ЗАМАН ҺӘМ ТОРМЫШ ТАЛӘБЕ

Бүгенге проза турымда сөОлзшзбез атарстан халык хуҗалыгының барлык тармаклары кызу темплар белен усе. Республиканың терле почмакларында яна калалар салыиа, зааод- фабрикалар тезоле Бездә промышленностьның op-яңа бер тармагы — автомобиль тезелеше туып киле Нефть промышленностеның курелмегән темплар белән үсуе Татарстанны нефть һем нефть продуктлары җитештерүче иң эре районнар сафына чыгарды. Соңгы елларда республикабызның авыл хуҗа льны да зур уңышларга иреште. Авыл хуҗалыгы культураларыннан уңыш алу бермә-бер күтәрелде, терлекчелек продуктлары җитештерү һем хәзерләү нык артты. Бу уңышларның һәммәсе республикабыз хезмәт ияләренең — данлы нефтьчеләрнең, химикларның, машина тезу- челернең, тезелеш эшчеләренең, колхозсовхоз хезмәтчоннорсноң — фидакарь хезмәте белән яуланды. Әнә шул кешеләрнең хезмәте һем тормышы, телок-омтылышлары һем рухи доньялары бүгенги әдәбиятта ничек чагыла, никадәр тулы һәм тирән чагыла! Дәресен ентергә кирәк, соңгы берничә ел зчендә бәзнең прозе бүгенге кен кешеләренең тормышын, заман темасын яктыртуга күбрәк игътибар бирә башлады. Бүгенге кен месьелелере. замаидашлары- бызнын әдәби образлары Ф. Хесии, С. Рафиков иобек тәҗрибәле язучылар иҗатында гына түгел, роман, повесть кебек катлаулы жанрларны әле үзләштереп менә килгән яшьләр иҗатында д« мин урын алды. Моңа ышану эчен соңгы бер-ике ел зчендә донья күргән проза әсәрләренең исемнәрен санап чыгу да җите: Г. Ахунов- ның «Чикләвек теше», Б Камаловның ••Ялыкмаслар». Ф. Хәсипнең «Мәйдан» һәм М. Хәбибуллиниың «Икмәк кадере» исемле повестьлары, С. Рафиковның «Тын елга буенда», Г. Мохәммәтшинның «Иеректә-е эзләр» һем Ә. Баяновның «Ут һәм Су» романнары— Боларның барысы да заман темасына багышланган әсәрләр. Күрәсез, бу яктан зарланырлык урын юк. Безне сыйфат мәсьәләсе, бүгенге проза әсәрләренең сәнгатьчә эшләнеш дәрәҗәләре борчый. Бергәләп тикшерәсе, хәл итәсе нәрсәләр нигездә шул елкәгә карый. Сүзне авыл темасына караган әсәрләрне тикшерүдән башлап китәсе килә. Билгеле булганча, безнең язучыларның күбесе авылдан чыккан кешеләр Татар әдәбияты элек-электән авыл әдәбияты булып килде. Бездә бу теманы яктыртуның бай традицияләре бар. безнең бу темага караган бик шәп әсәрләребез бар. Ләкин, бүгенге авылны яктыртканда, элекке тәҗрибәгә таяну гына җитми Авылның нозо үзгәрде, аның кешеләре үзгәрде. Авыл белән шәһәр авыл хуҗалыгы белән промышленность арасындагы элемтәләр ке- чейде. Промышленностьның, бигрәк тә нефть һәм химия промышленностеның, кызу темплар белән үсүе Татарстан авылларына күп терпе аналыклар алып килде. Шуның белен бергә, шя«г.,й гына кыенлыклар да тудырды. М. Хобнбуллинның 13. «К, У.