БӘХЕТЛЕ ЯЗМЫШ КЕШЕЛӘРЕ

Алатауга карап... лма-Ата шәһәрендә, Абай проспектында урнашкан йортларның берсендә, Суфи* апа Агееаа яши. Ул—татар пролетариат әдәбиятына нигез салган Гафур Коләжматоаның исен калган бердәнбер тугамы —кача сонелосо. Баз аның балат бик гиз араца танышып, бер-беребезгә тамам ияләнеп, хатта дуслашып та елгардет. С/фия апа йортында уздырылган ач кон, әч тон сизелми до утал кипа. Чын әдәби әсәрләре йотлыгып укыган кебек, Суфия ала сойләгәннәрнс дә бирелеп тыңладым. Сәламәтлеге какшаган булса да. хәтере — яшьләр конләшерлак. Суфия апаның Казаннан китуанә кырык биш ел инде Бер иешә гомере! Ләкин аның ботеч күңеле Казан, аның узганы, бүгенгесе һәм киләчәге белән иәйле Ул шәһәребезне», республикабызның үсеше, киләчәге, аның яшь кешеләре, татар әдәбияты, сәнтате, культурасы белән якыннан кызыксына, һәр нәрсәне бор тек ләп сораша, зур яңальжларгс, уңышларга куана. Суфия апага без Татарстан язучылары союзы идарәсеннән, язучылардан куп сәламнәр, тәбрик хатлары, Гефур Коләхмотоанын тууы ега һәм юбилейга кагылышлы башка материаллар басылып чыккан республика газет*./ арын алып бардык. Бу истәлекле булок л әрне Суфия апа бик зур дикькать белән карап чыкты да: — Бу искиткеч, Кореи тетрәткеч,— диде Йороктән әйтелгән бу сүзләр әдәбият белгечләрен.», язучыларга, әдәбият союче киң җәмәгатьче лакка болдоргои зур рехх вт булып та ишетелде. Коне буа диярлак Суфия алв кухнядан чыкмый Башта мин моңа бик гаҗәпсендем. Ләкин сере бар икон аның: кухня тәрәзәсе Алатауга корал тора. Тауның ап-ак түбәләре Суфия ала Колак иегова Агекиа. күк белән тоташкан сыман. Суфия ала шул Алатау түбәләренә, ишек алдындагы мул яшеллеккә карап ял итә, укый, яза, уйлана, чәй эчә... — Суфия апа, бәлки, сездә Гафур абыйның әле моңарчы матбугатта басылмаган берәр фоторәсеме бардыр?— дип сорыйм мин аннан. — Бер рәсем күрсәтә алам. Гафур абыйның сәламәтлеге нык какшаган көннәрдә, 1916 елның 14 августында тешкәй соңгы рәсеме. Суфия апа үзенең йокы бүлмәсеннән кухняга бер төенчек алып чыкты һәм ярым шаяру белән: — Монда минем канцелярия,— диде һәм төенчектән Гафур Коләхметовиың фотосын алып күрсәтте Монда ул бер туган сеңелесе Шәмсекамәрнең кызы Гайшә һәм кече энесе Мөхәммәтдәмин белән төшкән. Туганнары һәм иптәшләре аны Әмин дип йөрткәннәр. Ул Хөсәен Ямашев һәм Гафур Коләхметов җитәкчелек элемтәчесе булган. Ә Гайшә Шәсотруднигы, күп санлы мәтен казана. — Суфия апа, сез укытучы да булгансыз дип ишеткәнем бар. Больницадан эшләп кайткач, төрле милләт балаларына рус телен өйрәткәнсез икән. — Укыту эшендә миңа ирем ярдәм ит*е,— диде Суфия апа.— Фәхрелислам укытучы да, журналист та иде. Себердән Казанга кайткач, ул Габдулла Тукай, Фатих Әмирхан, Гафур абый белән якыннан аралаша. Фәхрелислам рус телен, рус әдәбиятын бик әйбәт белә хде. Казанга кайткач, татар әдәбиятын яхшылап өйрәнде. Безнең семья белән ул мин Казанда гимназия тәмамлаган елны, 1908 елның җәй башында аралаша башлады. Аны Гафур абый белән иң башта Фатих Әмирхан таныш Гафур hast Әмин Коләх.