ГРАФИК ПУБЛИЦИСТИКАНЫҢ СУГЫШЧАН ЖАНРЫ

рокодил» яки «Чаян» журналының яңа санын кулга алуга, сез аның сатирик рәсемнәре белән таныша башлыйсыз. Бу — ничектер үзеинән-үзе шулай килеп чыга. Укырга кызыклы нинди материаллар бар икән, дип актарганда ук иң әүвәл күзгә рәсемнәр ташлана. Карикатура шундый инде ул, тиз тәэсир итүчән сәнгать тере. Ләкин сәнгатьчә шәп эшләнгән, партияле булса гына ул зур әһәмияткә ия. Шул вакытта гына карикатура кечле коралга, алгы сафтагы сәнгатькә әверелә.
Халыкара темаларга ясалган рәсемнәр, ягъни политик карикатура, график публицистиканың аерата моһим, актуаль һәм сугышчан бер тармагы санала. Совет властеның беренче елларыннан ук ул революциягә хезмәт итә башлый, һәм аннан бирле узган ярты гасыр вакыт эчендә совет карикатурасы искиткеч зур уңышларга ирешә, халыкара авторитет яулый. 1969 ел ахырында, «Сатира тынычлык эчен кәрәштә» дигән темага багышлап, СССР Сәнгать академиясе уздырган халыкара күргәзмә әнә шул хакта сейли.
Күргәзмәгә җир шарының барлык континентларында яшәүче ике йезләп карикатурачының биш йаздән артык рәсеме куелган иде. Америка художнигы Антон Реф- решьөкьҗ да, көрәшүче Вьетнам художникларының да сугыш уты кабызучыларга кар«пы пфөн нәфрәт белән сугарылган ялкынлы рәсемнәре бар иде анда. Шунда ук Жан Вффөяь, Херлуф Бидструп, Эрик Липинский, Андраш Масеарош рәсемнәре- Күрше стам^яерда совет графика осталары Кукрыникслар. Борне Пророков, Борис ■фкмөө, Витали* Горяев, Леонид Сойфертис, Юлий Ганфалар иҗат иткән әсәрләр...
Күргәзме җәмәгатьчелек тарафыннан бнк җылы каршы алынды һәм аңа югары бәя бнрөлдо. Бу — сынлы сәнгатьнең башка терләре һәм жанрлары арасында график ■үбжҗкстмкаиыд урыны һәм момкиняекләре турында тагын да тирәнрәк уйланырга, кыюрм фикер йәртерга нигез бирә. Бу мәсьәләләрне ачыклау һәм анализлау прзк- тик мтаы да »ур әһәмияткә ия. Минем аларның кайберләренә генә булса да туктавын үтәсем киле.
®ле күнгән түгел кайбер кешеләр арасында карикатура ул бер кенпек әйбер. бепвЯ кирәкле нәрсә булса да, аның гомере кыска, журналның яңа саны чыккач кичегә рәсем онытыла дигән фикер йөри иде. Кызганычка каршы, мондый карашның әле дә бетеп җиткәне юк. Мәсәлән, зона күргәзмә комиссиясе кире каккан кайбер рәсемнәр соңыннан халыкара сатира күргәзмәсенә куелды һәм югары бәягә лаек булды. «Сатира тынычлык өчен көрәштә» дигән күргәзмәдә исбат ителгәнчә, журнал битләрендә бер тапкыр күренгән политик карикатура үзенең сугышчан запалын югалтмый, үзенең кечен саклый һәм соңыннан күргәзмә стендларыннан актив тәэсир итә икән.
К
.-Үткән елда, июль кемнәренең берсендә, белгечләр «Крокодил» редакциясенә илебезнең торле почмакларыннан килгән меңнәрчә карикатураларны һәм плакатларны карап чыктылар. Шу- ларның ике йозе «Сатира ут сызыгында» дигән күргәзмә ечеи сайлап алынды. Бу — тематик күргәзмә иде. Халыкара тормышның торле якларын чагылдырган бик күп әсәрләр арасыннан күргәзмәгә Кеньяи-Кәнчыгыш Аэийдз һәм Якын Йончыгышта җинаять чел империалистик агрессияне фаш итә торганнары гына алын ды. Күргәзмәне оештыручылар материалларны урнаштыруның бик кызыклы, яңа формасын тап каннар. Башкаланың Кузнецк күпере урамындагы күргәзмә за-лының биек булуыннан файдаланып. алар экспозициягә газеталардан алынган һәм уннарча тапкыр зурайтыпган документаль фотографияләр куйганнар. Шулар фонында күргәзмәгә куелган топ карикатуралар һәм плакатлар бигрәк тә усал һәм нәфрәтле булып сурәтләнәләр.
