ТЫЛСЫМЛЫ НУР

Бвек Октябрь революциясе булып, без ел үткәннән сон җирдә нинди тормыш булачакг Шул турыда терле прогноз- юрамалар әйтелгән бер китап бар. «2017 нме елда, дип атала ул. Анда бер хирургның безнең заманда эшлеген врачлар турында узенең хезмәттәшенә язган хаты да басылган. Хатта мондый сүзләр бар «Клиникаларда ааыоу кешенең организмындагы барлык үзәрешләрне ачык ител күрсәтеп тора торган интроскоплар булмаган. Кешенең эчке әгъзаларын күрсәтә алырдай бердәнбер нәрсә рентген аппараты тешергән тонык рәсем генә булган...» логларының эше белән мин үзем дә ана шул сүзләрне укыгач кызыксынып киттем бугай. Гадәттә, рентгенологларга рәхмәт әйтеп язган хатлар килеп тормый, читтән аларны туган көннәре белән дә котламыйлар, бәйрәмнәрдә чәчәкләр дә китермиләр Гадәткә кермәгән! Бу уңайдан медиклар үзләре дә беркадәр елмаеп һәм ая.чып та «Хирург ялгышса рентгенолог гаепле, операция бик әйбәт чыкса, хирургны тәбриклиләр»,— диләр. Чыннан да шулэй бит. Рентгенологның кызыл ут кына яна торган караңгы бүлмәсен кешеләр рәтләп күрә дә алмыйлар Оста куллы хирурглар кешенең сүнгәч йөрәген алып аның урынына яңаны куялар, баш миендәге чикләвек төше кадәрле генә шешне кисеп алалар Рентгенның зарарлы нурларыннан кургаш алъяпкыч белән ышыкланып, тере организмның эчендә ниләр барлыгын күрүче воачларга нишләргә кирәклек турында дәрес киңәш бирүче кешеләрне исә бик аз искә алалар. Кафедрадагы дежур сестра профессор Фәйзулг.инның өстәленә, «бүгенгеләрз дип. хатлар китереп куйганда. Мидхәт ага бу хатларда, рәхмәт әйтүдән бигрәк, каты авырудан газап чиккән берәр кешенең гозере, ата-анэларның зур кайгысы, сабый балаларның фаҗигасе турында язылганлыгын белеп тора. «Ярдәм итегеэче, доктор! Коткарыгыз, зинһар».— диләр алар. Луганск шәһәреннән менә мондый бер хат килгән- «1964 елдан бирле инде мин каты авырып, урын хастасы булып ятам. Врачлар минем авыруыма төрлечә диагноз куеп карадылар, ләкин хәлем елдан-ел начарлана бара. Мәскәүдә Боткин исемендәге клиник больницада эшләүче иптәшләр сезгә язып карарга киңәш иттеләр...» Икенче бер хатның тышына Ферганә штемпеле басылган. «Хөрмәтле профессор ипгәш Сездән бик үтенеп сорыйбыз- улыбызны ничек дәваларга кирәклеге турында киңәш бирә алмассызмы! Безнең аны укытасыбыз, сау- сәламәт кеше итәсебез килә». Кызык бит, әйеме? Казандагы врачларның белемен күтәрү институты рентгено Өченче хатны язган кеше «кында тына яши Ак халатыңны еалып, институттан чыгасың да трамваи юлы беле- барып, мәйдә- аша гына узасын Адреста әйтелгән йор* шунда -ыиа. "Хермәтле профессор) Мин сезне белмим сез де ми-е белмисез. Лемин мин сезне хуру белен ук таныр идем, ник дисегез, менә хәзер сезнең фоторәсемегез минем каршымда тора ♦ Хермәтле Мидхәт Харисович, менә сигез ел инде мин эпилепсия оянәгеинә» « я$ефа чигем Бик үтенеп сорыйм—аеыоуымны ачыкларга ярдәм итегезне Минем С эшем — аяыр булса да кызыклы эш бик яратам мин аны. Әгәр миннән «Бәхетенме _ нидән табасың?» дип сорасалар мин- -Эшемнән*.— дип җавап бирер идем» Мондый чакта авыруга ярдәм итәргә тиешле кеше нәрсә хис итә? Врачның авы- ~ руга ярдәм итәргә баруы кешегә яхшылык эшләүдән дә бигрәк, аның профессиональ S? бурычы, хезмәт вазифасы түгелмени? 