендә сәер яңару, дәртле җиңеллек тәеп йөри башлады. Ах, бу адәм баласының миһербанлылыгы!..
18
Заводның агач тара цехы каланың үзәк урамы белән түбән төшкән чагында урталыктарак, текә генә яр итәге белән Туйма елгасы арасындагы уйсу бер төшкә урнашкан иде. Әле сәүдәгәр һәм эшкуар Ушков хәзрәтләре тарафыннан ук билгеләнеп, теге заман өчен уңай да, кулай ла дип табылган урын: бердән, ышыкта, икенчедән, ут-күз чыга калса, сүндерергә суы да янәшәдә генә...
Менә шунда, бер катлы таш бинаның ярыйсы гына иркен һәм якты бер почмагында үз эшенә керешкәч, Мирыч дан-дон чүкеч тавышлары һәм цехның алдагы өлешләреннән берөзлексез яңгыраган пычкы авазлары, машина гөрелтесе астында да, күңелен иртәдән үк биләгән шатлыклы хәбәр тәэсиреннән котыла алмыйча, һаман да кияүләре Васил белән кызлары — яшь хатын Сәрияне һәм аларның әле яна гына дөньяга килгән нарасыйларын уйлады. Аннан килеп Фуатны... Монысы кайчан инде яшь кәләшен өенә алып кайтыр да сөйгән кызы Асиянеке шикелле үк чем-кара күзле бәбиләрен боларнын җылы кулларына тоттыра белер? Әнисенең сүзенә карамасын, ашыксын иде, ичмаса, оешмаган бәндә кисәге...
Мирыч үзенең маркасын бик тә югары тота, һич кабатламас, кирәкмәгәнгә тузынмас, таркалмас, тик үзе генә белгән ипле бер җай, бер ь* 115
ЭДУАРД КАСЫНМОВ ф ҺАВАЛАРДА ТУРГАП
ритм белән таза кулларында чүкечне уйната бирер. Биш-алты минут саен төбе җиренә җиткерелеп төпләнгән, ырмаулары һәйбәтләп ныгытылган һәм эченә капкачы да салынган шома ак мичкә зал уртасына тәгәрәп китәр. Әйе, тәгәрәтеп җибәргәнче, күнегелгән бер хәрәкәт белән мичкә төбенә авыр чүкечен орып ала: һавада шул мизгелдә, һәйбәт тартылган барабан шикелле, шома һәм тыгыз аваз яңгырап куя: шәп!..
Менә ул янә бер мичкәне урталыкка этәреп җибәрә дә, уч төбенә төкереп алгач, авыр чүкечен кулында салмак кына уйнаткалап, икенче мичкәне дыңгырдата башлады. Димәк ки, кыз бала... Бәхете дә үзе белән бергә үк туган булса ярый инде. Әнисе ни хәлдә икән, инде торып йөри башлады микән? Тик ул нәнигә ни дип исем кушарлар икән? Кияү белән Сәрия инде уйлатканнардыр уйлашуын да... Әйе, үзебезчә дә бик матур, колакка бик ятышлы булсын, урысча да бозылмыйча, ШУП яңгырардай булсын иде. Әйтик: Нурия, Айзирәк, Мәдинә... Беткәнмени дөньяда матур исемнәр?
Читтән кызыксынып күзәтеп торучы булса, хәйран аптырап колак артын кашыр иде, мөгаен: карт оста Андрей Павлыч та, Мирыч та әнә шулай каударланмыйча гына эшли бирәләр, әмма смена азагында, бактың исә, нормада билгеләнгәннән шактый артык мичкә тәгәрәткән булалар. Акрын киткән, морадына тизрәк җиткән, дигәндәйрәк кыланалар. Әмма иң әһәмиятлесе: алар кул астыннан тәгәрәшеп чыккан мичкәләр һәркайсы да җырлап тора лабаса! Агайлар үзләре дә бнк белә: гидраттамы яисә реактив тозлар цехындамы, нәкъ менә алар әзерләгән шәп тарага продукциянең дә иң һәйбәте тутырылып, экспортка озатыла ич...