* М 11. Т 177 «Икмәк кадере» исемле яңа повесте шул хакта сөйли торган характерлы бер мисал була ала. Исеменнән үк күренгәнчә, әсәрдә сүз икмәккә һәм җиргә мәхәббәт тәрбияләү, табигатькә, табигый байлыкларга карата сак мөнәсәбәт булдыру турында бара. Сүз дә юк. автор ифрат актуаль һәм мөһим мәсьәлә күтәрә. Нефть идарәсе начальнигы Ходайбир- диннең гамьсезлеге аркасында, «Ленин юлы» колхозы зур зыян күрә. Нефть вышкасында авария булып, колхозның утыз гектар уҗымы эштән чыга. Бер ел эчендә генә дә скважиналар тирәсендәге дегет күлләренә батып, колхозның дүрт бозавы, колхозчыларның унҗиде сарыгы үлә. Колхоз егерме-утыз меңгә эшләткән күлгә нефть агып, бөтен маймычлар харап була. Шуларның һәммәсе колхоз председателе Сәхаб Кадыйроөның бик нык ачуын чыгара. Ул, Ходайбирдингә җәза бирүне, аны партиядән чыгаруны таләп итеп, райком секретаре Бакир Галиев янына килә. Повестьның төп сюжет сызыгы шушы вакыйгалар тирәсендә оеша. Әсәрнең үзәгендә колхоз председателе Сәхаб Кадыйров белән идарә начальнигы Вәкил Ходайбирдин арасындагы конфликт ята. Күрәсез, автор мәсьәләне характерлар каршылыгын көчәйтү исәбенә үткенәйтә. Конфликтның бер башында уңай образ Кадыйров, икенче очында тискәре Вәкил тора. Моңа каршы килеп булмый, билгеле. Әдәби конфликт буларак, М. Хәбибул- лин сайлаган алым да начар түгел. Тик бу очракта әсәрдә күтәрелгән актуаль мәсьәләнең үткенлеге кими төшә. Нефть чыга башлау белән, Татарстандагы иген кырларына күпмедер зыян килгән икән, бу бит Ходайбирдин кебекләрнең гамьсезлеге аркасында гына килеп чыккан нәрсә түгел. М. Хәбибуллин исә мәсьәләне җиңел юл белән хәл итмәкче. Аныңча, Ходайбирдин кебекләрне партиядән куу, эшләреннән алу җитә. Шул чагында мәсьәлә үзеннән-үзе җиңел генә хәл ителәчәк. Безнеңчә, повестьның кимчелеге шунда автор образларның характерларын тормыш агышы, заман сулышы, чынбарлыкның объектив законнары белән тиешенчә бәйләп җиткерә алмаган. Табигатьне саклау, аның матурлыгын киләчәк буыннарга калдыру турында бүген күпләр баш вата. С. Герасимовның «Күл буенда» исемле фильмы да шул мәсьәләгә багышланган. Суз анда Байкал күлен, аның табигый байлыкларын саклау турында бара. Әмма, «Икмәк кадере» no. вестеннан аермалы буларак, С. Герасиме» мәсьәләне бөтен җитдилегә белән күтар». «Күл буенда» фильмы тормышка акти» үтеп керүе, эмоциональ тәэсир көченең зурлыгы, җитди мәсьәләләрне җитди тост» хәл итүе белән игътибарны үзенә тарта. Иртәме-соңмы, табигатьне саклау мәсьвл». се татар совет әдәбияты алдына да бөтен кискенлеге белән килеп басачак. Анн уңышлы хәл итү өчен, язучы тирән һ»н төпле белемле булырга тиеш. Шулай булмаганда, уңышлы әсәрләр иҗат итү кыен булачак. «Икмәк кадере» повестенда зур мәсьәләләр гадиләштереп, ансатлашты- рып сурәтләнә. Шуңа күрә әсәр укучыны ышандыра алмый. Нефть идарәсе начальнигы Ходайбир- дингә райком бюросының мөнәсәбәте да аңлашылып җитми. Бюро членнары, ни өчендер, мәсьәләне ныклап тикшермиләр, әлеге күңелсез хәлне китереп чыгарган сәбәпләрне тирәнтен ачмыйлар. Эш җиңел юл белән хәл ителә: гамьсезлеге өчен Ходайбирдинне партиядән