УЛ ЕЛЛАРДА

елмыц башы иде Берничә айлар 'Ватан намусы өчен» исемле фронт ■ fi/1 К газетасы редакциясендә зшләп кайткач, партияг-ең Татарстан өлкә коми- 1 С* г*ә чыга торган күп кенә журналлар да вакытлыча туктап торды Безнең «Совет әдәбияты» исә республикабызда сугыш елларында да туктаусыз чытып килгән бердәнбег журнал иде, Редколлегия членнары белен киңәштек тә, әйдә бале ларыбызны да бер куандырыйк дип, ул хикәяләрне журналның чираттагы санына урнаштырдык Алга сикереп булса да әйтеп үтим Дәрҗия Аппакоеаның кулы-аягы җиңеп булды Шуннан соң безгә балалар эчен язылган эсерлар күбрәк килә башлады. -Балалар әдәбияты» дигән аңа бүлем ачып җибәрдек һем аңа һер санда даими урын бирел бардык Журнал саннарын актарып санап чыктым ике ел эчендә >еио дә бу бүлек буенча 29 авторның балалар өчен язылган 59 әсәре урнаштырылган икән Ләкин әйбер һаман җитми Редакция папкаларын тагын бер тапкыр бергәләп актарып чыктык. Нәкый ага Исәнбәтнең «Тукайның соңгы басмасы турында» ди ән зур гына тәнкыйть мәкаләсе табылды Кат-кат укып чыктык Бим кыю һәм үтмен юылган. Кимчелекләрне бик деря; һем урынлы тәнкыйть иткән Бөек шагыйребез Габдулла Тукайның иҗади мирасына тирән ихтирам һем тулы җаваплылык белән карарга өнди торган кыиммөтаө. Фмдвлы мәкалә Аны да журналыбызның шушы бишенче санына чрнаштыоырга кирәк дигән фикергә килдек Шулар виына тетми Р Рлимоеиың «Татар тәпәндә беренче социае- демократик газета* исемле публицистик мәкаләсен, Әнас Камалның атаклы композиторыбыз Салих Сәйдәшев турындагы, Ә. Еникинең шул араларда вафат булган зур артистыбыз Шакир Шаммльский турындагы мәкаләләрен һем Гафинең (Ф. Хөснинең әдәби псевдонимы — Г. И ) Абдулла Алиш әкиятләре турындагы рецензиясен дә өстәгәч, журналның бу тарихи май санына материал туплау эше, ниһаять төгәлләнде. Шул эчтәлек белән без аны укучыларыбыз хөкеменә тапшырырга булдык. Урамда яз. Урамда май. Урамда бәйрәм. Бөек җиңү бәйрәме! Сукты безнең изге сәгать, Килде якты көн буген; Безнең бөек җиңү даны Нурландырды ип күген,— дип җырлый шагыйрьләр. II Шуннан соңгы көннәр, элекчеләрөнә охшамаган, тыныч көннәр булып, шатлыклы елмэюлы, көләч көннәр булып, сугыш яраларын төзәтү көннәре булып килә-китә тордылар. Сугышчылар да әкренләп тыныч тормышка, төзелеш фронтына кайта башлады. Әле шинелен дә салып өлгермәгән сугышчан дуслар, каләмдәшләр белән күрешү- үбешү ешайды. Фронттан Әхмәт Фәйзи кайтып төште. Элеккечә үк кер күңелле, җор телле, тик бераз уйчанрак бугай Яңа иҗат планнары белән рухланып йөри. Болай ул Мәскәүдә яши иде. Хәзер бераз Казанда торырга чамасы бар. Сугыш вакытында гаиләсе дә монда күченеп килгән иде. Күп вакытын Матбугат йортында үткәрә. Безнең редакциягә кереп утыра Эшебез, хәлләребез белән кызыксына Шунда ук, буш урын булса, утырып эшли дә: яза, сыза, төзәтә. Татиздатта аның «Дулкыннар ни сөйлиләр» исемле шигырьләр җыентыгы басылырга хәзерләнә, ул хәзер күбрәк шул мәшәкать белән йөри, шуның