Г. ФӘЕЗХАНОВНЫҢ СОЦИАЛЬ ЭКОНОМИК КАРАШЛАРЫ

т т TXT’ йөзнең икенче яртысындагы I X. социальэкономик фикер тарихын фәнни өйрәнү татар халкының экономик һәм иҗтнмагый-по- литнк тормышындагы процессларны ачыклау өчен хәлиткеч әһәмияткә ия. Экономик фикер тарихын өйрәнүнең практик яктан да зур әһәмияте бар. Илебез халыкларының фикер мирасын дөрес атлатмый һәм аңа карата гыйльми мөнәсәбәт булдырмый торып, совет кешеләрен, бигрәк тә яшь буынны, коммунизм рухында тәрбияләү кыен булачак. Билгеле булганча, һәр милләтнең мәдәнияте үткәндәге мирасның иң яхшы казанышларына таянып үсә Шуңа күрә иҗтимагый фикернең, шул җөмләдән экономик фикернең дә, бөтен агым һәм юнәлешләренә карата безнең ныклы үз позициябез булырга тиеш. Бездә СССР халыкларының иҗтимагый фикер тарихын өйрәнү эшенә елдан- ел зуррак игътибар бирелеп килә. Соңгы елларда совет халыкларының фәлсәфи фикер тарихы буенча күп томлы фәнни VI Габделгалләм Фәезханов (1850— 1910) — Казан һәм Петербург университетларында мөгаллимлек иткән күренекле татар мәгърифәтчесе Хөсәен Фәезхановның туганы, күп кенә китаплар авторы, тәрҗемәче. Аның иҗат мирасы, тормыш юлы һәм иҗтимагый эшчәнле- ге җитәрлек өйрәнелмәгән. Г. Фәезхановның «Яшәү чаралары һәм муллык турында трактатлар» исемле китабы фәндә соңгы елларда гына мәгълүм булды. Аны беренче тапкыр «Башкорт халкының әдәби мирасы» исемле китабында Ә Харисов телгә ала. Аннан М. Усмановның «Яңа табылган әдәби, тарихи истәлекләр* («Казан утлары» журналы. 1966 ел. 7 сан.) исемле мәкаләсендә искә алына, ул анда кузгатылган аерым мәсьәләләрне дә саный. Мәкалә авторы, матбугатта чыгару өчен. «Г. Фәезхановның социаль-эково- мнк карашлары» исемле хезмәт тәмамлап килә. Фәезханов монографиясенә тулы бәя һәм тәфсилле анализ шул хезмәттә биреләчәк. 1 Г. Фәсэхапов. Яшәү чаралары һ д муллык турында трактатлар. 3 бнт. ’ Шуяда ук. 1 Шунда ук, 6 бит. 3 Шунда ук, 6 бит. хезмәт басыла. Рус халкының экономик фикер тарихыча карагап күп томлы хезмәт, басылып чыгып, укучы хөкеменә тапшырылды, хәзер СССР халыкларының экономик фикер тарихына багышланган шупдый ук хезмәт әзерләнә. Боларның һәммәсе бик кирәкле һәм күркәм эш. Чөнки аерым милләтләрнең иҗтимагый фикер тарихып тнрәнтен белми торып, барлык халыкларның фикер тарихына караган төпле хезмәт язып булмаячак. Г. ФәезхановныңVI «Яшәү чаралары һәм муллык турында трактатлар» («Мәҗалисел-сәрвәт вә-пә- гаш») исемле китабын тикшерергә алынганда без, хосусән, әнә шул принципиаль фикерләргә таянып эш иттек. Хезмәт гарәп хәрефләре белән кулдан язылган, күләме — 209 бит. Ул кереш тән, егерме бүлектән һәм соггы сүздән тора. Галим аларны гыйльми рнсаләләр, яп.