Күргәзмәнең топ зчтолеген гомуми рухын совет сатира оста-
һәр ике күргәзмәдә Казан художникларының, «Чаян» журналы карикатурачыларының актив катнашуы куанычлы хәл. Илдар Әхмәдиеа, Лия Бочкова. Эрнст Гельме. Леонид Насыров. Борис Старчиков һәм бу юлларның авторы әлеге күргәзмәләрнең беренчесендә дә Һәм соңгысында да катнаштылар. Иосиф Бобровициий. Юрий Денисов һәм Виктор Игнатьев карикатуралары беренче, э Суфия Әбдрәшитова. Виктор Буиь һәм Ипан Хантимеров әсәрләре икенче күргәзмәдә күрсәтелде. Унике «чаян- чы»иың шундый зур иургәзмәләрдә катнашуы бездәге графика сәнгатенең үсеше хакында кайбер нәтиҗәләр ясарга, иҗади коллективның кече һәм «Чаян» журналының принципиаль позициясе турында сойләргә дә момкинлек бирә.
Автономияле республиканың сатирик журналы битләрендә халыкара политик темага багышланган карикатуралар бастыру кирәкме! Барлык сатирик коралның кечем хуҗалык һәм культура тезелешенең конкрет темаларына юнәлтү урынлырак булмасмы!.. Мондый карашларны алса сорүчо кешеләрнең дә позициясе берьяктаи дәрес кебек Ләкин алар илебездәге коммунистик тезелеш проблемаларын Советлар Союзының халыкара тормышыннан, тышкы политикасыннан аералар Шуңа күрә аләриың позициясен ахыргача янлап булмый.
Дәрес. «Чаян» журналында басылгвн карикатуралар «кара грек полковниклары» •исә Алабама расистлары күзенә чалынмый. Аларны. ягъни Пентагон сугыш чукмарларын. иң усая. иң ачулы сатирик рәсемнәр белән генә үзгәртеп тә булмый Сатирикның бурычы аннан гыйбарәт тә түгел. Карикатураның иң топ максаты җәмәгать тормышының того яки бу күренешләренә карата билгеле бер кереш тудырудан гый
Сүзсез рәсем. Л. Бочкова.
ларының «Правда» һәм «Крокодил» битләре буенча безгә таныш булган әсәрләре тошкил итә. Алср белән бсррәттән, союздаш һәм автономияле республикалар кари
ЛЕОНИД ЕЛЬКОВИЧ ф 11'АФИК ПУБЛИЦИСТИКАНЫҢ СУГЫШЧАН )ЦАШ'Ы
катурачыларының рәсемнәре дә куелган иде.
барәт. Карикатура укучыларга расистлар «мораленең» чирканыч табигатен, басыл алучыларның кабахәтлеген, долларга хезмәт итучеләрнең икейөзле булуларын тирәнрәк аңларга ярдәм итә. Ул совет кешесенең морале һәм әхлагы белән сыеша алмый торган һәр нәрсәгә — комсызлыкка һәм әрәмтамаклыкка, эчкечелеккә һәм ришвәтчелеккә. ялкаулыкка һәм гамьсезлеккә каршы нәфрәт тәрбияли. Монда Мәскәү ечен бер, Казан өчен икенче доза, икенче дәрәҗә булырга мөмкин түгел. Менә шуңа күрә дә «Чаян» журналының бөтен карикатурачылар активы халыкара тормыш темасын яктыртуга зур әһәмият бирә. Бу теманы эчке тормыш темасы белән бергә алып барганлыктан, журналга бу мәсьәләләрне төрлеләндерергә һәм системалы рәвештә яктыртырга, укучыга тәэсир итү дәрәҗәсен күтәрергә мөмкинлек бирә. Карикатурачыларның күргәзмәгә куелган рәсемнәре моңа мисал була ала.