чыгаралар. Әсәрне укыганда, шундый әшәке кешето ничек итеп җаваплы пост тапшырганнар икән, дип аптырап утырасың. Әсәрдә совет-партия работникларының күп кенә образлары белән очрашабыз. Ләкин алар шактый төссез һәм зәгыйфь эшләнгән. Повестьны укыганда, район, колхоз җитәкчеләре башкарган эшнең кат- лаулылыгын һәм үзенчәлеген тоеп булмый Бакир һәм Мөршиденең райком секретарьлары, Ходайбирдиннең идарә башлыгы икәнлегенә дә без автор сүзенә карап кына ышанырга тиеш. Бүгенге прозада, гомумән, җитәкче коммунист образлары күбәеп бара. Мондый образлар белән беэ, ■Икмәк кадере»ннән тыш, Фатих Хөснинең «Мәйдан», Гариф Ахуновның «Чикләвек то- ше», Барлас Камаловның «Ялыкмаслар» исемле әсәрләрендә, Сөббух Рафиковның «Тын елга буенда» романында очрашабыз. Бер караганда, бу бик күңелле хәл. Шул ук вакытта сагаерга мәҗбүр итә торган нәрсәләр дә бар. Беренчедән, бу мавыгу материаль һәм рухи байлыклар тудыручылар— эшчеләр, колхозчылар, укытучылар һ. б. тормышын сурәтләүдән читләшү хисабына бармыймы? Икенчедән, әлеге нәрсә язучыларны бер урында таптануга, схематизмга китермәсме?.. Ә шундый куркыныч юк түгел. 1971 елда дөнья күргән биш әсәрнең өчесендә бер үк төрле ситуация кабатлана. Җитәкче работникны башка районга эшкә күчерәләр. Әлеге әсәрләрнең һеркайсы шул еакыйганы тасвирлаудан башланып китә. Бу үз чиратында фабуладагы бертөрлелеккә, кабатлануга алып килә. Герой күңелендә бер үк төрле сораулар тууы да котылгысыз. Бик кыенга туры килмәсме, эшли алырмы ул анда? Яңа урында аны ничегрәк кабул итәрләр? Бу эшкә гаилә членнары ничек карар?- Кагыйдә буларак, геройлар яңа урынга башта үзләре генә күчеп киләләр. Семьялары иске урында калып тора. Шунда аларны тагын бер куркыныч — матур хатыннар яки яшьлек мәхәббәтләре сагалап тора. Мәсәлән Ф. Хөснинең «Мәйдан» попестендагы председательне кара кашлы, бик чая, ирдән аерылып чайткаи кибетче хатын җәтмәгә эләктерергә йөри. М. Хө- бибуллин повестенда яңа урынга килгән райком секретаре үзенең яшьлек мәхәббәтен очрата- Шулай әсәрләргә мәхәббәт мәсьәләләре килеп кере. Җитәкче работниклар, яшь җилкенчәкләр шикелле, мәхәббәт утларында яна башлыйлар. Ф. Хосни бу кыенлыктан шактый җиңел котыла. Колхоз председателенең хатыны тота да, тенге каршы сыер җитәкләп, егерме чакрым ераклыктагы авылга, ире янына чыгып китә. (Ә бит тормышта алай булмый. Хәзер 7—в чакрым араны да җәяү йөрмиләр.) Барып җитә ире янына, «алып кит безне», ди Бу сөйләшүне тыңлап торган кара кашлы кибетче хатын яңа председатель тирәсендә бөтерелүдән туктый. ■Мәйданида повестьның кыйммәтен төшерә торган ситуация һәм вакыйгалар бер бу гына түгел Әйтик, кеше бөтенләй ят авылга эшкә барыл тешә. Шуңа кунар урын да әзерләп куймаганнар. Отчәт- сайлау җыелышы булган кичне, башын «ая төртергә урын тапмагач, яңа сайланган председатель клубка кереп йоклый. Әлбәттә, бу хәлгә укучы ышанмаячак. «Мәйдан» повестенда