БӘХӘСНЕҢ КАЙБЕР ЙОМГАКЛАРЫ

БҮГЕНГЕ ПРОЗА ТУРЫНДА СӨЙЛӘШӘБЕЗ
урнал битләре ндә бе р е л буе бүге нге
проза турында сөйләшү барды. Бәхәскә
төрле буын тәнкыйтьче ләр һәм
язу чылар катнашты. Алар соңгы е лларда дөнья
күргән күл ке нә әсәрләргә анализ ясадыл ар, та тар
прозасының бүге нге хәленә һәм үсеш те нде н -
цияләре нә карата кызыклы фике рләр әйтте ләр,
мөһим мәс ьәләләрне кузгаттылар. Сөйләшүне
түгәрәкләр, аңа нокта куяр вакыт җитте .
Иң эле к бәхәсне ң барышы һәм харак те ры
турында. Нил Юэие а дөре с яза1, проза турындагы
сөйләшү шактый салмак һәм сүлпән башланды.
Алга таба да кызыл, җанланып китә алмый
торды. Төнкыйтьче - ләре бе знпң
пассивлыгыннан тыш, монда сөйләшүне башлап
җибәргән бе ре нче мәкаләне ң дә бе ркадәр гае бе
булды. Тәнкыйтьче Рафаэл ь Мостафинның
«Тема, иде я, әдәби осталык» исемле мәкаләсе
(«Казан утларыя ж урналы. 1972 е л. 9 сан), чыннан
да, бәхәсне кыздырып җибәрү е чсн бик үк кулай
булып чыкмады. Ул ниге здә 1971 е лда басылган
проза әсәрләре н күздән киче рү тәртибе н дә
язылган, фәнни яктан дәлилле , ниге зле мәкалә
иде Ләкин тәнкыйтьче бүге нге прозага хас уңай
сыйфа тларны да. кимче ле кле якларны да калку
һәм киске н ите п куя алмады Мәкаләдә кыю
фике рләр, яңа мәсьәләл әр азрак иде . Шуңа күрә
байтак вакытларга кадәр аны хуплап чыгучылар
да, шул ай ук аңа каршы чыгу чылар да
табылмады. Шуннан соң басылган ике мәкалә
сәйләшүне тагын да сүппәнәй-
■ «Калин утлары* ж урналы. 8 сак 17в бит. тә һәм
таркауландырә гына төште . Бе р максатка
юнәлүдән бигрәк, бәхәс як-якка, киңлеккә таба үсә
башлады. Ф. Мусин •Докуме нталь мате риал һәм
автор фанта зиясе » (1972 е л. 10 сан) исемле
мәкаләсе ндә соңгы е лларда басылып чыккан һәм
әдәби тәнкыйть игътибарыннан чи ттә калган
тарихи романнарга анализ ясый, уя әсәрләрдәге
тарихи шәхе сләрне иҗат итү принципларына
туктала. Ф. Ибраһимоаә ■ Заман темасы э че н»
(1972. 12 сан) исемле мәкаләсе ндә балалар
әдәбиятының проза ж анрында яшәп килгән күп
кенә җитеш- се злекләрне ачып сала, балалар
прозасының үсеше н тоткарлый торган кимче лек -
ләрне күрсәтә Ләкин Ф Мусин да. Ф Иб- раһимова
да үзләре күтәргән мәсьәләләрне бәхәскә бәйләп
җибәрә алмадылар Шун ың аркасында аларның
мәкаләләре проза турында сәйләшүдә
катнашучылар игътибарыннан читтә калды,
әле ге мәкаләләрдә әйте лгән кызыклы фике рләр
алга таба бе ркем тарафыннан да үсте релмәде ,
тирәнәй- телмоде
Р. Све ригинныи «Заман һәм тормыш тал әбе *
«семпе мәкаләсе чыкканнан соң (1972 е л. 11 сан),
бәхәс һичшиксе з кызып, җанланып ките рга тиеш
иде Мәкалә бе тен рухы, пафосы бе лен үч бәхәскә
чакырып тора иде . Зур, хатта артык зур та nan -
ne p югарылыгыннан торып язылгач, шак тый
кырыс һәм усал те лле мәкалә иде . Ле нин бе з
ке ткәйчә булып чыкмады. Бә хәсне кабызып
җибәрү е че н, аң* -тынгысыз ж анлыа прозаик Ф.