белән мәшгуль. Безгә дә булыша. Теге яки бу кулъязманы, бигрәк тә шигырьләрне укып, үзенең фикерен әйтә. Казан урамнары буйлап, күкрәгендәге орден-медальләрөн чыңлатып, сугыштан авыр яралар алып кайткан Әсгат Айдар йөри. Редакциядә еш була. Аның «Солдат моңы» исемле повестен редакцияләүне нәшрият миңа тапшырган иде. Журнал өчен шул әсәрдән зур гына бер өзек сайлап алдым, аны да әлеге 5 санга ук кертеп җибәрдек. Очерклары, кыска хикәяләре белән сугышка кадәр үк танылып өлгергән Гариф Галиев кайтты һәм журналның актив авторларыннан берсе булып китте. Хәбәрсез югалганнар исемлегендә йөргән шагыйрь Нәби Дәүли кайтты. Әсирлектә күп җәфа чиккән икән. Баштарак бераз читкә тибәрелеп йөртелсә дә, элеккечә нык ихтыярлы булып, үзенең намусы сафлыгына ышанган хәлдә, әдәбиятта урынын-исемек саклап кала алды. Журналның 1947 елгы 2 нче санында аның «Ана», «Солдат фронттан кайтты» исемле шигырьләре басылды. Соңыннан үзенең «Яшәү белән үлем арасында» исемле повесте белән ул тагын ялтырап-үсеп, күренекле әдипләребез сафына килеп басты. Кайту!. Инде еш ишетелә һәм күңелләргә бик хуш килә торган бу сүз әдәбиятта да чагыла башлады. «Бер катлы кечкенә ак пароход үзенең очлы борыны белән Агыйделне урталай ярып бара. Ул... юан морҗасыннан бер туктаусыз ап-ак төтен йомгаклары бөрки-бөрки, Әҗәкүл пристанена якынлашып килә иде... Дошман явыннан Мәскәүче саклаган, Берлинны алу сугышында үлмәс дан казанган атаклы укчы полкның автоматчысы рядовой Хөснетдин Кадыйров, пароход койрыгына чыгып, Агыйдел буйлары өчен генә хас булган тип-тигез киң болыннарга, болын өстен бизәп көзгедәй яктырып яткан вак-вак күлләргә, күл читләренә үрелеп-үрелеп үскән бөрлегән, карлыган һәм шомырт агачларына, ара-тирә күзгә чагылган көмеш яфраклы ялгыз усакларга» сокланып карап фронттан өенә кайтып бара Бу юллар Гамир Насрыйның, үзе кайтып өлгерер-өлгер- мәс дигәндәй, безгә язып биргән «Кайту» исемле кыска хикәясеннән алынды (8 сач. ГАЗИЗ ИДЕЛЛЕ ф УЛ ЕЛЛАРДА ф 1945 ел, 7 сач. Гадел Кутуй исеме кара рам эчеия алынган Республикабызның партия-совет оешмалары җитәкчеләреннән, әдәбият-сәнгать эшлеклеләреннән 49 кеше кул куйган некролог... Художник эшләгән рәсеме... Кыю, батыр караш, уткен күзләр. Шундый ир-егетебезнең үлүенә ышанасы да килми һәм ышанмыйбыз да1 Барыбыз бер- тавыштан исемле бер шигырь җибәргән. (Хәзер ул — Башкортстанның күренекле шагыйрьләреннән берсе, атаклы әдәбият галиме, зур җәмәгать эшлеклесе) Ул елларда Гыйлемдар Беренче Украина фронты частьларының берсендә хезмәт итүче сугышчы иде Беренче тапкыр без аның белән Польшадп очрашкан идек. Ул — редакторыбыз Риза Ишморатның тлектән танышы — газета редакциясенә килеп чыккан, хәбәрләр, шигырьләр китеогәк иде. Бер төн кунып та китте. Төрле темага әңгәмә күп булды, һәркайсыбызга кызыклы эпиграммалар язып калдырды Ул чакта ук шагыйрь иде. бөтен торышыйөреше белән шагыйрь иде. Ничектер сабыр холыклы да, азрак оялчан да кебек, япь-яшь егет булып хәтердә калган.. - Галя» исемле шигырен яратып укыдык. 