Ф- Хөснигә генә хас эчке җылылык белән язылган урыннар аз түгел. Шулай да. әсәр күңелдә каршылыклы тәэсир калдыра. Күренекле . язучы хәзерге колхоз авылындагы зур иҗтимагый, политик һәм экономик үзгәрешләрнең тормыш-көнкүрешкә, характерлар тасвирланышына тәэсирен күреп җиткерә алмаган. Яңадан ситуацияләр охшашлыгы турындагы мәсьәләгә әйләнеп кайтыйк. Алда бер тапкыр әйтелгәнче. «Икмәк кадере» повестендагы баш геройның хәле гадәттән тыш четерекле Райкомның икенче секретаре булып эшләүче Мөршиде заманында Бакирны яратып йөргән булган. Алар бик күп кәннөрие һәм теннерне бергә уздырганнар. Мершидәнең буйга җитеп килгән кызы Бакирдан икән. Шул ук вакытта колхоз председателе Кадыйров та Мөршидәгә күз атып йөри. Әйтәсе дә юк, шактый кыен ситуация Әмма фаҗига артык тирәнгә китми. Геройларыбыз бераз вакыт иләс-миләс йөриләр дә ахыр чиктә хисләрен йөгәнләргә тиеш булалар. Чөнки партия членнарына, җитәкче кешеләргә болай йөрү килешми Шуны яхшы аңлап, алар вакытында туктап калалар. ■Икмәк кадере» повесте турында тәнкыйть сүзләре күбрәк булды бугай Әсәр, чыннан да, камиллектән шактый ерак тора. Шул ук вакытта аны бетенләй бетереп ташлау да гаделлек булмас иде. М. Хәби- буллин хәзерге авылны, авыл кешеләренең уйларын, теләкләреномтылышларын шактый әйбәт белә. Аны шулай ук сюжет, композиция, конфликтлар корырга, детальләр белән эш итәргә дә өйрәтеп торасы юк. Тик алга таба ул тормыш дәреслеген исеннән чыгармасын әсәрләренең ышандыру кече турында күбрәк уйлансын иде. Шул ук сүзләрне Б. Камаловның ■Ялыкмаслар» исемле повестена карата да әйтергә мөмкин. Бу әсәрде сюжет ике сызык буенча үстерелә. Беренчесе — яшь баласын ташлап калдыр'аи ананың еллар үткәч кичергән газаплары Әсернсн икенче сызыгы райком секретаре Кадергулое образы белән бәйләнгән. • Ялыкмаслародагы райком секретарен да. партия эшләреннән, халык кайгысыннан бигрәк, шул ук мәхәббәт хисләре, яшьлек хатирәләре күбрәк борчый. Аның да кайдадыр беренче мәхәббәте калган икән Бу әсәрләрне укыгач, күңелдә канәгатьсезлек хисе кала. Без авторлар җитәкчеләрнең эшләре, уйлары, халык файдасына булган олы һәм җаваплы хезмәтләре турында тулырак язарлар дип көткән идек. Өметләребез акланмады. Язучылар алгы планга партия җитәкчеләренең шехен-ин- тим кичерешләрен чыгарырга яраталар. Q Рафиковиың «Тый елга буенда» исемле романы Зәй электр станциясен төзүчеләр тормышын сурәтләүгә багышланган. Әсәр бүгенге эшчеләр, коммунизм төзәлешенең алгы сафынде баручылар тормь»- шына багышланган икән, анда аларның хезмәт процесслары сурәтләнми кала алмый. Шунсыз характерлар тулы ачылмаячак. Кешенең хезмәткә мөнәсәбәте нинди? Хезмәт аны ни дәрәҗәдә дулкынландыра һәм борчый? Нәрсә хакына ул тир түгеп эшли? С. Рафиковны әнә шундый сораулар борчый һәм ул аларга җавап бирергә тырыша. Бүгенге проза әсәрләре арасында әлеге_ромм| әнә шул ягы белән аерылып тора.