ня трактатлар дип атый. Кагыйдә буларак, һәр бүлек экономика фәненең теге яки бу конкрет мәсьәләсен тикшерүгә багышланган. Үзеннән-үзе аңлашылса кирәк, хезмәттә экономика фәненә генә хас махсус терминнар күп очрый. Автор бу монографиясен 1890 елда тәмамлый. Аны дөньяга чыгарырга рох- сәт исә 1892 елда гына алына. Ни сәбәптәндер, хезмәт кулъязма хәлендә, басылмый кала. Мәкалә күләменең чикләнгән булуын истә тотып, без биредә хезмәтнең байлык җитештерү турындагы фәнгә билгеләмә бирү һәм аның җәмгыять тормышында тоткан урынын ачыклауга багышланган бүлегенә анализ ясау белән чикләнергә булдык. Монографиянең әлеге бүлегендә шул кадәр мөһим экономик категорияләр тикшерелә ки, алар үзләре генә дә Фәеэха попның экономик карашлары турында төпле фикер йөртү өчен тулы нигез бирәләр. Г. Фәсзхановның «Яшәү чаралары һәм муллык турында трактатлар» китабы — бездә экономика мәсьәләләре буенча язылган беренче капиталь хезмәт. Экономик фикер чыганагы булу белән бергә, ул экономик тәгълимат һәм карашлар системасы чыганагы да. Ул татар социальэкономик фикер үсешенең яңа баскычка күтәрелүе турында сөйли торган хезмәт. Узган гасырның соңгы һәм егерменче йознең беренче елларында до-п.яви фәннәргә омтылу торган саен киңрәк юл яра һәм алгы планга чыга бара. Татар җәмгыятенең хәлле даирәләреннән чыккан алдынгы карашлы кешеләре бу мәс.әләне уңай х.»л итүне үзләренең гражданлык бурычлары дпп карыйлар. Г. Фәезханоаның тормышы һәм иҗат эшчәнлеге, аның әлеге зур хезмәткә язган кереш сүзе һәм китапның гомуми эчтәлеге белән танышканнан соң әнә шундый нәтиҗә ясарга туры килә. Әлеге китапны язуны ул үзенең гражданлык бурычы дип карый, җәмгыять тормышында доиьлвн фәннәрнең, шул исәптән экономия фәненең, роле үсә барганын тирәитен аңлап эш итә. Г. Фэ- езхпнов монографиясе — татар халкының мәдәният һәм фикер мирасының мөһим чыганагы һәм аерылмас кнеәге, шуңа күрә дә ул революциягә кадәрге татар әдәбиятыңда үзенә дзоклы урып- пы алырга тпеш. Байлык җитештерү турындагы фәнгә төшенчә бирү һәм аның җәмгыять тормышындагы ролен билгеләүне Г. Фәс-з- хапоз пэлптпз экономиянең үзәк мәсьәләсенә (кешеләрнең җитештерү* эшчәнлегепә, аның максатларына һәм тормышта, җәмгыять үсешендә тоткан урынына) анализ ясаудан башлый. Хезмәтле. кешеләрнең җитештерү эшчә илеген монография авторы түбәндәгечә билгелв: «Инде һәр кылган эштән вә һәр иткән гамәлдән адәмнең допьпда тереклегенә вә гомер сормәкепэ зарур булган нәрсәләрне эстәмәк вә тапмак максуд улса, ул хәрәкәтләрне кәсеп дия гэсмия итәрләр* L Күрәсез. ойрәнелә торган категория төшенчәсен автор, барыннан да .лек, җитештерү 1ым материаль байлыклар арттыру белән бәйләп карый. Кеше тарафыннан башкарыла торган актив хәрәкәтләрнең максаты һәм соңгы нәтиҗәсе — кешеләрне хезмәткә, җитештерү эшч.энлегонә тарта яки аппап биздерә торгап топ критерий әнә шул. Без хезмәт, җитештерү эшчәнлеге белән эш итәбезме, әллә түгелме, дигән мәсьәләне хәл иткәндә, әлеге хәрәкәтләрнең формасы түгел, ә аларпыц юнәлеше һәм нәтиҗәсе хәлиткеч әһәмияткә ил. Фәсзхаиов хезмәт эшчәнлеге төшенчәсен фәнни дөрес аңлата ик.