3 Мондый чакларда Фәйзуллич тиз генә плащын, эшләпәсен кияр иде дә вокзалга, аэропортка ашыгыр яисә җәяүләп -иондагы авыру янына иогерер иде Ләкин күрше аудиториядә генә аны врачлар. Урал, Идел буе, Кавказдан килгән хеэмә-тәшләре ® кете. Алар институтча рентген диа-ностикасы эшен әйрәнергә. кеше организмында = нинди үзгәрешләр булуын күрә белергә килгәннәр алар»» инде еч кенә авыру ил S ми меңләгән авыру кәгә Әитик, зур бер корабиь.ң капитаны бер кешене коткару эчен йеэләгән. меңләгән пассажирны куркыныч астына куя аламы? Мидхәт ага Фәйэуллинга хәзер алтмыш ике яшь Аның белеменә. . эш квалификациясенә күрә зур дәрәҗәсе бар тормышы да яхшы Кешегә тагы ни кирәк? Уйпэп карасаң, булганы белән генә канәгать түгел икән кеше Кырык ел буена врач булып эшләү, фәнни эш башкару дәверендә аның терелмәс дип каралган яя»>рупарн»> да терелтерлек итеп искиткәч дәрес куйган диагнозлары, үземнән уздырган шәкертләре авыл больницаларында да. башкала клиникаларыча ’ да врачлар кулыннан тәшми торган белешме китаплары!, чит илләрдә басылып чыккан фәнни хезмәтләре бар сул әле һаман да бер нәрсә эчен борчыла практиклар яңа авыруларны дәваларга ей- ренеп җиткәнче медиклар аларның яңаданяңеларын ача торалар, ди «Нигә ул кадер коч җитмәс тәй эшкә омтылырга? Бетен авырулармы да терелтү мемкин эшмени?» — дип Фәизуллииның бу фикеренә каршы килергә мемкии Ләкин ул, иешә һәрвакыт зурга омтылырга тиеш дип карым. Куп вакыт уйла-аиыңиың бер еләшен генә тормышка аш»гра аласың. Зур эшнең бер элеше — шактый куп инде ул, е кечкенә эшнең бер елеше — бик кечкенә Феизуллин кеше организмымдагы бе»ен эчне хәлләрне күрсәтә тор'ан тылсымлы нур белен мавыгып, ронтгемолобулып ммткеч, ул иң зур максатка ярәшергә — авыруларны теп-тогәл белер'а «ирү®, һәм Тормышта әнә шулай икенең берсен сайларга туры килә торган очраклар әш -° була Фәй.зуллии яшь кеше түгел инде, яше аның алтмыштан узган, ул инде күңелендә туган кызгану хисенә бирелеп, шундук чыгып йегермәскә күптән әйрәнлән. Ул ха- ы ларны конвертларына кире салып, элеккеләре янына куя Аннары бер таблетка х кофеин эчеп җибәрә Кечкенә сәдәф чаклы 'ыча бу таблетка тонусны күтәрә. а«ы- рая башлаган гәүдәне җиңеләйтә Профессор чак кына үзенең иерәк тибешен тыңлый. бераз хәл кергәнен метел тора да шуннан соң аудиториягә габэ атлый, йезо аның җитди, тыныч. Өстәлендә «Ярдәм итегезче. доктор)- дип готерләп язган «атлар калган дип уйламассың да Врачларның кешелекле булыргг тиешлеге турында күп ишеткән, куп укыган кайберәүләр әйтерләр1 «Хатны уку белән авыру янына истермәгәч, лекция укырга керәл киткәнмени?» — диярләр, хәтта профессорның үзенә әйтел язулары да ихтимал. Ә менә мин үзем бу хакта киресенчә уйлыйм: профессор Файзуллин әчем, Казан рентгенологлары эчен яшәү һем хезмәтнең иң зур мәгьнә.е әнә шул лекция укуда, үз эшеңә башкаларны да ейрәтүдә, үзләренең до камилләшә баруларында Аңлашылып җитмиме? Алайса аңлата тешик, Беренчедән. Файзуллин ярдәм сора'ан бер авыру янына барыл, аны терелтер дип кем әйтә ала? Медицина ул кадәр үк иечле түгел бит әле) Профессор шул рәвешчә иәреп, унлаган йеэләгән ая».