ГӘсәрнеЯтюжеты, конфликтлары аша кешеләрнең хезмәткә булган мөнәсәбәте һәм хезмәт процессындагы үзара мөнәсәбәтләре күрсәтелә. Зәй ГРЭСын тезү аларның намусын, чыдамлыгын, дөньяга карашларының ныклыгын сынаучы бизмәнгә әйләнә, һәм әнә шул юнәлеш романның беренче битеннән соңгы битенә кадәр сузыла. «Тын елга буенда» романының уңышлы ягы шунда. С. Рафиковка Зәй яклары яхшы таныш. Мондагы тормышны да, кешеләрне дә ул яхшы белә. Әсәр үзәгенә куелган конфликтлар тормышчан һәм кызыклы. Романда төзелеш мәсьәләләре белән бәйләнгән бик күп проблемалар күтәрелә. Аларны санап кына чыгу өчен дә күп вакыт, зур урын кирәк булыр иде. Күтәрелгән мәсьәләләр күп булганга күрә, әсәрдә сурәтләнгән вакыйгаларда катнашучы геройлар саны да күп. Кызганычка каршы, аларның күбесе истә калырлык, тормышчан характерлар дәрәҗәсенә күтәрелмәгән. Әйтик, төзелеш башлыгы Андрей Никитин партком секретаре Солтан Сабировтан бер ягы белән дә аерылып тормый. Дөресен әйткәндә, алар индивидуаль характер сыйфатларыннан бөтенләй мәхрүм. Никитинның адым саен «бу беренче пландагы эш» дип сөйләнүен генә үзенчәлекле сыйфат дип әйтеп булмый өле. Романдагы берничә образ гына азмы- күпме тулы эшләнгән Аларның берсе — Васил Сафин. Ул туры сүзле, уйлаганын күзгә карап, бәреп әйтә торган принципиаль кеше. Василдан тыш, азмы-күпме уңышлы образлар рәтенә тагын Юлдашев керә. Бусы — Василның киресе, антиподы. Тулы канлы, үзенчәлекле геройлар иҗат итү өчен язучыга әдәби осталык, профессиональ хәзерлек җитмәгән. Бу кимчелек кайбер башка язучылар өчен дә хас. Тәнкыйтьче Рафаэль Мостафинның «Тема, идея, осталык» исемле мәкаләсендә бу турыда ачык әйтелә. Аның фикере белән килешми мөмкин түгел. С. Рафиков геройларның портретларын сурәтләүдә артык саранлык күрсәтә, аның персонажларын ачык итеп күз алдына китереп булмый. Ә. Еникидәгечә, Г. Баширов яисә Ф. Хөсни өсәрләрендәгечо, теге яки бу күренешнең билгеле бер вакыттагы халәте тотып алынмый. Язумы образлы картиналар тудырмый, хәрәкәт турында, вакыйгалар турында хәбәр итеп, сөйләп кенә бара. Вакыйгаларның әһәмиятлелэренә дә, әһәмиятсезләренә дә бердәй игътибар итү әсәрнең артык озынаюына китергән. Романда бертөрлелек хөкем сөрә. Вакыйгаларның артык салмаклыгы сюжет сызыгына да зыян иткән. Бер-бер- сен кабатлаучы яисә охшаш эпизодлар күп очрый. Шәхси мөнәсәбәтләрне сурәтләүгә багышланган эпизодлардан корылык, рәсмилек бөркелеп тора. Яшь, матур кызлар Васил абыйларының сөйләгән сүзләренә «әйе шул», «алай икән» дип, ияк кагып кына торалар. Детальләр яңгырашына, аларның төгәллегенә игьтибар җитми. Мәсәлән, бер урында ул самолетны «һава кошы» дип атый. Биредә «һава» сүзе бөтенләй артык. Халык «һава кошы» дип сөйләми. Язучы үзенең геройларын артык ясалма, купшы тонда сөйләштерә. Менә бер мисал: «— Хатыныгыз? — Арматурачы иде. Менә өченче ай инде болытларга үрмәли. — Кранчымы?..» Егет белән