эн. бу аның кешенең яшәве Һәм кеше организмының нормаль үсеше очси кирәкле топ шартларны дөрес күзаллавы дигән сүз. Кеше организмы даими тостэ һәм җитәрлек күләмдә азык алып торырга тиеш. Әгәр үзенең организмын ныгытып тормаса, ди автор, «ул кеше, һичшиксез, үлемгә хөкем ителәчәк», огәр «эчәргә һәм ашарга тиешле күләмнән азрак бирелсә, бу чагында аның сәламәтлеге конн.ш-кон начарланачак, ул еш авырый башлаячак һәм аның тормышы акрынлап сүнүгә йоз тотачак». Организмның физиологик ихтыяҗлары — объектив фактор. Әгәр «төге дөньяга» китәргә теләмәсәң, алар белән санашмый булмый. Авторның фикер сөрешеннән ясалырга тиешле нәтиҗә Mil шупдый. «Һәр терек адәм,—яп Фәезхаиоп,— үзенең җисеменә саклама, га вә сәламәт тотмага мохтаҗ булыр...» Биредә укучының фикер һәм игътибары, барыннан да элек, кешенең теләк һәм ихтыярына бәягез объектив законнарга юпәлтелгән. Шуның белән кешеләрнең үз-үзлэрея тотышлары һәм кылган гамәлләре билгеле бер рамкаларга куела һәм теге дэнья кануннарына түгел, бэлкв реаль донья, ягъни фәяни нигезләргә бәйле итеп карала. Г. Фәезханов кешенең яшәү средстволарына ихтыяҗы кебек бик мөһим экономик категорияне фәнни әйләнешкә кертеп җибәрә, аньщ күләме объектна характерда булуын дәлилләп бнрә. Бу — аның соцпаль-экономяк фикер формалашу һәм үсу тарихына керткән җитди елеше. Ихтыяҗ төшенчәсенә ул нинди эчтәлек сала соң? Аның фикереңчә, кешенең яшәве очен зарури материаль байлыклар ихтыяҗ яки кирәксенү була. Аның күләме һәм структурасы «кешәнең нинди әйберләргә, предметларга гадәтләнгән булуына бәйле». Г. Фәезханов дөрес аңлатканча, ихтыяҗларның күләме гел бер хәлдә калмый, җәмгыять үсешенә бәйле рәвештә үсә, үзгәрә тора. Менә иячә гасырлар инде, ди автор, кешеләрнең ихтыяҗы өзлексез тостә, көннән-коп үсә бара. Шунысы бар, төрле географик шартларда яшәүче халыкларда аның күләме бертөсле түгел. Аерым кешенең, теге яки бу милләтнең ихтыяҗ үсешенә тәэсир ясый торган төп факторларга ул тормыш, белем һәм культура дәрәҗәсен, адәм балалары яши һәм эшли торган табигый шартларны, хезмәт төрен һәм аның авырлык дәрәҗәсен, кешенең яшен һәм гәүдә зурлыгын кертә. Хезмәттә әлеге факторларның Ьәркайсыпа тирән анализ ясала, авторның һәр фикере ышандырырлык дәлилләр белән ныгытыла. Фәезханов кеше куллана торган материаль байлыкларның һәммәсен бер рәткә куймый, аларны, яшәү өчен никадәр әһәмиятле булуларыннан чыгып, төркемнәргә бүлә. Үзеннәнүзе аңлашылса кирәк, алгы планга ул яшәү өчен беренче чиратта кнрәк булган нәрсәләрне куя. «Дәхн гомер итмәк әчеп,— дип яза автор,— адәмнең вәҗүденә зарур улган нәрсәләр ризык илә җылылыкдыр; әүвәлгесе һәм икенчесе тәгам илә шэраптән хасыйл улыер, вә бонлар клә хасктә улган җылылыкны саклаучы вә ярдәм итүче өй вә утын, ягъни ягымлык