руны терелтә алса да. дәваланырга тиешлеләр аннан элпе ничә тапкыр күбрәк бит, Хикмәт берәүләрне генә терелтүдә түгел, бик күпләрне дәвалап сәламәтләндерүдә терапевт та, окулист һәм онколог та рентген төшергән рәсем буенча кешенең эчеидв нинди авыру барлыгын белеп, дөрес дәваларлык диагноз куярга омтыла. /Лоннан кырык ел элек аның никадәр кыю омтылышлы булганлыгын, уз алдына гаҗәп зур бурыч куйганлыгын куз алдына китеру өчен мондый бер нәрсәне әйтеп китик: дөньяга атаклы рентгенолог доктор Рейнберг соңгы көненә хәтле узечдә ашказаны рагы булганлыгын белмәгән. Күренекле врачлар Склифоссовский, Валь, Грубе Бильрот та Пирогоага рак шеше барлыгын таба алмыйлар. Бөек хирург уләренә 26 көн кала гына узөнә-узе дөрес диагноз куя. Үзенең гомерлек эше итеп рентгенологияне сайлаганда профессор Фэйзуллинның үз алдына нинди зур максат куйганлыгы инде аңлашылса кирәк. Хәер, ул елларда ук Фәйзуллин профессор булмый әле. бер завод больницасында фельдшер булып кына эшли. Иртән ул университетка медицина буенча лекция тыңларга йөгерә, кичләрен Казандагы бердәнбер рентген аппаратында эшли. Казандагы баш сөяге һәм баш мие авыруларын өйрәнә торган рентгенокраниология мәктәбе әнә шул яшь фельдшер Мидхәт Файзуллин эшләгән беренче аппараттан башланган дип әйтә алабыз. Зур теләк, омтылышларга бирелеп хыялланырга безнең кайсыбыз яратмый икән? Ләкин андый хыялларны көндәлек тормышның күңелсез бертөрлелеге басып китә, якты теләк, омтылышлар ничектер сүрелеп кала. Шулай яши торгач, сизми дә каласың: гомерең узып та бара икән инде, хыяьларың алсу бер томан гына булган икән. Сугышка хәтле үк әле искиткеч сста хиоург профессор Гусынин рентген эшендә яхшы белгеч булып танылган Мидхәт Файзуллин төшергән рәсемнәрне карый да аның белекле аңлатмаларын тыңлаганнан соң: «Кешенең тәнен кисәр өчен әллә ни баш кирәкми. Иң мөһиме—кай төшне ничек кисәргә икәнен белү»,— ди, институттагы хирург ассистентына дип билгеләнгән вакансияне рентгенологка бирдертә Менә шул рәвешчә Файзуллин зур фән дөньясына кереп китә. Аларда мондый бер эш бүленеше бар. Рентгенолог-пракгикның эше — аппаратта яхшы, ачык рәсем төшереп, шуңа аңлатма бирү. Шуннан калганы инде — дәвалаучы врачлар эше Рентгенолог-галим өчен исә иң мөһиме — эчке әгъзаларның рәсемдәге сурәтен өйрәнү, кеше организмындагы нормадан аз гына тайпылышларның да сәбәпләрен аныклап белү. Илебездә башка рентген диагностикасы кафедраларындагы кебек, Казан галимнәре дә хәзерге заман медицина фәненең бөтен өлкәләре белән шөгыльләнәләр Әмма институтка барыннан да бигрәк рентгенокраниология дигән өлкә — баш сея-е һәм баш мие авыруларын белү системасы — дан китерә Бу система союзда беренче буларак эшләнә. «Фән ул — без» дип, гыйльми эшнең күмәк эш икәнлегенә басым ясап Виктор Гюго әйткән бугай Кызганычка каршы дип әйтикме, әллә бәхеткә каршымы — тормыш бу фикернең дөреслеген раслап бетерми, хәзерге заман фәнендә галим кешенең гүзем» дигәне дә зур урын тота әле Баш капкачы һәм бит сөяге зарарлану турында беренче хезмәтен Файзуллин сугыш