Хасипне ң (Бе з китмәскә килдек! -Казан утлар ы»
ж урналы. 1973 е л. 2 сан) катнашып китүе н кәгәргә
туры килде Ф. Хәснигә «усал те лле » тән кыйтьче
И. Нуруллин кушылды (197 3 е л.
Ж
1073 м.
3 се н). Бары шуннан соң гына сөйләшү җанлы
төс, тиешле темп алды. Акрынлык бе лән булса
да, хәл итәсе мәс ьәләләр даирәсе ачыкланды,
фике р алышу билге ле бе р эзгә төште . Ф. Хөсни,
И. Нуруллин мәкаләләре чыкканнан соң
башланган җанлылык, алынган темп ахырга
кадәр сакланып килде .
Бе з шау-шулы бәхәсләргә күне ккәнбе з. Эле кке
е лларда уздырылган фике р алышулар бигрәк
тә әнә шул яклары бе лән истә калды Ал ардан
ае рмалы буларак, бу сөйләшү шактый тыныч
шартларда узды. Бе рике очракны
исәпләмәгәндә, барлык мәкаләләр ди ярле к
эшле кле һәм җитди стильдә язылган иде .
Их тимал, бә хәсне ң чагыштырмача тыныч у зуы
кайбер кеше ләргә ошап та җитмәгәнде р. Ләкин
бу анын кимчеле ге түге л, кире се нчә, хуплауга
һәм мактауга лае клы ма тур ягы. Б у бе зне ң
әдәби культурабызның ү сүе , олы кеше ләрчә
салмак, тыныч тонда фике р алышырга өйрәне п
килүе бе з турында сөйли. Аннан да бигрәк, бу —
тәнкыйче ләре бе зне ң бе лем һәм әдәбиятны
аңлау дәрәҗәләре күтәре лгән дигән сүз*
Тәнкыйть мәкаләләре ндә очрый торган тупас
хаталар, д әлилсе з раслаулар. тар. с убъе ктив
фике рләр е лдан-е л кими бара.у Нәтиҗәдә
тәнкыйть фике ре не ң абруе , дәрәҗәсе
күтәре лде . Язучылар тәнкыйть сү зе нә колак
салырга, ан ы тыңларга өйрәнә башладыл ар.
Әдәби тәнкыйть үсеше ндәге бу матур сыйфат
һичшиксе з ныгырга, тагын да үсте ре ле ргә
тиеш. Бе знең өче н, әдәби бәхәсләрне ң шау-
шулы узуыннан бигрәк, аларның нәтиҗәле
булулары кыйммә трәк.
Соңгы е ллардагы үзгәрешләр бе знең әдәбиятка
күп кенә яңалыклар алып килде . Язучыларның
активлыгы көчәйде , бүге нге тормыш бе лән
бәйләнешләре ныгыды. Әдобиятның
тематикасы төрле ләнде , горизонтлары
киңәйде . Татар прозасы йөз бе лән заман
темасына борылды. Бүге нге көнне ң уңай
ге роен, замандаш образын иҗат итү
юнәлеше ндә кызыклы тәҗрибәләр ясалды.
Тормышның мөһим, актуаль мәс ьәләл әре нә
багышланган роман-по- ве стьлар күбәйде .
Җәмәгатьче ле кне , проза әсәрләре не ң те-
матикасыннан бигрәк, аларның сыйфа ты,
сәнгатьчә эшләнеш дәрәҗәләре борчый
башлады. Бе зне ң алга бөте н зурлыгы, бе те н
җитдиле ге бе лән әдәби осталык мәс ьәләләре
килеп басты. Табигый ки, бу хәл проза
турындагы сөйләшүгә дә үз эзе н салды, аңа
мәгълүм бе р юнәлеш бирде . Бәхәстә
катнашучылар гәп игътибарларын проза
әсәрләре не ң сәнгатьчә эшләнеш дәрәҗәләре н
тикше рүгә юнәлтте ләр, бу өлкәдәге күп төрле
кимчеле кләрне , җитешсе з якларны ачып
салдылар.