36 юллык шигырьдә, немец шәһәре Нойштадтка бәрел кергәч тә, Галя исемле украин кызын азат итүен сугыш ялкыны белән өртелгән лирик тонда, бик җылы-реэль итеп җырлаган Гыйлемдар; Шулай, көннәр, айлар бер-бер артлы үтә торалар. «Совет әдәбияты» да бер-бер артлы укучылар кулына юнәлә. Хәзер журналның чираттагы саннарына материал туплау эше дә әкренләп җиңеләя башлады Мирсәй Әмир. Гариф Галиев, Мөхәммәт Гайнуллин, Хәсән Хәйри. Гали Халит. Ибраһим Нуруллин үзләренең яңа язган хикәяләрен, очеркларын, мәкаләләрен редвкциягә китерә торалар. Журналга турыдан-туры бәйле булган, бик якын торган Гази Кашшаф, Фатих Хөсни, Кави Нәҗми. Таҗи Гыйззәт. Әхмәт Ерикәй, Әхмәт Фәйзи. Әнәс Камап иптәшләр үз әсәрләре белән журналны тәэмин итәләр. Фронттан кайткан Атилла Расих «Бәхет орлыклары* исемле маҗаралы повестен китерде. Кызыклы, мавыктыргыч әсәр Ул журналда дүрт санга бүленеп басылды (1946 ел. 5, 6, 7, 8 саннар). Госман ага Бакиров укучыларыбызны үзенең бик җанлы һәм тормышчан итеп язылган -Сугышчы көндәле-е» белән, Шәйхи Маннур -Казан кызы» поэмасы белән таныштырды, Гариф Гобәй сугыш елларында балаларыбызның зур эшләргә сәләтле булуларын күрсәткән - Замана балалары* исемле романын язып бетерде һәм аның зур бер өлеше журналыбызның ике санына бүленеп басылды. Хуҗа качкан, хәзерләгән ашын. Талап җыйган малын калдырып, Бер кыз чыкты миңа каршы. Явгерә-иөгерә җитез талпынып. Шушы минут өчен үткән юл да. Аккан кан дә. тир дә жәл түгел, Ирек алды тагын азмы коллар, Коткарылды күпме яшь гомер... Утлы-каилы сугышларда корал белок се, иале« белек се катнашитп, исәи-соү әвлә- йӘП кайткан Ибраһим Гези, Афзал Шамов. Нури Арслаиоэ. Зәки Нури, Идрис Туктар, Шероф Медэррис, Абдулле Әхмәт, Мехеммэт Садр и Гали Хуҗи, Мәхмүт Хосеем, Самат Шакир, Нур Гайсин Һ. б. хермәгле әдипләребез журналның һәрбер санында яңа әсәрләре белән катнаша башладылар. Шактый еллар Казаннан читтә яшәгач язучы Габдрахман Минский Бакудан үз тавышын ишеттерде; ул чик сакчылары гаскәрләр» сафында хезмәт иткән. Боек Ватан сугышында катнашкан. Чик сакчыларының бик авыр да, мавыктыргыч һем маҗаралы да хезмәтеннән бер мәһим эпизодны тасвирлаган «Эзләр» исемле хикәясе шулай ук журнал битләрендә уз урынын алды Яңа тема. Оста гына язылган да. Гомер Бәширов армый-талмый «Намус» исемле романын языл ята. журналда аерым езекләрен бастырды. Шул озеиләрдән чыгып хыма хекем мәрткәйдә дә. сугыш елларындагы авыл тормышын, колхозчыларның фронт эчен фидакарь хезмәтләре1 , алвриың эчке деньяларын. сееиеч-кеенечләрен киң колач белән, чын художникларча тасвирлап бирә торган кыйммәтле бер роман гуып килүен чамаларга момкин иде Габдрахман Әпсәлемоятан күп кенә яңа әсәрләр алдык: «Маньчжур язмалары», «Корея хикәяләре». Аларны да укучылар яратып кабул иттеләр, кызыксынып укыдылар. Бер заман үзе дә кайтып тәште һәм редакциябезнең җаваплы секретаре булып, бик