«Чаян» художникларының өлкән буыны вәкилләреннән И. Бобровицкий һәм 3. Гельмс ечен зур, гомумиләштерелгән темаларга омтылу характерлы. Рәсемне ту-
Көньяк Вьетнамда һөҗүм операцияләре (партизанча төзәтмәсе белән)
И. Хантимеров ргсем-
мем дерес аңлау ечеи аның кайбер урыннарын, мәгънә бирә торган детальләрен сурәтләүдәге конкретлык та алар эчен уртак сыйфат булып тора. И. Боб- роеицкийның «Казына алмаслар» дигән рәсемендә җир казучы машинага утырган бер реваншист свастика ярдәмендә ГДР стенасын казып маташа, һәр детале җентекләп эшләнгән бу рәсемдә тел мәгънәви деталь — фашист свастикасы. «Чаян» ветеранының, сатирик графика олкәсендә кырык еллык тәҗрибәсе булган художникның узенә хае стиле бар. Бу композициягә дә. сюжетка да. рәсемнең барлык элементларын хәл итүгә дә кагыла. Ләкин рациональлек эмоциональлелекне киметү, графиканың бер тәрле булуы исәбенә ирешелә. Болар тәҗрибәле һәм кызыклы художникның кайбер рәсемнәренә зыян китерә.
Э. Гельмс үзенең рәсемнәрен башкача, күпертел һәм кискенләштереп ясый. Ул моңа образларны капма-каршы кую аша ирешә. Күргәзмәгә куелган рәсемендә ул Америка милитаристларының ерткычка охшаш гәүдәсен һәм шунда ук американец- кы капларга тырышучы кыска буйлы эшкуарын күрсәтә. Художник аларны һәм чагыштыра. һәм каршы куя. Ә рәсем астындагы язу бетен нәрсәгә ачыклык кертә:
— Карагыз, ул бит тынычлык яклы! Ә кулларын хәзер юар.
Аңа кулларын юарга кирәк, билгеле, ченки алар терсәккә кадәр канга буялган. И. Бобровицкий белән Э. Гельмс иҗатындагы аермалык эмоциональлелектә һәм күпертел күрсәтүчәнлсктә генә түгел. Ул детальгә карата монәсәбәттә. рәсемнең шартлы булуында. И. Өхмәдиев, В. Игнатьев, Б. Старчиков. И. Хантимероз «чаянчыкларның урта буынына, потенциаль мемиинзекпәре әле тулысынча ачылып бетмәгән художниклар рәтенә керәләр. Аларның күбесе эзләнүен дәвам итә. Шуның белән бергә аларның үзләре ирешкән дәрәҗәне саклау ечен җитәрлек кадәр график культуралары да бар.
И. Хаитнмеровның «Коньяк Вьетнамда һоҗүм операцияләре» дигән сатирик рәсеме “ художникка хас аңлаешлы график ысул белән башкарылган Ышанычлы штрих, тегел ♦ буяу, гади композиция, эчтәлекне әйтеп бирүдә ачыклыкка омтылу — болар барысы * да аның стиленә хае детальләр. а
Ә менә В. Игнатьев карикатуралары хәрәкәтчәнрәк һәм эчкерсезрәк. Ул бер генә э минутка да альбомыннан аерылып тормый. Шуңа күрә аңа тормышны, заманны ти- ~ рән тою һәм аңлау хисе хас. В. Игнатьевның халыкара сатирик күргәзмәгә кабул ител- г ген карикатурасы — халыкара темага ул эшләгән иң тәэсирле рәсемнәрнең берсе. ы Аида атом-тош һәм бактериологик кораллар, һәлакәтле газ баллоннары, ракеталар ч тутырылган җир асты арсеналы сурәтләнгән.
— Үсеп кенә җит, бу тәтиләр барысы дв синеке булыр,— дип мерәҗәгать итә с ата үзенең улына. Ата дигәне — Кенбатыш Германия монополистлары, аларның шулай ы сееп үстерә торган уллары исә — НДП. Киеме свастикалар белән бизәлгән балвның г үскәч кем варисы булачагына аз гына да шик калмый.