елларында яза. Ул вакытта Мидхәт ага башы ярылган сугышчыларны дәвалый торган госпитальдә бүлек мөдире булып эшли, баш сөяге зарарлануның бөтен организм функциясе белән бәйләнешен анализлый, меңләгән авыруны тикшерә. Боларның һәркайсы медицина фәненең бик күп якларын тирәнтен белүне сорый- Фәйзуллин ал-ял белми эшли, ике елда диссертациясен язып бетерә Ул чагында әле Мидхәт ага бик зур максатларны күздә тотмый, хәрби врач эшенең хәзерге заман медицина фәненә бәйләнешен дә күреп бетерми, диссертациясен яклаудан да баш тар-а. Вакыты ул түгел — сугыш заманы. Казандагы медицина институтының ректоры С. В Курашов аны бик каты тиргәп ташлый. — Диссертацияңне хәзер үк якла1 Сугыш булса соң! Сугышта медиклардан тагы да күбрәк эш сорыйлар — кешеләрне терелтеп аякка бастырырга кирәк,— ди. Фәйзуллин докторлык диссертациясен кырык сигезенче елда яклый. Берәүләр өчен андый эш иң зур максат булса, икенчеләргә арырак китү өчен бер баскыч кыча. Доктор булганнан соң, Фәйзуллин ничә ел фельдшер, авыл врачы, зур госпитальнең оентгенологы булып эшләү дәверендә җитәрлек тәҗрибә, акыл туплаганлыгын һәм моңарчы әле уйларга да кыймаган гыйльми эшкә керешергә кирәк летен аңлый Әл- Аның твп эшеннән башка әдәби иҗат белән дә шөгыльләнәсе килә — сугыш вакытыннан бирле язылып бетмәгән пьесасы бар, берәр сәгать пианино уйнап аласы иде Мидхәт ага музыканы бик аңлый, бик ярата Алар әле малай чакларында ук энесе белән Сәйдәшевнең үзе янына барып музыка дәресләре алып йөргәннәр. Фәй- зуллинга профессор дәрәҗәсе бирелгәч, энесе әйтә: «Аның докторлык чамасы турында әйтә алмыйм, әмма ул ярыйсы ук яхшы музыкант».— ди. Энесе аның танылган композитор булды: милли культурабызның энҗесе саналган «Башмагым» музыкаль комедиясен язды, йөзләгән җыр. романс иҗат итте, ә Мидхәт ага рентгенолог булып калды һәркемнең сәләтенә күрә эше Ул, бик теләсә дә, бишкә бүленә алмый Көн саен. 'Ярдәм итегезне, доктор!» дип гозерләп язылган хатлар алып торганда, пианино уйнал, пьеса язып утырып буламыни?! Бер караганда сәер дә кебек. Профессор аның хезмәттәшләре һәм шәкертләое күбрәк эшләгән саен (алар инде алты монография, йөзләгән журнал мәкаләсе язганнар. төрле авырулар'а диагноз кую буенча зур белешмә булырлык өч махсус җыентык чыгарганнар), үзүзләренә таләпчәнлекләре арта бара. Безнең замам кешеләргә авыруны байтак китерә шул, врачка күренергә чират торалар, һәркемнең үз авыруы. Аларның берсен дә 'Иртәгәгә- калдырып булмый, врач аның авыруын бүген үк белергә. бүген үк дәваларга тиеш, анчары соң булуы бар. Үлемнең үз эшен медицинадан алданрак эшләгән очраклары күпме? Әлбәттә, эшләгән эшеңнән канәгать булып, боларның берсен дә күрмәскә, күз йомарга да мөмкин. Киресенчә дә эшләргә була: моңарчы эшләгәннәреңне онытыл торып, ярдәмгә мохтаҗ авырулар турында, врачтан тырышлык, фидакарьлек сораучылар турында гына да уйларга мөмкин Казан рентгенологлары — әнә шундый кешеләр, алардагы югары поофессиональ һәм гражданлык активлыгының, үз-үзләречә искиткеч таләпчән булуларының нигезендә әнә шул омтылыш ята. Алар иң зур уңышларына да гади бер эш итеп, кечкенә генә җитешсезлекләренә