сагынган эшенә баш-аягы белән чумып китте Фронтка шул редакциядә эшләгән җиреннән киткән иде бит ул. Сибгат Хәким кайтты, журналның поэзия бүлеген аңа тапшырдык Инде шактый тәҗрибәле булган бу ике яшь әдип журналның эшен яхшыртуга, басыла торган әсәрләрнең сыйфатын тагын да күтәрүгә күп коч куйдылар үз иҗат җимешләре белән дә укучыларыбыэиы еш кына шатлсндьтра тордылар. Сибгатның кыска, емма тыгыз эчтәлекле шигырьләре Габдрахманиың фронт һәм тыл кешеләрен оста сурәтләгән хикәяләре журналыбызны бизи торган материаллардан санала иде Габдрахман нәкь шул елларны (1947) «Ак тәннәр» исемле повестен язып, башта журнал аша укучылар хоиеменә тапшырды. Бу аның хикәяләрдән киң полотнолы романнарга таба уңышлы бер адымы булды дияргә ярый Сибгатиең мәшһүр «Фазыл чишмәсе» дә журнал битләреннән чылтырап ага башлап, киң деньяга таралды Шаулаган «Миңлекамал» авторы Мирсәй Әмир «Тормыш җыры» пьесасын язды, зур уңыш белән театр сәхнәг.аренда куела башлады шул пьеса һәм Мирсәй тарафыннан тәрҗемә ителгән «Мылтыклы коше» (Н. Погодин) Теҗи ага Гыйззәтнең «Изге әманәт» драмасы шулай ук сәхнәләрдә куелып кына калмадылар • безнең журнал битләрендә дә күренекле урын алдылар. Кырык алтынчы елга чыккач, штагыбыз да бераз тулыландырылды тиражыбыз да беркадәр артты Моңарчы журнал 8195 дянә тираж белән басыла иде. хәзер уч меңнән артып китте. Бүгенге белән чагыштырганда, бик бәләкәй тираж, әлбәттә Алан да без шундый аз гына үсүгә дә шатланып нердек Ул елларда юрганның кыскалыгы дә артык сузылырга ирек бирми иде (кәгазь җитешмәү, каты лимит!) Аның каравы, алдагы бик куандыргыч перспективалар да ачык күреив иде инде. Шундый шартларда безнең редакция коллективы тагын да күтәренкерәк дәрт белен эшли иде Бу кыскача истәлеиләоне тәмамлап, шуны әйтим ике елдан артык эшләү дәверендә, яхшысы да яманы да дчгәндәи терпесе булгандыр инде әлбәттә Хәзер, бүгенгедән торып, ул чордагы эшебезгә янә кайтып карау бәя бирү сыман уйлануларымда канәгатьләнү, шатлану хисләре белен бергә ара-тирә үкенү-кәвиү кебек нәрсәлар дә күңелдә чагылып китә Аларны шул чорның мәгьлүм авыр шартларына гына сылтап калу, әлбәне, дәрес булмас иде Журналны терпе яклап тагын да яхшырту юнәлешендә теге я бу чаралар үткәрергә теләп тә булдыра алмаган чаклар да («дәрт бар, дәрман юк»), сәләт, белем җитмәү аркасында җибәрелгән аерым мимчелекләр дә булмады түгел. Җитәкче оешмалар аларны үз вакытында иүреп-кисетеп тәзетв дә тордылар, ярдәм ител килделәр Без ул күрсәтмәләрдән, эшлекле конкрә' тәнкыйтьләрдән һәрчак тиешле сабак алырга тырыштым Кысмасы егәр ул чорда (1945—46— 47) журналның һәрбер санын укучыларыбыэиы Ватанга, партияге бирелгәнлек рухында, патриотизм, интернационализм, коммунизм рухында герб» « ләүгә буйсындыру эчен кечәбптне. сәләтебезне аямый эшләдек һәм мәгьлүм дәрәҗәдә моңа ирештек тә дисәм, редколлегия членнарының да редакция аппараты хеэметкерләреиең дә ургач фикерен еитмен булырмын дип ышаивм.