иетовлар, Гайшз Шарипова. иткән революцион оешманың Астраханьдагы махсус рипова язучы-журналист. Күп еллар «Правда» газетасының хикәяләр, очерклар һәм «Гафур семьясы» дигән романның авторы. Суфия апа белән без, җиренә җиткереп, ләззәтләнеп, сөйләшә-сөйләшә чәй эчәбез. Әмма Суфия апа сүзгә ифрат саран. Хәтерендә сакланган бай истәлекләрнең иң кирәклеләрен генә сайлап, бик үлчәп сөйли ул. Чәй янында мин Суфия ападан үзенең узган тормышы, хезмәт юлы, замандашлары турында сөйләвен үтендем. Суфия апа исе үзенең «канцеляриясеннән» шактый таушалган бер калын кәгазь алып бирде һәм: — Мин тагын бер касә чәй эчкән арада сез шушы документ белән танышып алыгыз, минем хезмәт юлым шул кәгазьгә бәйле,— диде. 1915 елның 22 апрелендә бирелгән 11418 номерлы диплом иде бу. Суфия апа 1908—1913 елларда Петербургта хатын-кызлар өчен махсус оештырылган медицина институтында укыган, 1914 елда барлык имтиханнарны тапшырган. Диплом алган көннән башлап, Суфия апа, кырык ел дәвамында, татар, чуваш, мордва, мари, коми халыклары арасында врач булып эшли. Революциягә кадәрге Россия шартларында ул зур кыенлыклар, кыерсытулар күрә. Шулай булса да үзенең врач намусына тап төшерми, гадел, фидакарь хезмәте белән кешеләрнең тирән хөр тырган Шул танышудан ул Гафур абыйның якын дус’ы булып китә Аннары ул безнең әйгә бик еш килеп йөри башлады. Ул вакытта минем бар уем укуны дәвам кту, врач профессиясен алу иде. 1908 елның көзендә Петербургка киттем, институтта укый башладым. Шул чорда Фәхрелислам барлыюклы эшләп алган акчасын миңа җибәреп торды, ара-тирә Фатих абый Әмирхан да ярдәм итеп куя иде. 1914 елда без өйләнештек, 1915 елда улыбыз Үзбәк туды. Шулай итеп, семья тормышы башланып китте. Бу елларда Фәхрелислам, башлангыч татар мәктәбендә рус теле укыту белән бергә, балалар өчен үзе чыгара башлаган «Ак юл» журналында эшли, аңа Хесни Кәрим, Шәһид Әхмәдиев, Зыя Ярмәки, Нәкый Исәнбәт һ. б. ярдәм итәләр иде Ә мин Казанның әүвәлге Московский урамындагы татар хәрби госпиталемдә Әбүбәкер Терегулов белән эшли идем. Икебезнең дә ижат планнарыбыз зур иде, тик аларны безгә тормышка ашырырга туры килмәде. 1915 елның кыш айларында патша жандармериясе полковнигы безне, яг-ьни Агеевлар семьясын, бер тәүлек эчендә Казани- сарде Моңа сәбәп итеп, Фәхрелисламның 1915 елда «Ак юл» журналында басылган •Ана җыры» исемле шигырен күрсәттеләр Янәсе. Фәхрелислам халыкны патша хөкүмәтенә каршы баш күтәрергә өнди. Фәхрелислам журналны Г. Шәрәфкә тапшырды һәм беэ Пенза губернасының Татар Енәсе авылына күчеп киттек. Шул елдан 1937 елга кадәр мин врач булып, ө 1937 елдан Тарбеев район больницасында (Мордва АССР) баш врач булып эшләдем. Фәхрелислам шушы Тарбеев районында укытты, инспектор булып эшләде, соңыннан аны Мәскәүгә чакырып алдылар һәм Мәгариф халык комиссариатына татар секциясе мөдире итеп билгеләделәр 1937 елны ул яңадан Тарбеев районына кайтты, РОНО мөдире булып эшли башлады... 