ТАТАР ГРАФИКАСЫ

(20 нче елларда чыккан китап һәм журналлар буенча) еволюциягә кадәрге татар сынлы сәнгате турында сүз алып барганда хәзерге авторларның күбесе Габдулла Тукайның татар матбугаты үзенең милли рәссамнарына мохтаҗ булуы турында әйткән мәгълүм сүзләрен мисалга китерергә яраталар. Аннары татарлардан бер генә кешегә булса да югары художество белеме алу мемкиилеген тудыру ечен, Галиәсгар Камалның алдынгы карашлы интеллигенциядән акча җыюны оештырыл ияргәнлеген искә алып үтәләр. Болар, әлбәттә, шактый гыйбрәтле, ышандыра торган фактлар. Ләкин болардан чыгып кына, ул чорларда татарларның үзләренең бер генә профессиональ рәссамы да булмаган икән, дип нәтиҗә ясау да дәрес булмас иде '. Кызганычка каршы, кайбер иптәшләр каймакта нәкъ менә шулай ашыгып нәтиҗә ясарга омтылалар да. Алар бу мәсьәләдә үзләренә ышанычлы дәлил итеп менә нәрсәгә таяналар: имеш, ислам дине борын-борыннан тере җан ияләренең сурәтен ясауны тыеп килгән, шуңа күрә до, имеш, татарлар арасында рәссамнар булмаган. Татарларның сыипы сәнгатенә һәм зстетик фикере тарихына кагылышлы барлык хезмәтләрдә дә диярлек менә шушы фикер үткәрелә. Дорес, ул иптәшләрнең дә сүзләрендә хаклык бар. Чынлап та, ислам дине ме- селманнарга рәсем ясауны тыйган, бу >ш белән шегыльләнгәи кешеләрне «кяфер» дип санаган. Әмма шул ук вакытта әлеге иптәшләрнең нәтиҗәләре белән дә тулы- сынча килешеп булмый. Ни ечен дигәндә, асылда эш менә болайрак тора. Корьаидэ рәсем ясауны тыя торган бер генә сурә дә юк Алла һәм адәм сурәтләрен ясарга ярамый, бары тик агач чәчәк, һәм шулар ише җансыз әйберләрне генә ясарга мамкин икәнлеген әйткән суэләр Коръән шәрехләренә соңыннан, дини фанатизмның һәм руханиларның ихтыяры белән генә естәп куелган булса кирәк. Андый тыюлар Коръәннең соңгы басмаларында гына очрый. Ислам диненең рәсем ясауга каршы булмәганлыгыи меселман сәнгате тарихын бик тирәнтеи еирәнгән галим 6 Денине хезмәтләреннән дә күрергә мамкин. Аның хезмәтләрендә, мәсәлән, хәлиф Абдол Мәлик заманында Иерусалимдагы бер мәчетнең ишеиларенә бин яхшы итеп Мехәммәт сурәтләре тешерелгән булуы, ә мәчетнең стеналарына җәннәт һәм тәмуг рәсемнәре ясалган булуы бин ачын итеп әйтелгән Шул ук галимнең шәрык халыкларының рәсем сәнгатенә «яраган бүтәи хезмәтләрендә дә мондый хәлнең гадәти булганлыгын күрергә мемкин. Ә бу галимнең фикерләренә ышанмаска безнең бернинди дә нигезебез юк. Аннары тагын шунысын да хәтердә тотарга кирәк: мәгълүм булганча, татар халкының үз кул кече белән кен күреп яшәүче күпчелек элеше электән дә бии алай диндар булмаган ләбаса Чеки и ул гареп толен белмәгән. Шуңа күрә аның 1 Әйтик, шул ун XX йеэ башында М. Галиее, Г. Гумероо һәм башка рәссамнар татар вакытлы матбугатына хезмәт күрсәтеп киләләр Галиәсгар Камал үзе дә хәйран әйбәт рәссам була (Бу турыда С. Ишморатоааның 1948 елда .Габдулла Тукай, исемло китапта басылып чыккан «Тукай иллюстраторлары, исемле мәкаләсендә шактый тулы әйтелгән.) Ч Коръән И. Ю. Крачкоаский тәрҗемәсе һем комментарийлары. Мәскеү 1963 вл. Рус толендә » Кара; Б. Дениме. Кенчыгыш сәнгате. Казан. 1923 ел. Рус телендә. 