шәйләр вә киемнәрдер. Мәгълүмдер кп, мәзкүр нәрсәләр адәм балаларынын хаҗәте асиялары һәм нц тырышып эзләгән шәй- ләредер» Г. Фәезханов хезмәтенең кыйммәте шунда, ул кеше ихтыяҗларының күләм һәм структура ягын гадиләштереп, берьяклы итеп аңлатмый. Дөньяның төрле почмакларында, төрле табигый шартларда һәм төрле тарихи чорларда яшәгән халыклар тормышында ихтыяҗларның да төрлечә булу факторын таныса да, моца тиешеннән артык игътибар итми. Киресенчә, мәсьәләнең җитдилеген нык аңлаган хәлдә, ул теләсә кайсы дәвер һәм чор өчен ихтыяҗларның күләме даими булырга тиешлегенә, аларның кемнең дә булса шәхси теләгенә түгел, ә объектив законнарга нигезләнүенә басым ясый, «һәр төрле адәмнәрнең мохтаҗ илняләре,— ди ул, — заманасына нисбәтән дәрәҗәдә төрле-төрле вәлә микъдар заят вә кем улса да, әмма аның чиге улгучыдыр, ул чикдән түбән итмәк адәмнең михнәтенә зарар вә эшенә кимчелек килмәенчә асла мөмкин улмас»г. Моннан күренгәнчә, кеше ихтыяҗларының күләм һәм структурасы аның нормаль язаәешен тәэмин итү зарурияте белән, ягъви организмның үз функцияләрен башкара алу һәм эшли алу сәләтен саклау белән бнлгеләнә. Әгәр сүз, мәсәлән, яллы хезмәтче турында бара икэп, азың хезмәтенә эш хакы югалткан энергиясен кире кайтарырлык һәм хезмәткә сәләтен тергезерлек дәрәҗәдә түләнергә тиеш. Кеше ихтыяҗлярыныц объектив нигезен билгеләү һәм аларны даими төстә канәгатьләндереп тору зарурлыгын дәлилләү — бу инде үзе генә дә бездәге экономик фнкер үсеше тарихында игътибарга лаек факт. Ул бигрәк тә эшчә массаларына, алар хезмәтенә түләү күләмен һәм аларның тормыш дәрәҗәсен билгеләү өчен кулланылганда бик мөһим. Монографиянең: «Мәзкүр нидәяттән ашып кителгән маллар начар, бозык гадәтләрнең тууына сәбәпче була», — дигән икенче бер положениесе дә җитди игътибарга лаек. Күрсәтелгән чик дигәндә, кешенең хезмәткә сәләтен тергезү һәм сәламәтлеген саклау өчен кирәк бул- глН материаль байлыкларның гомуми күләме күздә тотыла. Фәезханов әлеге Г Фасзханоп китабының тышлык бите чпкпо кысуга кискен каршы чыга. Шуның белән бергә, әлеге тезистан күренгәнчә, ул олеге чикне арттыруга карата да тнекәре монәсәбәт белдерә. Аерым кешеләр кулында артык байлык туплану һәрторло бозыклыкка, начар гадәтләргә илтә, ди. Кеше тормышындагы барлык ямьсез күренешләрне Г. Фәез ханой артык байлык туплау белән бәйләп аңлата, ихтыяҗларның чикләнмәгән булуына кискен каршы чыга, андый кеше- ләрно ул «корсак коллары», «үз ихтыяҗларының корбаннары» дип атый. Шулай итеп, кешенең үә-үзен тотышын монография авторы аның экономик хәленнән, матриаль интересларыннан чыгып бәяли. Шуның белән ул җәмгыять тормышын һәм аның үсеш законнарын фонга дорос аңлату юлында җитди адым ясый. Бу тезисның нигезле, урынлы булуы монографиянең күп кенә башка тезислары белән дә раслана. Автор, мәсәлән, кешелек җәмгыятенең нормаль яшәве