1938 елны мин Коми АССРга киттем. Ә Фәхрелислам Ак диң-ез— Балтик каналына эшкә жибәрелде һәм шунда вафат булды. 1948 елда, Гайшә чакыруы буенча, Алма-Атага килдем. Шул көннән бирле биредә яшим, персональ пенсия алам. тырыша идем. Әмма Гафур абыйның хеле начарланганнан начарланды, ул 1918 елның 1 августында вафат булды. Хәзерге Тарбеев районына кергән авыл кешеләре Гафур абыйны соңгы юлга заманына, вакытына күрә зурлап озаттылар. Абыйның кабере—Татар Енәсеидә (Татарские Юнки) Йөрәгем хәзер до бер нәрсәгә каты әрни: Татар Енәсеннен киткәннән бирле Гафур абыйның шактый кулъязмалары юкка чыкты Аларның язмышын белмим. Ничек йене эзләп карасак та, әлеге безнең аларны таба алганыбыз ю«. Кем белә. Мордва АССРның, я булмаса Пенза шәһәренең дәүләт архивларында, аларның әле хәзергә бик тулы тикшерелеп бетмәгән материаллары, документлары арасында, безнең Гафур абыйның да кулъязмалары бардыр Тешке аштан соң беэ Суфия апа белен еңгәмәне дәвам иттек Ул миңа Хөсәен Ямашев турындагы истәлекләрен сөйләде — Хөсәен кече күңелле, гади, һәркемгә ярдәм кулын сузарга торган кешелекле иеше иде 1902 елны Гафур абый да, Хесеен дә Казандә Учительская школены тәмамлап чыктылар Хөсәен барлык имтиханнарын «Отлично» билгесенә тапшырган иде. Чыннан да ул зур һәм тирән укымышлы, киң эрудицияле, рус, Европа культурасын яхшы үзләштергән егет иде. Шигырьне бик оста сейли иде Рус телен яхшы белу белен бергә, инглиз, француз телләрендә бик күп шигырьне яттан бөлә иде. Ул Гафур абыйны бик яратты, аны үз итте Гафур абый белән киңәш-табышлары, укулары, язу-сызулары, дусларын жыеп сөйләшүләре, күп очракта, беэнаң йортта була торгзн иде Хесеен миңа да бик ошый иде. Буй-сыны тез, тес-бите чибәр, әмма күбрәк үзе турында түгел, башкалар турында кайгырта иде Безнең Гафур абый конспирация эшлерен бик оста оештыра листовкалар чыгара, тәрҗемә эшләрен җиңел Гафур абый соңгы көннәрен Татар Енәсеидә. безнең йортта, безнең семьяда — уздырды. Ул минем улым Үзбәкне бик ярата иде Гафур абый Фәхрелислам белән сөйләшеп, киңәшеп утырырга ярата иде. Фәхрелислам Гафур абыйның кулъязмаларын укый, аларaj g q oaamawg «ьиуау 4»ad«m HMMWBUOJ HVidawe «*» -•Ф cVbadgaiM»> киниа Д61 I,UV deg чхахаз waxuaj euewxdax нами »Uw«>«de adoudagna аахаиахэи кмиаиа атна j иахиХд ic>ndAi dauamax H?Ntnaix«dv наиад мпна do» waiama и A waq aaauy aAg devua warn cue emnpj таих eudmuAg мсхнсихеэ etf auavaoH waud^Vcx иаииаэ aVntadAi eoouy мсизииәОхеф Ачиема ■ифА^ vtfHRjcdv deuuondauew 1чиех«их -dy Hsudcg uncs nadeuxauaxiH HIXHRS -cue хифАз нехиеэи uAm ’Mixwixdeumstf -Htwot инде dAttiej - наиимкс uandaiew «vviMawAaotf-HirMdei нэка adase uAm «AD.*e? we?rAtn xrHg нчнтяфос/г/ fdeimei -un p*eoA e Ag eeouMdem eua атнаj (RCRM dagwavdag »uaHdewaxa3w«am аэаиаЧа, lannaudA H»xjcd« cadae йачнигяда dAd>aj) әэәио^оэ HBJ/J HBHHPJAI Hi4wsoiawxeuo>{ dAaj 'акгадэнах1ма aVtadanx 'ladoiaa fcawdaaa MMd>aduoHic-»xMdoi Ад аяУнасам xiaudav -Auou aVHRaada radauRrUwA to