10. «К У» М Ю. Р кешеләр чыга торган һәм алар үзләренең халык талантлары булган, әлбәттә. Матурлыкны тою хисе безнең халыкта бик көчлаган һәм соңыннан Эрмитаж скульпторлары арасында иң күренекле урыннарның берсен тоткан рәссам. Фатих Әмирхан. Габдулла Тукай, Мулланур Вахитов сыннарын да татар скульпторларыннан беренче булып шул ук Мирзаҗан ага Баикиев иҗат иткән. Безнең сәнгать белгечләребез . менә боларны исләренә алырлар һәм М. Байки- ев иҗатына тиешле бәяне бирерләр дип Эшне Мирзаҗан ага Байкиевтан башлап иҗат мирасы, кызганычка каршы, әлегә бик аз өйрәнелгән. Риза Ишморат һәм Бакый Урманчеларның 20 нче елларда басылып чыккан мәкаләләреннән башка, аның хакында матбугатта бөтенләй берни дә язылмаган дияргә була Ә бит ул, Пенза губернасының ярлы крестьян малае, үзенең тырышлыгы һәм зур сәләтле булуы аркасында инде 1893 елда ук Петербургта барон Штигтеркәлеп бармаган, кызганычка каршы, онытылган. Шуңа күрә без аларның үзләре алмыйбыз. Шуңа күрә бу мәкаләдә без сүзне исемнәре һәм хезмәтләре билгеле булып та, соңгы елларда хаксызга онытыла башлаган профессиональ рәссамнарыбыз хакында гына алып барырга уйладык. җибәрәсе килә. Бу сәләтле рәссамның Корьән белән танышлыгы да чамалы, дин әһелләре белән алыш-биреше дә чикле булган. Сүз дә юк, руханилар элек-электән гади халыкны дини итәргә, дин кануннарына турылыклы булырга өндәп килгәннәр. Ләкин ул өндәүләр барлык кешегә дэ бертөрле тәэсир итмәгән, гел дин кушканча гына йөрмичә, үзләре теләгәнчәрәк эш итүчеләр дә. әлбәттә, булган. Билгеле, реакцион милли изү хөкем сөргән ул заманнарда чын мәгънәсендә талант ияләренә дә үзләренең талантларын күрсәтү бик кыенга туры килгән. Ләкин, шулай булуга XX гасыр башында иҗат иткән профессиональ рәссамнарыбыз рәсем сәнгатенең төрле өлкәләрендә эш алып барганнар. Аларны саный башласаң, озынга китәр иде. Шунлыктан без ул рәссамнар Ьаик Таһиров. Гадел Кутуйның ■Көннәр йөгергәндә'.' исемле җыенты- об образованности и литературы татар» исемле хезмәтендә Җамал Вәлиди безнең ♦ халыкның кечкенәдән ук борынгы миниатюраларны һәм матур каллиграфияне яратып я үсүен, укый-яза белгән һәр ата-ананың уз баласына матур язарга һәм китапларда ° очраган рәсемнәрне кучереп ясап барырга өйрәткәнлеген бии хаклы рәвештә бил- * геләп үткән. Әле XVIII гасыр азагында ук, дип яза ул. кулъязма китапларны күчерел язу шәкертләрнең иң яратып эшләгән эше булып торган. Шул ук шәкертләр әлеге u кулъязма китапларын шыпырт кына, хәлфәләренә сиздермичә генә, терле рәсем- 3 миниатюралар белән дә бизәргә яратканнар. Казанда татарча китаплар бастыра торган «Азиатская типография» ачылганнан соң китап бастыру эшендә актив катнаша башлаган беренче рәссам-миниатюрчылар да, мөгаен, әнә шул шәкертләр арасыннан чыккандыр. Узган йөз урталарында яшәгән каллиграф Гали Мәхмүдовның исеме бик күпләргә мәгълүм. Аның турында күп кенә кешеләр мәкаләләр дә языл чыкканнар. Ләкин ул авторларның берсе дә Гали Мәхмүдовның рәссам-профессиоиап буларак эшләгән хезмәтләренә кагылмаганнар дисәк, ялгыш булмас. Бары тик күренекле сәнгать белгече, Казан һәм Татарстанның культура тормышында сизелерлек эз калдыргаи П. М. Дульский (1879—1956) гына бу мәсьәләгә кагылып узган һәм Гали Махмудов- ның уз заманында «билгеле миниатюрчы-рәссам» булганлыгын әйткән. («Вестник Научного общества татароведения». № 9—10. 