очен кирәкле шартлар турында сүз барганда, беренче урынга тормыш очен кирәкло әйберләр җитештерү мәсьәләсен кул, материаль байлык җитештерүчеләр, аларның хезмәте турында җылы сүзләр ОЙТӘ. Монографиянең байлык җитештерү турындагы фәнгә тошсичә бирүгә багышланган олешләренә анализ ясауны тнгәл- ләр ялдыипаи Фәезхапопның фикер сорсшендәго аерым тогәлсезлсхләргэ дә тукталып үтәргә кирәк. Гомуми теоретик планда автор мәсьәләне дерес чишә. Шуның белән бергә, «хезмәт әшчәнлеге» дигән тошенчәне аңлату ачеи китерелгән мисалларда игенче, балта остасы кебек чыннан да материаль байлыклар җитештерүчеләрнең хезмәте сәүдәгәр хезмәте белән бер яссылыкка куела. Бу — методологик мәсьәлә һәм методологик хата. Җәмгыять үсешен аңлауда гомумән материалистик позициядә торганы хәлдә, ул бу мәсьәләдә ахырга кадәр әзлеклелек саклый алмаган һәм, замана агымына ияреп, аллага да алеш чыгарган. Җитештерү эшчәнлегеиең асылын ачу һәм аның җәмгыять тормышында тоткаи урыным билгеләу, ихтыяҗ дигән категориянең эчтәлеген ачыклау һәм аңа тәэсир ясый торган факторларны тикшерү — болар байлык җитештерү турыңдагы фәнне аңлау юнәлешендәге әһәмиятле адымнар. Байлык җитештерү турындагы фәнгә билгеләмә бирер алдыннан, Фәел- ханов теория, методология ягыинач тимагый продукт артында төрле социаль группалар тора. Шушы фикерләрне әйткәннән соң, автор байлык җитештерү турындагы фәа- ноц предметын җитештерүнең конкрет алымнарын ойрәнү* белән гепә чикләү дөрес түгеллеген искәртә. Җәмгыятьтә бер натураль хуҗалык кына гшәка ди автор, ул болай дип дәвам итә: «Хәлбуки, хезмәтче кемсә эшне үзенә эшләмәс, бәлки хуҗасына эшләр. Дәһи шундый йирле вә сулы кешелгр бап ки, айлар үзләре йнрләренә игеп икмәсләр, бәлки гайреләргә иҗарәгә бирерләр. Дәһи атганча, кешеләрнең бәгьзеео гайре бер кемсәгә карз акча бирер. Вә ул гайре аның акчасы илә игез кәсебсне кылыр, я һөнәрханә ачар. Ошбу хәрәкәтләрнең файда тәхсыйль итеп, йир- не иҗарәгә алган байга нҗарә пулене вә карзга акча алган байга каез, ягъни үсеш акчасыны түләп коп кичерер* I. Күрәсез, монография авторы фигереячә, байлык җитештерү — күп яклы, катлаулы процесс, ул экономик күренешләрне дә һәм җәмгыять членнары арасындагы мөнәсәбәтләрне дә үз эчеиә ала. Аңа ул ялланып эшләүчеләрне, ягъни эшчеләрне һәм аларның хуҗаларын — промышленность һәм сәүдә капиталистларын, җир хуҗаларын, финанс капиталистларын, арендага алучы капиталистларны һәм шәхси милек хуҗаларын да кертә. Асылда монда буржуаз җәмгыятьнең барлык группалары һәм катлаулары телгә алына. Байлык җитештерү турындагы фәннең төп бүлекләре, төп өлешләре итеп, Г. Фәезханов җитештерүнең үзен, бүлү һәм алмашуны саный. Куллану дигән нәрсә экономиканың башка мәсьәләләре кебек алга чыгарылмаса да. ул да кире кагылмый. Киресенчә, югарыда күренгәнчә, һәрвакыт искә алына. Фәезханов байлык җитештерү