исә зур бер кимчелек ител карыйлар. Әгәр профессор Фәйзуллинның кулына бер бит кәгазь биреп, үз- үзегездән зачет алыгыз — плюс, минус билгеләре куегыз, дисәк, ул үзенә минус билгеләрен күбрәк куяр иде Мичемчә. Мидхәт ага минуслар ягына иң элек эшнең вак-төяк якларын оештыра алмавын теркәп куяр иде Аның үз уенча, бу як — алар эшендә иң зур кимчелек. Көндәлек тормышта тегесен-монысын юнәтеп остарып беткән берәр администраторга юк кына эш булып күренә торган нәрсә фән кешеләре өчен башкарып чьи-a алма:- лык бер мәсьәлә булып тоела. Менә һәр көнне идәннәрне балавызлап ялтыратып торырга кирәк — техничкалардан шуны эшләтеп булмый: өстәмә акча түләгез, диләр Күпме тырыша торгач, үзләре теләгәнчә итеп уку-өйрәнү лабораториясе җиһазладылар— өр-яңа аппаратлар куйдылар, үзе ачыла, үзе ябыла торган пәрдәләр эшләттеләр, ә менә экран булмады — завхоз биш метр ак киндер юнәтә алмады Фән эше ул тоташ тәҗрибәләрдән тора, аның берсе уңышлы чыкса, меңе уңышсыз була. Кафедрага этләр белән бик күп тәҗрибә ясарга кирәк. Эт булдыру өчен дүшәмбе кәй җиткәнне, берәр эчкеченең баш төзәтү өчен акча юнәтергә дип, урамнан Сарбайны тотып китергәнен көтәргә туры килә.. Кафедраның эшенә бәя биргәндә профессор, һичшиксез, үзенең шәкертләренә, фән белән янып йөрүче аспирантларына плюс билгесе куяр иде. Бу мәсьәләдә инде Мидхәт ага бөтенләй икенче кеше, хәйләсен дә белә, осталыгы да җитә... Кафедраның хәзерге доценты Исмәгыйл Галимовны ул нерв авырулары ординатурасыннан алган. Рентген диагностикасы методларын үзләштергән невропатолог — алтын кадр бит ул! Ә менә кафедрада андый штат юк. Ректоратта: «Нишлисең бит андый урын иаралмаган»,— дип кенә җавап бирәләр Шуннан соң Файзуллин Мәскәүгө, туп-туры министрның үзенә хат яза. Аспирант-невропатолог урынын ул булдыра, тик үзенә шелтә дә ала. Икенче тапкыр үзеннән өлкәннәрне узып эш йөртмәсен, янәсе. Шелтә алу бигүк күңелле хәл булмаса да, Фәйзуллин бик шаг һәр шелтә бәрабәренә берәр реитгенологгалим булдыра барырга бик риза ул. Илдус Хәбибуллин белән эш башкачарак килеп чыга — моңарчы ул бөтенләй икенче кафедрада укый, соңыннан гына Фәйзуллин янына күчә. — Мине аласызмы? — дип килә ул. — Мин сезне бөтенләй белмим бит,— Ди профессор. Хәбибуллинны ике ел > ейрәнгәнчәи» сэң, зңэ балаларның бэш миендәге үзгәрешләрне тикшерергә тема тәкъдим ите, Гыйльми советта теманы раслаганда башкарыл чыга алырмы'» — дип шик белдерәләр Фәиэуллин, аспирантны яклап. «башкарып чыгар», ди. Соңыннан ул бу шәкертенең искиткеч тырышлыгын, аш сәючәнлеген күрел үзе дә шакката. Хәбибуллин оч ел буена кулыннан аппаратны тешерми; ны кеннерендә җилкәсенә күтәреп, кыш кемнәрендә чана белән тартып суд эшендә • медицина экспертизаларына алып йери һәм нәтиҗәдә тирән эчтәлекле зур хезмәт яза. Марс Михайлов авыл больницасында хирург булып эшли, кафедрага лаборант булып эшкә керә диссертация яклый Фәизуллии уз шәкертләре ечен вакытын да кызганмый, үзе җитешә алмаганга аларга эшләргә дип уз идеяләрен дә бирә Шәкертләре дә Мидхәт аганың яхшылыгына яхшылык белән кайтаралар — аның җитәкчелегендә ал-ял белми эшлиләр Кафедрада «эшләдем» димиләр, галимнәр, ассистентлар, аспирантлар, техниклар, лаборантлар Һәм нянялар да һәрвакыт Эшләдек» — диләр Алар үз инс-итутларында уздырылган Бетеисоюз конференциясенә бергәләп доклад язалар, бергәләп Сочига, Таллин-а семинарларга барып, врачларны баш мие авыруларын таба белергә енрәтәләр Башта алар үзләре кеше авыруының серенә тешәргә еирәнәләр. аннары бүтәннәрне әйрэтәләр Галишер Новой әйткән: «Гыйлем эчмәк—энә очы белән кое каэымак», дигән. Бәлки, мин ялгыша да торганмындыр, минемчә, бу сүзләр барыннан да бигрәк медицина фәненә карый Башка фәннәр әйрәнә торган нәрсәләрне системага салырг», аларның уртак серен, ачкычын табарга момкии әле Ә менә кешедәге авыру белән алай эшләп булмый, чәнки бер үк авыру терло кешедә терлечә килен чьиа Фәизул- линның үз хезмәтләре, шәкертләренең эзләнүе кеше ааыруыи еирәнә торган фәндә бәлки, энә белон терткои бу эз, нокта . ына булыр, ләкин шунсы да мог ьлум — ноктадан башламаганда кыска гына бер сызымны да сызыл булмым Соңгы талкыр боз Мидхәт ага Фәизуллии белән оның кафедрасында сәйләшео утырдык Мин аңардан -‘Медицина фәнем тагы бер илле елдан соң ничегрәк «тет күз алдына китерәсез/ — дип сорадым — Кайберәүләрнең юрауларына карагандз, ул чагында инде врачлар рентген аппараты тэшергән тонык рәсемнәр белән генә эш итмәсләр, алар кулында кешенең бетен эчке әгъзаларын күрсәтә торган интроскоплар булачак бит...» х - — Фантазия турында нәрсә дип әйтик/ Алай ансат кына егерме бәрәнче гасырз Күчеп, егерменче гасыр турында эстон торып фикер иертү күңеллесен күңелле дә, тик прогнозлар әйтүгә карап кына авыру кешенең хәл» җиңеләймәс Аңа. «Ике меңенче елны кет инде, дип әйтеп булмый бит».— диде профессор Башта мин медицинада сай иезүәм эчен гафу үтендем аннары капыл гына болей дип сорадым — Ул баш миен дәвалап азапланганчы. алыштырып куел «ына булмыймы/ Беерне йәрәкне алмаштыралар бит Дәньяда инде унлап кеше икенче кеше иерәге белон ике елдан артык яши. Профессор елмаеп куйды — Хыял, хыял! —диде—1968 елда дәньяда 101 кешенең йероген алмаштырганнар ә 1969 елда— 17 »ен» Иәрән ул тәндәге канны куа торган насос кына, ә баш мие — кеше ул үзе диген сүз. Кеше үлгәннән соң норок биш минут яши, ә баш •«• шундук үл». Андый операцияләрне ябарга мемкич булганда да аннан да зуррая кыенлыклар килеп туачак Больницадан кеше бетенләи ииәмч» кеше булып чылечак. Әйтик, хирург кеше скальпель тота белмәс, математик-кибернетик иң ансат мәгэәлене дә чишә алмас. Ул гына да түгел, намуслы ккше әшәке җачлыга, батыр кеше куркакка, җаны-тәне белән фәнгә бирелгән галим вак бер карьеристка онланер. Хикмәт кемгә нинди иешенең мие туры килүендә Анысы әле киләчәк эше. Ә менә беэ. хәэер врачлар кешенең баш мной алыштыра алырлармы-юкмы/ дип фараз кылып утырганда кешеләр авырып ягалар.Фәизуллии, фикерен йомгакларга җыенгандай беравык уйланып торды дә аннары әйтте — Без рентгенологларга мән» хәэер ү< инде нәрсәдер эшләргә кирәк Әйтик, без куя тор-ан һәр диагноз акынча гипотеза гыча булмасын, абсолют дәрес булсын Бу нәрсә ир’ег» д», берсенәме» д» врачлар кешенең баш миен алмаштыра бвшлагач те кирәк булачак.,