Әйе , таләпчәнле к зур булды, прозага хас
йомшак яклар, кимче ле кләр турында күп
сөйләнде . Әмма таләп чәнле к әдәбиятка
игътибарлы мөнәсәбәт бе лән чиратлашса гына
файда ките рә. Бе з. күрәсе ң, язу чыларны
тиргәү, кимче лекләрен күрсәтү юлы бе лән ге нә
үсте ре п була дип уйлыйбыз. Шуңа күрә
тәнкыйть и тү, кимче ле к эзләү бе лән артыграк
мавыгып китте к. Бу нәрсә бәхәс уңае бе лән
басылган мәкаләләрдә дә шактый н ык сизе лә.
Ф. Миңнул- линның «Хикәягә бе р караш»
исемле мәкаләсе (1973 е л. 8 сан) болай ихлас
күңелдән, кайнарланып, борчылып язылган.
Әмма, заман темасына багышланган хикәяләр -
не ң аз булуына карап кына, бу ж анрны
бөте нләй бе те ре п ташлау кирәкмәс иде . Р.
Све ригинның «Заман һәм тормыш таләбе », М.
Вәлие вне ң «Бе зне ң заман геройлары» (1973 е л.
3 сан), Ф. Мусинның «Югары сәнгатьле лек
өче н» (1973 е л. 6 сан) дигән мәкаләләре бе лән
танышкач, кайбе р укучыларның: «Кара әле .
бе зне ң прозада бе р генә дә юньле әсәр юк икән
ич», — дип, бөте нләй аптырап калулары
мөмкин. Хәлбуки, прозаның хәле алай ук
мөшке л түге л. Соңгы е лларда дөнья күргән
әсәрләрдән А. Гыйләҗе вне ң «Урамнар артында
яше л болын», Ш. Бикчуриннын «Каты то кым»,
М. Мәһдие вне ң «Фронтовиклар», Ә. Баяновның
«Ут һәм Су» романнары, русчага тәрҗемә
ите леп, Мәскәү нәшриятларында басылып
яталар. Болар бит нибары ике -өч е л эче ндә
дөнья күргән әсәрләр.
Бәхәс барышы уйлап җитке релмичәрөк,
ашыгыбрак әйткән фике рләрне дә ачык ларга
ярдәм итте . Р. Мостафин мәкаләсе н* дәге
каршылыклы фике рләргә башлап Ф. Хөсни
бе лән И. Нуруллин игътибар итте ләр. Фатих
Хөснине ң А. Гыйләҗе в иҗатына карата
уйламыйчарак әй те п ташлаган фике рләре күп
мәкаләләрдә һәм чыгышларда тәнкыйтьләнде .
Ибраһим Нуруллин- ның «Аяк бе лән йөрүгә ни
җитә?» исемле мәкаләсе дә шундый ук
язмышка ду чар булды. Ф. Мусинның бу мәкалә
уңае бе лән әйткән фике рләре ндә дөре сле к бар.
Чыннан да. тәнкыйтьче Р Мостафиннын
саксызрак, уйлап җи тке рмичәрәк әйтел
ташлаган бе р фике ре н эләкте реп ала да, аны
ре ализм әдәбиятын ың момкинлеклө-
ре но шикләнеп караучы, алай гына да түге л,
ре ализмга һөҗүм итүче бе р кеше гә әйләнде ре п
калдыра. Шул ук вакытта, артык кызыл ките п,
үзе үк төрле чә аңларга юл калдыра торган
фике рләр әйте п ташлый.
Журнал ре дакциясе язучыл арны бүге нге заман
кеше ләре н, барыннан да бигрәк хе змәт
кеше ләре не ң калку образларын иҗат итәргә
чакыра.