турындагы фәнне башка фәннәр арасында алгы урында куя һәм җәмгыять өчен кирәкле нәрсә дип саный. Ул бу фәннең һәм теоретик, һәм практик әһәмиятен, алар арасындагы тыгыз бәйләнешне, берсенең икенчесенә бәйле булуын тапый. Әгәр хезмәтнең пшан һәм муллалар хакимлек иткән бер чорда, ягъни иске татар тормышы шартларыңда язылуын да исәпкә алсак, монографиядәге әлеге моментларның ни1 Шунда ук, 17—18 битләр. припцппнхть әһәмияткә пя булгап бер искәрмә ясый. Ул алга таба «хезмәт, җитештерү эшчәплегс» днгәп термин урынына шундый ук мәгънәдәге башка термин — «байлык җитештерү» дигән сүз кулланачагын әйтә. Алай гына да түгел, хезмәттә җитештерү эшчәнлеге һәм байлык җитештерү дигән төшенчәләр арасына тигезлек билгесе куела, алга таба Фәезханов аларны үзара тәңгәл категорияләр буларак куллана. Хезмәт бан- лыкныц төп чыганагы итеп карала. Бу — XIX йөзнең икенче яртысында татар халкының экономик фикер үсешендә сыйфат үзгәреше барлыкка килү турында сөйли торган яңа күренеш һәм Фәезхановныц аны фәнни элементлар беләи баету, үстерү эшенә зур өлеш кертүе иде. Байлык җитештерү турындагы фәнгә китап авторы нинди эчтәлек салган, аның иҗтимагый әһәмиятен нәрсәдә күргән? «Барча югарыда сөйләгәннәрне аңлаганнан соң, кешеләргә сәрүвәт эшләренең кирәклеген аңлаткан сәрүвәт фәненең бик кирәкле һәм зур гыйлем икәнен һәркем аңа бәһа биреп, аның файдалы икәнлеген аңлый белер. Димәк, сәрүвәт фәне кешеләргә файда бирә торган нн кирәкле эшләргә, барча халыклар һәрвакыт аның беләп мәшгуль була торган гамәлләргә өйрәтә» Бу юлларда беренче бүлекнең төп эчтәлеге ачылган, байлык турындагы фәнгә төгәл билгеләмә бирелгән. Күргәнегезчә, политэкономия фәне иҗтимагый байлык җитештерүнең зарурлыгын нигезли, аны җитештерүнең төп юлларын ачып бирә икән. Болай практик эшчәнлекне югары бәяләсә дә, Г. Фәезханов байлык җитештерү турындагы фәннең чикләрен материаль байлык җитештерүнең конкрет алымнары һәм формалары белән генә чикләми. Бу бик мөһим нәрсә. Иҗтимагый хезмәт бүленеше һаман тирәнәя барган бер чорда җитештерүнең спецналлашуы кешеләрне бер-берсенл якынайта, алар хезмәтенә иҗтимагый характер сала. Фәезханов мопы яхшы аңлый. Аннары, Г. Фәезханов карашы буенча, байлык җитештерү һәм апы бүлү барышында турыдап-туры җитештерүдә катнашмаган кешеләрнең дә экономик интереслары чагыла. Җитештерелгән иҗ1 Шунда ук, 10 бит. гуар әһәмиятле булуы тагып да ныграк аңлашылыр. Китапның беренче бүлегендә экономия фәнендәге үзәк мәсьәләне терле яктан ачыклый торган күп кенә башка категорияләр, фәнни мәсьәләләр кузгатыла. Принципиаль әһәмияткә ия шундый бер генә мәсьәләгә тукталыйк. Бүлектә вакытка экономия ясау кебек универсаль законга дөрес һәм төгәл аңлатма бирелә. «Адәм баласы,— диелә анда,— һәммә- дән мөкәтдәм үзенә зарур улган һәм файданы күбрәк биргән нәрсәләрне эстәр вә аз гына мәшәкать