19
Төшке ялга туктадылар. Цех тынып калды.
Гадәттә, яшь-җилкенчәк тамак ялгарга ашханәгә чаба. Өлкәнрәкләр исә үзләре алып килгән ризык белән канәгатьләнә. Кызыл почмакның аулаграк өлешенә берничә өстәл тезеп куелган иде, шулар тирәсенә утырышалар да артель-артель берләшәләр. Кем ни китергән — рәхим ит, сыйлан! Техничка Бәдәр түтиләре аларга галәмәт олы алюмик чәйнеккә тутырып титанда кайнатылган хуш исле чәй кертә, теләгән кешеләр, үзара укмашып, шул ук түтидән шар кызуына көйләнгән махсус казанда чикмәнле бәрәңге пешертеп ала. Мирыч та, гадәттә, үз артеленнән бүленмичә, шунда гына туклана торган иде.
Ләкин бүген, кабарга тәгам алган булса да, аерылды. Аның күнеле бүген изгерәк нияттә: эшеннән бушагач та, яследән оныгы Альбертны алып, бала тудыру йортына Сәриянең дә, дөньяга әлерәк кенә килгән нәнечнең дә хәлен белергә барачак ул.
Бу вакытта ашханәдә чират зур булганлыктан, ул кафеда аяк если генә өчпочмак һәм кайнар кофе белән тамак ялгап алды. Аннары азык- төлек кибетенә сугылды. Сатучы ханымнан ла, кибеткә кергән бүтән хатын-кыздан да Мирыч киңәш сорарга кыюлык итмәде, беравык киштәләрдәге ризык-нигъмәтләргә күз йөрткәләп, уйчанланып торды. Әйе, бүген таңда гына дөньяга бала китергән яшь анага иң әйбәте, иңярар- дае ни булыр икән5 Авызга тәм бирү өчен дә, сихәтләнү өчен дә ин шәбе шул булыр дип, ахырда Мирыч бер банка чия вареньесы белән бер шешә йөзем ширбәте, тагы берике пачка кыйммәтле печенье сатып алды.
Тиз әйләнгән, ахры: цех эче әле һаман тып-тын иде. Ләкин озакламас, тагы ун-унбиш минуттан, бары да хәрәкәткә килеп, чыж-чыж. дыңгыр-даңгыр шауларга тотынырлар. Әлегә хатын-кыз кызыл почмакта тамак ялгап алганнан соң, тәмләп ләчтит сата торганнардыр, ир- атның беришесе «курилка»да тәмәке төтәтәдер.
тасы, галәмәт тырыш бәндә. Шул Кирилл дәдәбез нишләр иде. дисен? “ Иртүк, смена башланганчы ук, безнең белән курилкага керә дә бик g һәйбәтләп, бик тәмләп кенә бер папирос тартып a ia. Шуннан, төпчеген = сүндергәч тә, куен кесәсеннән бер чәки сөт чыгара да шуның төп-төгәл 3 өчтән бер өлешен йотын куя... Ни өченме? «Тартуын тарттык, никотин- < ның зарарын инде сөт белән каплап куныйк» дип. Төш турында әбәт х ашагач, аннары смена беткәч, тагын шулай. Көне буена өчне генә тар- ч та! Кесәсендәге чәкие әнә шул папиросның агуын басарлык итеп чама- °- лантан да... Әллә дим, Мирыч. син дә шулай итәсеңме? Тик шунысы * жәл...—Гыйрфан кара төкләр баскан ияген көрәктәй кулы белән сыпы- ч рып аллы да, бәбәкләрен агартып, кисәк тирән һәм авыр иттереп ухыл- л дап куйды,— Ул дәдәебез, озак та үтмәстән, һич уйламаганда гүр иясе булды шул. Ни сәбәптәнме? Алла белә. Сөтне азрак эчкәләгәнгә күрәдер, ахрысы...
— Синнән дә акыллы сүз, юньле киңәш-табыш чыгармы, дисәм
— Адәм баласы нидән еш кына харап була? Әнә шул һаман да акыл дип, фәлән дип шашканга күрә... хе-хе!