кыз менә болайрак сөйләшәләр: «— Әйдә икәү бергә кинога барыйк, билетын үзем алырмын. —- Кирәкми, бүген мин күргән картина бара инде». Кызның җавабына игътибар итегез. Җавап бирүче бу очракта конкрет кинофильмны күздә тота бит. Димәк, кыз фильмның исемен әйтергә яисә, кешечә- рәк итеп, «ул картинаны минем күргәнем бар», «мин ул картинаны карадым инде» дияргә тиеш иде. Романда очраган тагын берничә кимчелеккә тукталыйк. Берничә еллар элек Гариф Ахунов, нефтьчеләргә багышлап, «Хәзинә» исемле роман язган һәм анда Әлмәт шәһәрен Кәлимәт дип алган иде. Әлеге «Кәлимәт» «Тын елга буенда» романына да килеп кергән. Беренчедән, «Хәзинәпдә уңышлы кулланылган бу исемне кабатлау кирәкмәс иде. Икенчедән, шәһәр исемнәрен үзгәртеп яисә бозып алу бик ү* уңышлы алым да түг»л. Композицион яктан таркаулык романның эчке бетемлегенә дә зыян китергән. Уйламагандакөтмәгәндә әсәр уртасында я«а персонажлар килеп керә. Укучы алар- ның нсемфамилияләрсн, кем булып эшләүләрен хәтерләп тә елгерми, юкка да чыгалар. Романның сюжет сызыгы кайбер урыннарда ак җеп белән генә тегелгән. Вакыйгаларның ни белән бетәсен укучы алдай ук сизеп тора. Мәсәлән, Васил — Нурзилә — Гөлзадә арасындагы мөнәсәбәтләр нәкъ шундый. Нурзиләноң начар хатын булып чыгачагын да, Васил белән Гөлзадәнең өйләнешеп бергә тора башлаячакларын да алдан ук белеп торасың. Мондый кимчелекләр, билгеле, әсәрнең одоби кыйммәтен нык тошерәләр. Шулай да, әсәрне тәнкыйтьләү белән мавыгып, хезмәт процессын тасвирлауда С. Рафиков алга сәргән уңай якларны күрмичә үтү дөрес булып бетмәс иде. Моңа кадәр тәнкыйть бу романны фәкать негатив планда гына карады'. Әгәр язучы, әдәби штамплар яисә уйлап чыгарылган катлаулы ситуацияләр белән мавыгып китеп, тормыш чынлыгын оныта башласа, аны бу очракта да бары уңышсызлык кына котә. Хәзерге прозада андый авыруның шаукымнары да сиэел- голәл тора. Соңгы елларда безнең әдәбиятка Б. Камалов, А. Гыйләҗсв. Ә Баянов кебек сәнгатьчә сурәтләүнең яңа чараларын үзлаштсргон кызыклы прозаиклар килдо Аларнын кайберләре Конбатыш әдәбиятына хас тышкы, ялтыравыклы бизәкләрне яратып кулланалар. Бу бигрәк тә А. Гыйләҗеэның «Урамнар артында яшел болын***** ††††† исемле әсәрендә ачык сизелә. Б. Камалов та тышкы бизәкләргә зур урын бире. Дөрес, А. Гыйләжовтан аермалы буларак, ул халыкчан сурәтләрне — халык тәгъбирләрен, халык әйтемнәрен мул куллана. Шулай да ул әйберләр һәр очракта да әсәрнең рухына, геройларның характерына ягышып бетми, үзмаксатка әйләнә башлый. Нәтиҗәдә образларның табигыйле- гә югала, сурәтләрнең эмоциональ тәэсир көче кими. Б. Камалов әсәрләрендә ситуацияләрне кирә'өннән артык катлауландыру күренешләре дә очрый Бил еле булганча, форма өлкәсендәге яңалыклар тиешле эчтәлек, идеяләр, авторның укучыга әйтерлек ачык фикере булганда гына уңай нәтиҗә бирә. Яңа алымнарны мул куллану гына әдәби осталыкның дәрәҗәсен