® Хөснине ң «Бе з китмәскә килдек!» дигән
мәкаләсе ндә шундый юллар бар «Иң әшәке се :
авторның, уз җаны бе лән тиеше нчә
исәпләшмичә, бары тик «товар»- ның үтемле
булачагын күзд ә то тып кына те ге яки бу темага
тотынуы. Шикләнмичә әйте ргә мөмкин: соңгы
е лларда бе здә язылган һәм күз и ярмәс тәй тизле к
бе лән басылып чыккан калын-калыи романнар-
ның һәм ур та калынлыктагы пове стьларның
йөздән сиксәне әнә шул принципта дөнья күргән
әсәрләр... Ләкин тема җи тдирәк һем
әһәмиятле рәк булган саен, аңарга мөнәсәбәт,
аны сәнгатьче чишә бе лү дә җитдирәк булырга
тиеш» (2 сан. 1 75 бит) Ф. Хөсни фике рләре н
куәтләгәндәй. Ф. Мусин боле й дип яза: «Әмма
бире дә ике нче бе р хәл борчу уята. Әдипләре бөт
заман тормышына, аның яңа күре нешләре нә
активрлк мөрәҗәгать иткән сае н, алар иҗатының
се нгатьле леге кими бара шикелле ... Заман
темасын роман ж анрында як тыртырга алганда
язу чы лар ыбызның све де н әле үңышсызлыкка
очраулары, минем че , бе ркадәр тормыш
мате риалының характе ры бе лән де аңлатыл а.
Мәгълүм ки. бире дә авторларга еш кына вле
«утырмаган». билге ле бе р келыпка салынмаган...
мате риал бе лән эш итәргә туры килә. Бу бигрәк
тә ре спубликадагы яңа төзе лешләргә
багышланган е се рләрге хас» (6 сан 149 һәм 1 54
битләр).
Сүз сөрешләре ндә кайбе р ае рымлыклтр булуга
карамастан, һәр ике авторның те л тпбоидә бе р үк
фике р ята: белмәгән иәрсе н турында язма !
Бе ре нче карашка, доре с фикер ке бек Чыннан да.
язу чы ү зе әйбәт болгон өлке турында язса гына
әйбәт әсәр тудыра ала. Әмма һәр язучы ү зе
бе лгәнне ге нә языл ятс а, бе зне ң әдәбиятның
колачы тематик чикләре бик тарве о иде Ди мә»
белмәгәне ңне әйрән! — диге н таләп те куелырга
тиеш. Ф. Хәе ни дә. Ф Мусин да әле ге мәсьәләне ң
шушы ягына тиешле дәрәҗәдә басым
ясамадылар. Журиалнын быелгы 11 санында М.
Ве лие в бе лән А. Гыйләҗе е не ң «Язу чы. Заман. Ге -
рой» исемле мәкаләләре чыкты. Әңгәмә
рәвеше ндә язылган бу мәкаләдә әле ге мәсьәлә
кабат кузгатыла һәм киңрәк нок тадан карап хәл
ите лә. Алар язучының тормышн ы өйрәне ргә,
тормышны те зүдә актив төстә катнашырга
тиешле генә басым ясыйлар.
Шул ук вакытта бу мәкаләдә бе рьяклырак
фике рләр дә булуын билге ләп үтәргә кирәк.
Авторлар үзләре нә якын әсәрләргә, бе р төркем
авторларга гына йе з тоталар. Шуле рны гына
күтәрәләр, шулармы гына популярлаштыралар.
Тәнкыйть фике ренең объективрак булганы,
тәнкыйтьче не ң киңрәк зәвыклы булганы яхшы.
Проза турындагы сөйләшү бүге нге тәнкыйтьне ң
торышы тур ында фике р йорт/ е чен дә байтак
мате риал бирде Бәхәс барышында аның көчле
яклары да, кимче ле кләре дә ачыграк күренде .