илә тиз генә ю жиңел генә сәбәпләр иҗтигъмаль кылып максудына ирешмәгә иҗдиһат әйдәр* '. Хезмәттәге бу ачышның әһәмияте бәяләп бетергесез. Бу политэкономиянең мөһим мәсьәләсе, халык хуҗалыгы һәм иҗтимагый байлык җитештерү мәсьәләләрен доре- хәл итәргә ярдәм итәрлек мөһим ачкыч. Авторның политэкономиянең бу әһәмиятле законы турындагы фикерләре дә заманча яңгырый. Мәсәлән, без анда менә нинди фикерләр очратабыз: «Бу хосуста ул табигать галәменең һәртөрле ярдәмнәрен вә хезмәтләре илә кулланып, вә аңа даһи үзенең мәгърифәтен юлбашчы кылып әүвәлгедән артыграк илә вә яхшырак итеп эшломәгә иҗдиһат ай- лор* ’. Монда җәмгыять һәм табигать күренешләрен материалистик аңлату, теория белән практика арасына күпер сузу, җәмгыятьнең тормыш хәлен яхшырту очон табигать көчләрен файдаланганда дөньяви белемнәрне бәяли белү кебек кыйммәтле фикерләр әйтелгән. Г. Фәезхаиов китабында табигать кешегә каршы куелмый, киресенчә, материаль байлыклар җит - иттерүдә аның со- юзнигы һәм ярдәмчесе буларак яктыртыла. Автор кешенең табигать серләрен ача алачагына тирән ышаныч белдерә. Табигать турындагы фикерләрен допам итен, Фәезхаиов болей ди: «Табигать дөньясы үзе һәм аны әйләндереп алган сәбәпләр нинди юл белән адәмнәргә үз хаҗәтләрен җиңелрәк итеп табарга мөмкнн(лек) өйрәтерләр. Игенче крестьян жир сөрү кебек эшләр белән шуның очеи мәшәкатьләнәдер. чөнки бу кәсебе булмаса, жир аңа бушка гына иген бирми. Әгәр адәм балаларының тирә-ягында тимер вә бакыр кебек мәгдәнкалар булса, алар анда шул мәгдән эшләре илә хәрәкәт итәрләр. Вә әгәр мәгыйшәтләре диңгез буенда булса, алар анда диңгез сәүдәсе илә хәрәкәт итәрләр, әгәр якларыңда игенчелек җирләре булса, алар анда игенчелек илә шөгыльләнерләр* '. Китерелгән өзектә ике фикер, беренчедән, кешен’ әйләндереп ялган табигать аның укытучысы дигән һәм, икенчедән, материаль байлыкларның анасы табигать булса да. хезмәт — аның атасы дигән фикерләр аерым игьтнбг.рга лаек. Табигатькә ж>- эсир. йогынты ясый торган хезмәт кежэ җәмгыятьне материаль байлыклар белән тәэмин итә, табигать әйберләрен» • җан кертә*, алариың кирәкле, файдалы якларын ача. *Әйдәгез, уйлап багыйк.— ди Фәезхаиов, — әгәр адәмнәр тимер вә агачтан әйберләр асый белмә- сәләр, яларга тимер вә агач файда китерер итеме? Юк*. Бу фикер, алдагысы кобек үк. автор хезмәтенең байлык җитештерү юлындагы роле, җитештерү, алмашу, бүлү һәм файдалану кебек яид- дан җитештерү процессларын өйрәнә торган фәннең ролей дөрес аңлау белән гг. ты |<тылга ■. Фәслхановның ин мөһим мәсьәләләргә, экономика фәненең төп категорияләренә карашын гәүдәләндерә торган беренче бүлеккә анализ ясау Флсаханои- ныц тирән белемле, киң карашлы галим Сулуы, иҗтимагый җитештерүгә бәйле иң мөһим законнарны .торсе аңлавы, күп кенә мәсьәләләрне хәл итүгә .торге якын килә белүе турыңда сөйләргә мөмкинлек бирә.