1928.) Халкыбызның революциягә кадәрге чордагы сынлы сәнгате тарихын махсус өйрәнгәндә бу өлкәдә эшләгән тагын бүтән кешеләрнең исемнәрен дә ачыкларга момкии булыр дип уйлыйбыз. Ә хәзер милли графика сәнгате өлкәсендә аеруча актив эшләгән беренче татар совет рәссамнарының кайберләренә кагылып китик. Казанда шактый гына рәссамнар булуга да карамастан. Татарстанда культура тезелеше башланган елларда безнең графика сәнгатебезнең хәле шактый кыен була. Моның шулай нкэнле'ено ышану ечен 1911—1922 елларда басылып чыккан китапларны кулга тотып карау да бии җитә. Ул китапларның художество оформлеииелә- рен һич тә әйбәт дип әйтеп булмый, һәм бу аңлашыла да: озак елларга сузылган империалистик сугыш, егерме беренче елгы ачлык, полиграфик базаның булмавы һәм, ниһаять, рәссамнарның барысының диярлек ул елларда модада булган терле агымнар — кубизм, постимпрессионизм, сюрреализмнар белән мавыгулары графика эшенең артка калуына да йогынты итмичә калмаган. Эмма, шулай булса да. революциядән соң бу әлкәдә дә зур җанлылык башлана Интеллигенция вәкилләре генә түгел, элек кимсетелеп яшәгән эшче һәм крестьяннар да аңбелемтә, культурага омтыла башлыйлар. Публицистика теле, агитплакат теле хезмәт ияләре күңелендә зур яңгыраш таба. Яңа тормышны пропагандалау ечен яңача пропаганда чаралвры да кирәк бупв. Графика сәнгатенә игътибар арта һәм рәссамнарның күбесе шул ршкә бик теләп алына. Революциядән соңгы беренче елларда Казанда эшләгән татар рәссам-грвфихлар- иың иң күренеклеләреннән берсе — Госман Арсланов. 1897 елда Пермь шәһәрендә туган, башта рус-татар мәктәбендә башлангыч белем алган, аннары Пермьдә реальное училищеда укыган, аны тәмамлаганнан соң Пермь университетының физика- ю* иҗатының тик бер генә агына — китап басу белән бәйле график миниатюра ларыма гына тукталып утуне кирәк таптык. Мәгълүм булганча, татарларда китап баса башлау XVIII йөз ахырларында ук барлыкка килгән һәм бу өлкәнең узенең бик бай тарихы бар. Әбрар Кәримуллинның әле узган ел гына Казанда рус телендә басылып чыккан «У истоков татарской книги» исемле китабында бу мәсьәлә шактый тулы яктыртылган. Ләкин, безнең карашыбыз- ♦ ча, анда китапларның художество-полиграфии ягыннан ничек эшләнгән булулары бич аз чагылдырылган. Китапларны чыгаруда катнашкан рәссаммнниатюрчыпарның исемнәре күрсәтелмәгән. Ә бу мәсьәлә шулай ук өйрәнелергә тиешле. Әгәр узган гасыр урталарында басылып чыккан татар китапларын кулга алсаң, иң элек алариың тышлыклары, беренче һәм соңгы битләре, текст башлары, кызыл юлдагы беренче хәрефләре бик матур итеп, искиткеч зур эәеык белән эшләнгән булуларына игътибар итмичә мемиин түгел. Алар барысы да татӘр халкының традицион орнаментларына нигезләнеп, бер күрүдә күңелгә кереп калырлык дәрәҗәдә үзенчәлекле итеп эшләнгәннәр. 