— Житте, шыңгырдама, зинһар,— диде Бучкар Гарифы, тамагын усал гына кыргалап — Мирыч кереп бүлдерде, сез миңа әйтмәдегез бит әлс: нишләргә икән, Яр-Чулманта автозавод төзелешенә китсәм, мичем шикелле кул остасына эш табылыр бит? Ишетүемчә, андыйлар үлеп кирәк, ди. Аннан инде, малай таза-cav килеш, акылына утырып кайт са, аны ничек тә үз яныма сыендыра белер идем Я. ник дәшмисез? Сездән кеше кинәш сорый.
— Белмим, төрмәдән котылып кайткан кешене андый зур төзелешкә кертергә теләрләр микән? Булмастыр, ярамастыр. Алар бит. нихәтле генә акылга утырып кайтмасыннар, барыбер... көне житсә, бер ялтырамыйча түзмиләр,—дип, тубал башын селеккәләде Гыйрфан
Хеамәггәше Сергей Мирычка бер-ике сүз бел >н төшендереп бирде: Бучкар Гарифынын малае Марсель тегендә төрмәдә утырган җирендә дә Чулман ярларындагы зур төзелеш хакында ишетеп, кызыксына башлаган икән!
— Анын бит, шулай ипле генә эш күрсәтә белсә, утыру срогы кыскартылып, бер-ике елдан кайтып төшүе д> ихтимал Ш-т. дуңгыз булмастыр инде,—> дип, моңсу гына кыяфәт белән иренен чәйнәде хәср.гл ата
— Ярый, малаен хакында ышандырдың, ди... Әмма син үзен. Гариф абый, монла семьяңны калдырып, Йортын-бакчанны таш I.I.I кит < i . • сынмы икән сон? Анда бару өчен, ай-һай. йөрәк т > кир к бит ♦ле (.з.<- Да бар микән андый йөрәк? — дни шик белдерде Сергей.
Мирыч «курилка» бусагасыннан атлап, әче төген эченә чумуына, мондагыларның гәбе капыл киселгәндәй булды — 0, Мирыч, әйдүк, әйдүк! — дип, кинәт гөрләп җибәрде тел бистәсе Гыйрфан, утырган җирендә авыр гына кымшангалап.—Синең ионда кермәгәненә биш былтыр бит! Әллә ниме... бер сыйлыйммы үзеңне’ Әйдә, бер яшьлектә, бер картлыкта дигәндәй, зиһенеңне уйнат ♦ әле бер! — Тәмәке беләнме? Фу, сезнең монда үзең тартмасан да, тәгәрәп китәрлек инде! — Әллә ниткән әүлия булдың әле син, Мирыч, аракыдан качасың, тәмәкедән дә... — Акылы алтын,— дип кыстырды Бучкар Гарифы басынкы гына — Алтынмы-көмешме — анысын, туган, кеше үзе исән чагында әйтүе кыен... Туктале, Мирыч, мин сиңа бик әйбәт бер киңәш бирим әле. ипләп кенә тыңла. Утыр, дим, утыр! Теге чакны Ярыслауда шушылай ук тарныйда эшләгәндә күреп, гыйбрәт алдым мин. Безнең белән бергә Кирилл атлы бер агай эшләгән иде Менә синен кебек, Мирыч. кул ос
ҺАВАЛАРДА ТУРГАЙ
— Шулай, тәвәккәллек кирәк! — дип, секундында ук күтәреп аплы аны Гыйрфан.— Ә синең белән, Бучкар туган, тәвәккәллек, ичмаса,бер төнен дә янәшә кунып карамагандыр, үпкәләмә — турысын әйтәм*. Ә малаең, ие, бәлкем, чынында да төзәлеп, адәм кыяфәтенә кереп кайтыр...— Гыйрфан калын кашларын кушып Мирычка сәер генә иттереп күз төшереп алды.— Ә теге кем .. Мәрдәнев малае тагы да катырак режимлысына эләккән, имеш, тагын нидер кылган, ахрысы. Бу елны бердәнбер хаты килгән, анысы да: «Исән-сау гына әйләнеп кайттым, мин анда кара йөрәк Бөдрәшне — ягъни мәсәлән, сезнең Фуат Шәймо- ратовны була инде — нишләтәсең үзем белермен, безнең башларны ул гына ашады» — дип әйтеп, бик тә хәтәр янаган, ди.