билгеләми. Ә. Баянсвның «Ут һәм Суя исемле романында укучыга олы тема тәкъдим ителә. Сүз анда Түбән Кама ГЭСы һәм а-ы төзүчеләр турымда бара. Әмма бу җаваплы һәм җитди теманы язучы тиешле ю-»- рылыкта башкарып чыга алмаган. Үтә яңз булып күренгән алымнар гына романны» кимчелекләрен яшереп кала алмаган Ә. Баянов проза кебек җитди жанрда характер тудыру осталыгын үзләштереп җитмәгән әле Ә бу, мәгълүм булганча, әдәби әсәр язарга алынган кеше алдына куела торган иң мөһим таләпләрнең берсе. Геройлар нинди сыйфатлары белән хәтердә калалар? Кай яклары белән бер-берләреннән аерылалар? Характерны характер иткән төп сыйфатлар нинди? «Ут һем Суя романын укыганда эне шундый сораулар туа. Ә җавап табыл булмый. Геройлар төссезләр, чырайсызлар, бер берләреннән фәкать нсемфамилиялере белән генә аерылалар. Гомумән. «Ут һәм Суя романында җанлы, хәтердә уелып калырдай итеп эшләнгән картиналар аз. Лирик дип уйлаиыл- ган образлар да (аатэрның күңел җылысы белен сугарылмлгвн< амы) дулкынлана- рырлык, хислондерорлок түгел. Мәсәлән, автор Каманы матур кыз рәвешендә сурәтли, поэтик образ дәрәҗәсенә күтәрергә уйлый Әмма герой хыялындагы "б- кына укучы күңелен яулап булмый 1 Романның баш герое Фәез уэе да сәеррәк кеше. Без авторның «Яшьлегемне эзлиме повестенда да шуидыйраи бер герой белән очрашкан идек Дерес. һәр геройның идеаль образ булуын таләп итеп булмый. Шулай да, язучы герооиыЧ 'ел сәер, кимчелекле якларым гына популярлаштыра башлый инәм, күңелдә ризасызлык хисе уяна. Мәсәлен, Фәез кечэнепкечә- неп башкалар алдында матур күренөрге яисә кәлкеге калмаска тырыша («Яшьлегемме эзлим«дәге Әнис 'ә шундый иде). ' Ф Хнени Шунда тыя елга Яуалд*. ††††† Соцматистии Тәтирстин» газетасы. 1071 ел, 10 ноаОрь. дә сурәтләү аңлашылып җитми. Күчечглз.э кинәт һәм хәзерлексез килеп чыга. Мондый «модернистик» алымга исәп тотыл Фәезнең Борис белән булган бәрелешләренең нигезендә чиктән тыш күпертелгән мин-минлек тойгысы—дә—«ха. /■'’"Хәзерге роман һәм повестьларда күпсүзлелек чире көчәеп килә. Без еш кына әсәрдә вакыйгалар үсеше, герой характеры яисә композиция өчен һич кирәге булмаган, авторның күп белүен, эрудициясен күрсәтү өчен генә кертелгән эпизодларга юлыгабыз. А. Гыйләҗевның «Урамнар артында яшел болын» исемле әсәрендә персонажларның урынлыурынсыз анекдот сөйләп йөрүләре шактый туйдыра. Ә. Бая- новның яңа романындагы югары материя, галәм, Леонардо да Винчи, Бакминистер Фуллер, антиэтропия һ. б. турындагы фәлсәфә фәкать авторның эрудициясен күрсәтү өчен генә кертелгән. Популяр чит ил фильмнарының эчтәлеген сөйләү дә «интеллектуальлек» фонын бирү өчен файдаланылган өстәмә һәм мәҗбүри булмаган кисәкләр генә. «Шантеклэр королевасы» һәм «Килиманджаро карлары» кебек чит ил фильмнары нәкъ шул максатларда файдаланылган. Соңгы вакытта роман һәм повесть кебек күләмле жанрларга таләпләрнең кими баруы борчый. Озын, композицион яктан