1923 елда Мәскәүдә басылып чыккан «Очерки истории ТАТАР ГРАФИКАСЫ Дмитрий Красильников. Хәсән Туфан портреты. «Безнең юл» журналыннан алынды (1927 ел, 6—7 нче саннар). математика факультетына кергән һәм шул ук вакытта төрле рәссамнардан рәсем дәресләре дә алып йөргән бу кеше 1918 елда Пермьдә яңа ачылган художество остаханә- ләрендә эшли башлый. Арсланов реальное училищеда укыган елларында ук рәсем сәнгате белән бик нык кызыксына. Пермьдәге рәсем сөючеләр җәмгыяте тарафыннан оештырыла торган күргәзмәләрнең барысына да бик кызыксынып йөри. Аның бу мавыгулары диндар татарлар арасында нәфрәт тудыра, шуңа аны «кяфер» дип атыйлар. Ә әти- әниләре бу «денсез» эшләр белән шөгыльләнүне бөтенләй тыялар. Шуңа күрә Арслановна бу өлкәдә системалы белем алу мөмкин булмый. Ихтимал, аның рәссамлык таланты шул килеш югалып та калган булыр иде. Ләкин меңнәрчә талантларны тоткынлыктан коткарган Октябрь революциясе Госман «Октябрь яшьләре», «Чаян», «Авыл яшьләре» I еш очратырга мөмкин. Әлбәттә, ул рәсемнәр күрә уңышсыз чыкканнары да бар. Ләкин хәйран әйбәт ясалганнары да байтак. Госман Арслановның ул еллардагы график эшләренең иң уңышлыларыннан берсе, минемчә, «Безнең матбугат» исемле китапка эшләнгән тышлык (Казан. 1924 ел). Бу тышлык ике төрле төс белән эшләнгән. Аның вертикаль сызыклары— кызыл. Тышлыкның югары өлешенә өч ак медальон ясалып, шуларга кара төстәге стильләштерелгән гарәп хәрефләре белән китапның исеме язылган. Графика белгечләре бу хезмәтне уңышлы дип тапканнар һәм ул үз заманында Парижда үткәрелгән күргәзмәгә дә куелган булган. Кызганычка каршы, Г. Арслановның мондый уңышлы эшләре күп түгел. Бу хәл, күрәсең, художество өлкәсендә аның белеме җитәрлек булмау белән аңлатылырга тиешледер. Әмма, ничек кенә булса да, без аны хөрмәт белән искә алырга тиешбез. Чөнки ул Октябрь революциясеннән соң татарлардан беренче профессиональ рәссам булган һәм татар графика сәнгатенә бөтен булган тырышлыгын биргән кеше. Татар графикасында җуелмас эз калдырган рәссамнарыбызның икенчесе — Фаик Та- һиров. Фаик Таһиров элекке Свияжск өязенең Олы Ачасыр авылында укытучы семьяАрслановка да үз максатына ирешү мөмкинлеген ача: ул Казанга күчеп килә һәм графика өлкәсендә эшли башлый. Егерменче елларда басылып чыккан татар китапларының барысы да диярлек Госман ага Арсланов тарафыннан иллюстрацияләнгән. Уп эшләгән рәсемнәрне «Кызыл яшьләр», |әм башка журналларда шулай ук бик арасында ашыгыбрак эшләнгән, шуңа Дмитрий Красильников. Н. Хайруллинның «Язгы җырлар» исемле җыентыгының тышлыгы. Казан, 1928 ел. кусство народов СССРп исемле мәкаләсендә Ф. Таһиров графикасына да кагылып, аны күргәзмәгә куелган милли хезмәтләр арасында иң яхшыларыннан берсе дип билгеләп үтә. («Печать и революция» исемле җыентыкның 1927 елда чыккан сигезен* че китабы.| Гарәп шрифтын ачык һәм уңайлы итеп язу елкәсендә дә Ф- Таһиров күп кеч куйган кеше. Аның каллиграфик эзләнүләре нәтиҗәсендә китап һәм журнал тышлык* ларында гарәп шрифтларын туры сызыклы геометрик рәсемнәр сыман итеп яза башлау гамәлгә кертелде. Яңалиф шрифтларын ничек яхшырак итеп язу буенча да Ф. Те- һиров күп эш эшләде. Ул уйлап тапкан гади һәм аңлаешлы шрифт формалары хезмәт ияләренә укырга-язарга ейрәнгәндә. әлбәттә, зур ярдәм иткән булырга тиеш. Егерменче еллар башындагы татар графикасының, инде әйтеп үткәнебезчә, уңышлары шактый зур. Ләкин, шуның белән беррәттән, аның бер үзенчәлекле кимчелеге дә булган. Хикмәт шунда, ул еллар графикасында кеше һәм гомумән тере җан ияләренең сурәтләре бөтенләй диярлек чагылдырылмаган. Хәтта талантлы рәссам Фаик Таһиров та кешеләр сурәтен үзе ясамыйча, коллаж алымы (рәсем остенә кешеләрнең әзер сурәтләрен ябыштырып куюны шулай дип атыйлар) белән генә эш иткән. Монда, күрәсең, электән килгән традициянең тәэсире булгандыр. 