Соңгы вакытта әдәби тәнкыйтьне ң уңышлары
турымда күл язылды. Алари ы кабатлап торуның
е лла ни кирәге булмас. Игътибарны аның
йомшак якларына, кимчеле кләре н» юнәлтү
дөре срәк булыр.
Сөйләшү барышында таләпләр турында күп
язылды. Сү зне шул мәсьәл әдән башлыйм. Р
Мостафин, таләпләр күп те рпе була. ди.
Шуле рның кайсы яхшы! Тән кыйтьче әдәби
әсәрләр хакында нинди таләпләрдән чыгыл
хе ком йөртер-ә тиеш! Үзе бе зне ң әдәбият
күзле ге ннән чыгыпмы, әлл ә ил күләме ндәге
әдәбият ноктасыннан карапмы!
Бе з күп е ллардай бирле әдәбиятыбызда парти я
җитәкче ләренең тулы канлы образлар ы
булмауга зарланып килде к Соңгы е лларда бу
юнәлеште кызыклы 1әҗрибә- лор «салды,
партия җите нче ләре не ң образларын сурәтләүгә
багышланган әйбәт асәр- лар күре нә башлады
Үзе ннан-үзе аңлашылса кирәк, баз алармы
хуплап шатланып каршы алдык. Б. Камалоямың
«Ялыкмаслар» пове сте ндагы райком се кре таре
образы, мәсәл ән. татар сове т прозасының матур
бе р казанышы дип бә яләнде . Инде киле п, Р.
Све ригии бе лән М. Волковнең бәхәс уңае бе лән
язылган мәкаләләрем укып карыйбых Алар
«Ялыкмаслар* пове стемдагы Хафиз Каде ргулов
образын темам бе те ре п, юкка чыгарыг
ташлыйлар Ү зе бе зне ң әдәбият күзле ге ннән
чыгып караганда ул образ бе згә ярыйсы ух әйбә т
күренгән иде Бе те н сове т әдәбияты прәшкә*
казанышлар югарылыг ыннан торып хәком
йе рт«ән« до, әле тагын да югарырак тал әп «уе п
була икән. Бе зне ң заманда — илде р ввлык-
лар арасында үзара арал ашу бик активлашкан
бе р чорда, радио, теле виде ние , кино сәнгате ,
тәрҗемә эше нык үскән заманда — бе р ге нә
әдәбият та ү з кабыгына гына бикләнеп үсә
алмый. Әдәби тәнкыйть тә шулай ук. Әгәр бе зне ң
бүге нге тәнкыйтьче ләр татар әдәбиятына бөте н
ил, бөте н дөнья сәнгате ирешкән казанышлар
югарылыгыннан торып якын киләләр икән,
моның өче н аларны гае пләп булмый. Кире се нчә,
бары хупларга гына кирәк. Тик бе р шарт бе лән.
Тәнкыйтьче башта үз әдәбиятын, аның тарихын,
үсеш үзе нчәле кләре н һәм ихтыяҗларын
яхшыл ап беле ргә, аны яратырга тиеш. Татар
әдәбияты ке бек ме ң еллык тарихы, ү з
традицияләре , үзе нчәле кле үсеш юлы булган
әдәбият тур ында хөкем йөрте ргә алынган кеше
бигрәк тә. Әдәбият күре нешләре н бәяләгәндә
ялгышмас өче н, аның әдәбият тур ында
мөстәкыйл ь фике ре , үз карашы, фәнни
конце пциясе булырга тиеш. Бе зне ң кай-
бе рләре бе згә шундый конце пциянең бө те нләй
булмавы зыян итә, ике нче ләре бе згә ул
конце пцияне ң артык тар булуы комачаулый.