таркау, гражданлык пафосы сүрән, үзәк идеяләре ачык билгеләнмәгән һәм эшләнешләре ягыннан зәгыйфь әсәрләр туктаусыз язылып, басылып тора. Әдәби форма өлкәсендәге эзләнүләр үзмаксатка әйләнсә, мондый әсәр язучыга уңыш, укучыга эстетик ләззәт китермәячәк. Яшь кешенең тормыш, хезмәт сукмагындагы адымнары, аның гражданин буларак формалашуы җәмгыятьтә үз урынын табып, гомуми эш өчен көрәштә чыныгуы— зур, җаваплы һәм бәрәкәтле тема. Ул әдәби җәмәгатьчелекнең игътибар үзәгендә тора. Ә. Баяновтан тыш, бу темага мәрхүм Г. Мөхәммәтшин дә үзенең «Йөрәктәге эзләр» исемле романында мөрәҗәгать иткән иде. Институт тәмамлаган яшь егет Айзат үзе эшкә билгеләнгән урынга — Себеркең ерак районнарының берсенә бара. Максаты; үзенең семья хәлләрен сөйләп, бирегә килә алмаячагын аңлату һәм. рөхсәт алып, Казанга кайтып китү. Ерак юлда кешеләр белән очрашулап уйланулар егетнең фикерен үзгәртә, әсәр барышында кешенең дөньяга карашы үзгәрә. Г. Мөхәммәтшин әнә шул турыда ашыкмыйча сөйли, җанлы картиналар аша кеше психологиясендәге үзгәрешләрне сурәтли. Әсәрне җыйнаграк итеп эшләргә да мөмкин булыр иде. Кабатланулар, кайбер очрашуларның эчпошыргыч охшашлыгы әсәрнең сюжет үсешен шактый тоткар, лый. Төссез, коры образлар да бар бу әсәрдә. Шуларга да карамастан, Г. Мөхәммәтшин кулланган әдәби алымнар: Айзатның үткәннәр турындагы уйланулары, мәхәббәте хакында зур лирик чигенешләр әдәби яктан акланган. Аларның төп вакыйга белән янәшә үстерелүе Айзатның рухи үзгәрешен ачыграк дәлилләү өчен кирәк. Дөрес, вакыты-вакыты белән әлеге ике сызыкны — хәзерге вакыйгалар белән үт- кәндәгеләрне — сурәтләгәндә чама хисе югалып та киткәли. Вакыйгалар планының кайсы да булса берсе озаграк дәвам итеп, икенчесе шактый тоныклана. Нәтиҗә ясап, түбәндәгеләрне әйтәсе килә: язучыларыбызның олы темаларга мөрәҗәгать итүләре, замандашыбызның рухи дөньяларын, фидакарь хезмәтләрен тасвирларга омтылышлары, һичшиксез. уңай күренеш. Әмма бу язучыдан тормышның яңа күренешләрен, кешеләрнең эчке дөньяларын үтә җентекләп өйрәнүне һөм үзенең профессиональ хәзерлегенең тиешле югарылыкта торуын, җитдилеген һәм зур җаваплылык хисен таләп итә. 1970—71 еллар татар прозасында заман героен сурәтләүдә мәгълүм җанлану сизелсә дә, зур иҗат уңышлары турында сөйләү әлеге иртәрәк һәм урынсыз булыр иде. Яңа алымнар белән тәҗрибәләр күл булды, шулай да яңа формага һәр очракта да тиешле эчтәлек салынмады, яисә алар бер-беренә ярашып җитә алмадылар. Әдәби әсәрнең кыйммәтен яңа форма алымнарыннан бигрәк, аның нигезенә салынган тормышчан идея һәм тиешенчә эшләнгән характерлар билгели. Олы гражданлык мотивлары белән сугарылган, җитди, тормышчан проблемалар куелган әсәрләр иҗат ителгәндә, замандашыбызның олы омтылышлары, рухи һәм интеллектуаль йөзләре тулырак ачылганда гына прозабызда чын мәгънәсендә иҗат эзләнүләре хакында киң сөйләшү алып барырга мөмкин булыр.