— Ә кем гаепле? — дип, аваз салды моңарчы дәшмичәрәк утырган Матвей Горбачев, почмактан Гыйрфан ягына кырыс, утлы карашын төбәп. Алар сиңа кеше талау, кибет басып йөрүләре өстенә, инде үтерешкә барып җитә язсыннар да...
— Бөдрәшкә Мәрдәнов малае Мәргән атканмыни? Аның теге Железняк дигән бандитына җиде кат сак, җиде кат йозак астында яту бик яраган да үзе, ә бу бит... Бөдрәш белән яшьлән үк бергә тәгәрәшеп диярлек үскәннәр ләбаса!
Мнрыч ишек ягына күз ташлап алды, әмма чыгып китмәде, кызыша башлаган тамак төбен төкереге белән чылаткалап, баскан-сеялгән җирендә кымшанмыйча, мыштым гына тора бирде. Төкле танау Гыйрфан аңа төбәлеп:
— Бик тә ыспай гына, бик тә кәпрәеп кенә йөргән була да, бер дә бер заман, теге әшнәкәйләре белән исәп-хисап тотар көне җиткәч, бөтенләй туарылып, чәчелеп калмагае әле сезнең Фуатыгыз! — диюенә, Мирыч кинәт үз сүзләренә үзе буылгандай итте:
— Безнең Фуатмы? Безнең Фуат... бик... бик...
Шул мизгелдә ишектә техничкалары Бәдәр башы калыкты һәм түти, Мирычның җиңеннән тартып, аны цех җитәкчесе Белобородов үз кабинетына дәшүен әйтте. Мирыч беравык аңышмыйча торды, аннары ишек тоткасына ябышты. Ләкин бу килеш, ачы мәсхәрәләнгән хәлдә, чыгып китәргә ярамый иде. Ниһаять, аның сулышы ачылып киткәндәй булды, һәм абзый, сүзләрен кайнар ачу белән укмаштырып:
— Бик теләсә, Мәрдән-Мәргән ишеләрнең генә түгел, менә синең кебек, Гыйрфан, әзмәвер бәндәләрнең дә азау тешләрен коеп, кулларына тоттырырдай егет ул безнең Фуат! — диде дә ишекне шапылдатып ябып чыгып китте...
Цех башлыгы Герой Белобородов кабинетында Мирычның җанын телгәли башлаган әлеге ярсу чаткылары сүрелә төште, алар урынына күңелендә бөтенләй икенче хис-тойгы дулкыннары кузгалды...
Белобородов, дустанә, йомшак тавыш белән дәшеп, аны өстәле янындагы бердәнбер урындыгына утыртты һәм, елмаеп, Мирычка өчкә бөкләнгән озынчарак, шома кәгазь кисәге сузды.
— Менә сиңа, Мирыч, путевка! Завкомнан үзем алып чыктым... Өч- дүрт көннән юлга кузгаласы булыр. Курортның да шәбе: Кавказның үзенә бит, ә!
Агайның иреннәре капыл җәелде:
— Шул арада диген! Тәки дуылдата белгәнсез икән, Аркадий Мефо- дич! Тик ни... мина берәр нәмәрсәгә кул куясы-нитәсс юкмы соң?
— Завкомга сугылырсың. Әйе, тагы бер тамга саласың булыр әле: юл чыгымнарыңны аз-маз күтәрешер өчен, сиңа утыз сум яздырган идем, монысын үзебезнең кассирдан гына аласы.
— Ничек инде? — Мирыч, ияген учлап, сәерсенү аша цех башлыгына текәлде.— Мин бит, Аркадий Мефодич, алай ук нужалы түгел...
Дәвамы бар.