Заманында бе здә дә шактый алга киткән әдәбият
те ориясе булган. Хәзе р ул фән үсте релми
диярле к. Әдәбият те ориясе не ң эшләнмәгән
булуы ә дәби тәнкыйтьне ң үсе ше н дә тоткарлап
килә. Ае рым мәкаләләрдә. бигрәк тә яшьләр
тарафыннан яэыл- ганнарындв, әдәбият
те ориясе нә караган те рминнарны һәм
төше нчәләрне мәгънәләре н аңламаган хәлдә,
ме ханик төстә кулланулар, те рминнарны
буташтырулар еш очрый. Бе з өле һаман заман
ге роен уңай ге ройдан, әсәрне ң темасын
проблемасыннан ае ра белмибе з, әдәби
әсәрләрдәге конфликтларны беркатлырак
күзаллыйбыз. Бу нәрсә проза турында сөйләшү
барышында да шактый нык сизе лде . Әдәби тән-
кыйть иске те нде нцияләрдән арынып җи тә
алмый. Бе з. тотабыз да, әдәби ге рой тискәре ,
әшәке кеше булган өче н, авторны тирги
башлыйбыз. Я булмаса, тулаем бөте н әдәбият
алдына куелырга тиешле таләпләрне бөте н
зурлыгы, бө те н киңле ге бе лән һәр конкре т әсәр
алдына ките реп куябыз.
Бе знең тәнкыйть һаман дә әдәби хәрәкәткә
ияре брәк йөри. Булган хәлгә, язылган әсәрләргә
комме нтарийлар язудан е рак китми. Тәҗрибәле
тәнкыйтьче ләр ел- дан-е л фәнгә, әдәбият
тарихына чумып б аралар. Яңа чыккан әсәрләрне .
әдәби хәрәкәтне ң үсешен игътибар бе лән күзә-
те п бармыйлар. Г. Халит, X. Хәйри, Н.
Гыйззәту ллин ке бек тәҗрибәле тән-
кыйтьче ләрнең проза турындагы сөйләшү - дан
читтә калуларын бары шулай г ына аңла тып
була. Әдәби тәнкыйть өлкәсе ндә яшәп килгән бу
кимчеле кләрдән никадәр тизрәк арынсак, шул
кадәр әйбәтрәк булыр.
Журнал битләре ндә моңа кадәр дә бәхәсләр
уздыр ылып килде . Ләкин уңышлы чыкканы күп
булмады шике лле . Алар я башл анып җитмәс
борын туктап калалар, я, е ллар буе на сузыла
торгач, бөте нләй сүреле п, сүне п калалар иде .
Кимче лекләргә, җитешсе з якларга килгәндә, алар
бу бәхәстә д ә аз булмады. Ул озынгарак
сузылды, авыррак барды, аңа э зле кле ле к,
максатка юнәлгәнле к җите п бе тмәде . Әмма,
бөте н җитешсе з якларын күре п, беле п торган
хәлдә дә . бе з шикләнми әйтә алабыз: әле гә кадәр
уздыр ылган бәхәсләр бе лән чагыштырганда,
монысы отышлырак, уңышлырак чыкты,
нәтиҗәле рәк булды. Сөйләшү конкре т әсәрләр
җирлегендә барды.
Бу соңгы бәхәс булмас. Әдәбиятның төрле
мәсьәләләре нә караган бәхәсләр киләчәктә дә
уздыр ылыр. Аларны уздырганда проза
турындагы сөйләшүне ң уңышлы яклары
файдаланылыр, кимче ле кләре кабатланмас дип
ы шанырга кирәк.
Киләчәктә бәхә с темаларын таррак, кон кре трак
ите п алу файдалырак булыр төсле . Бәхәсне ң ел
буе баруы да мәҗбүри түге лдер. Бәлки,
«Вопросы лите ратуры» ж урналы һәм башка
кайбер ж урналлар ке бе к, бе р ге нә санда
уздыр ыргадыр? Ул чагында мәкаләләрне ң
күләме дә. хәзе рге ке бе к, 20—30 битләргә
сузылмас, кыскарак. җыйнаграк булыр иде .
Кыскасы, бе ргәләп уйлашасы, киңәшәсе , хәл
итәсе мәсьәләл әр шактый күп. Язучылар җәмә-
гатьче ле ге аларның һәркайсы турында ү з сү зе н
әйте р, бәхәскә тулы йомгак ясап тиешле нәтиҗә
ясар, дип ышанаб ыз.