1927 елга кадәр басылган китапларда рәссамнарыбыз тарафыннан ясалган кеше сурәтләренең бөтенләй диярлек очрамавын шуның белән аңлатмыйча башкача ничек аңлатмак кирәк! Ләкин еллар үтү белән бу өлкәдә дә хәлләр үзгәрә. Безнең үз рәссамнарыбыз да кеше сурәтләрен ясаудан тартынмый башлыйлар. Шулай итеп, безнең үзебезнең дә график-портретчыларыбыз барлыкка килә. Әнә шундыйларның иң беренчесе итөя Дмитрий Красильниковны санарга кирәктер. Минзәлә өязенең Урта Пенәче азылында керәшен татары семьясында туган Дмитрий авыл мәктәбен тәмамлаганнан ары Минзәлә авыл хуҗалыгы техникумына укырга керә. Ләкин, сәнгатькә омтылышы зур булганлыктан, 1922 елда Пермь сәнгать остаха- нәсенә китә. Анда бер ел эшләгәннән соң Казанга сәнгать-техника институтына кайта. Шунда 1927 елга кадәр сәнгать белән шөгыльләнә, аннары Мәскәүгә барыл, ВХУТЕМАСта (Югары сәнгать-техника остахакәләре) укый. Красильников иҗатына бәя биреп, профессор П. Дульский менә болай дип яза: «Аның әсәрләренең стиле реалистик. Яраткан темасы — авыл, табигать һәм кешеләр. Д. Красильниковның графика техникасы күңелгә ятышлы, йомшак һәм төзек композициягә ия» '. Д. Красильников республикабызда басыла торган төрле журналларда да рәссам буларак шактый актив катнашып килгән Аның рәсемнәрен «Авыл яшьләре», «Кызыл яшьләр». «Чаян», «Безнең юл» журналларында еш очратырга мөмкин. Татар язучы- ларының китапларын формалаштырып чыгару өлкәсендә дә Д. Красильниковның хезмәтләре зур. Алдагы биттә Д Красильников тарафыннан иҗат ителгән һәм татар | рафикасында беренче оригиналь портрет булып саналырга хаклы булган ике хезмәтне такьдим иттек. Аларның берсе — заманында «Безнең юл» журналында басылып чыккан Хәсән Туфан портреты, ә икенчесе — бөек пролетар язучысы Максим Горький портреты. Бу соңгысын Д. Красильников 1928 елда М. Горький Казанга килтан вакытта «Авыл яшьләре» журналының заказы буенча натурадан эшләгән. Бу портретларның ни дәрәҗәдә оста эшләнүен укучылар үзләре хөкем итсен. Татар рәссам-графиклары башлап җибәргән эстафетаны егерменче еллар ахырында Казан сәнгать техникумын тәмамлаган яшь рәссамнар Ш. Мөхәммәтҗанов, Г. Юсупов, Г. Кәримов һәм башкалар кабул итеп алдылар һәм уңышлы дәвам иттерделәр. Монда без, урын кысан булганлыктан, аларның тик берсенең — Татарстан китап нәшриятында озак еллар буена эшләп килгән һәм китапларны сәнгатьле итеп формалаштыру эшен яхшырту өчен күп хезмәт куйган Шакир Мехәммәтҗановның бер эшен генә урнаштырабыз. Утызынчы елларда графика елкәсендә Байназар Альменов кебек осталар эшли башлый. Ә соңгы ун-унбиш елда бу өлкәдә яшь рәссамнардан Илдар Әхмәдиев. Тавил Хаҗиәхмәтов, Азат Садыйков, Эрот Зариповлар бик уңышлы эшләп киләләр. Ләкин татар совет графикасына нигез салган илтешләрне дә без онытырга тиеш түгелбез.