Б. Старчииовның иургәзмәгә куелган сатирик рәсемнәре аның эчтәлекне тирәнрәк ачып бирергә ярдәм итүче яңа. тәэсирле график чаралар эзпәвен күрсәтәләр. Шу- ларның берсен — «Израильнең импеРЕАЛИСТИК портреты» дигән иң яхшы рәсемен па- pan үтик. Америка илбасарларының Израильне тынычлык күгәрчене итеп күрсәтергә агрессивней империалистик асылын яшерергә маташуларын фаш итү ечен. художник карикатурачыларның гадәттәге материалы — графика белән генә канәгатьләнм*, Ул офорт куллана. Бу — рәсемнең эмоциональ тәэсир иечеи генә арттырып калмы*, балки график публицистика елкәсендә линогравюра һәм офорт чараларын куллануның перспективалы булачагын да күрсәтә
И. Өхмәдиев теге яки бу график форманы карикатураның эчтәлегенә, тжя фм- керенә карап сайлый. Яхшы профессиональ хәзерлек үткән сәләтле художник рәсем ясауның терпе ысулларын әйбәт белә. Мәсәлән, халыкара сатирик күргәзмәгә аның линияләр белән ясалган «Дезертирлыкка каршы чара күрелде» дигән рәсеме куелгач иде, Аның соңгы хезмәтләренә матур, килешле рәсем характерлы. Миеал ечеи «Сатира ут сызыгында» дигән күргәзмәдә күрсәтелгән рәсемен иарап үтик. Рәсем конкрет Художник кинаягә урын калдырмый. Рәсемдә Америкадагы зур шәһәрчең таш
1 Металлга кислота белән тешерелгән рәеем.
HdHVM ИҮҺГШЧЛЛЭ Ияңуннхэиһиивлп МИФҮа
йорхлары арасында әңгәмә алып баручы америка егете һәм әле генә Вьетнамнан кайткан очучы күрсәтелә. Алар үзара әңгәмә алып баралар:
— Икенче ел инде мин менә бу колледжга эләгә алмыйм.
— Мин аңа беренче әйләнештән үк, түбәннән очканда да эләктерер идем.
Күргәзмәләрдә катнашучыларның күбесе |С. Әбдрәшитова, Л. Бочкова, В. Бунь, Ю. Денисов, Л. Насыпов) «чаянчыпларның яшь буынына керә. Аларның сатирик графика елкәсендәге эш стажлары ике елдан биш елга кадәр, башкача әйткәндә, әле башлана гына. Әмма аларның уңышы турында да инде хәзер үк сөйләргә мемкнн. Бу — киләчәктә аларга шактый емет багларга нигез бар, дигән сүз.
Аларның «Чаянпда ничек эшли башлаулары характерлы. Л. Бочкова белән Ю. Денисов беренче адымнарын бик кыюсыз башлаган булсалар, Л. Насыров, С. Әб- дрәшитова, В Бунь, киресенчә, үзләренең кыюсызлыкларын киң колачлы чая рәсемнәр белән ышыклыйлар кебек иде. Ләкин ейрөнчеклек чорын алар тиз үтеп киттеләр. Л. Бочкова белән С. Әбдрәшитованың уңышлары турында күргәзмәләрдә алган дипломнары ачык сөйли. (Шуны да билгеләп үтәргә кирәк, хатын-кыз сатирикларның мондый уңышы белән бер Татарстан гына горурлана ала.) Ю. Денисов белән Л. Насыров- ка килгәндә исә. «Чаян» журналының соңгы ике-еч елда чыккан саннарын карасагыз, алар иҗади мемкинлекләре зур булган, гадәттән тыш еметле художниклар дигән фикер белән килешми калмассыз.
Ә мечә Леонид Насыровның иҗади язмышы безне шактый борчый әле. Болай бизәкле матур рәсем ясаучы, композицияне яхшы тоючы, чын-чыннан талантлы художник ул. Ләкин ул тышкы матурлыкны идея эчтәлеген ачуга түгел, бәлки рәсемне тышкы матурлыкка буйсындыру белән чиктән тыш мавыга. Ул үз талантын график тәэсир итү чараларын эчтәлекне ачуга юнәлтсә, журналда тагын бер истә калырлык рәсем барлыкка килә. Художник рәсемнең максатыннан һәм асылыннан чыгып эш итсә, аның һәр хезмәте күргәзмәдә күрсәтелгән «Төшү мәйданчыгы» рәсеме дәрәҗәсендә булачак.
Яшь карикатурачылар Балтик буе республикалары яки социалистик илләр худож-никларының тәҗрибәләрен һәм казанышларын тәнкыйтьчел үзләштерәләр. Шуның нә-тиҗәсендә И. Әхмәдиев, Л. Насыров һәм С. Әбдрәшитова алга таба җитди адым ясадылар. Сәләтле график Ә. Үтәгәновның кайбер уңышсызлыклары. башкаларның тәҗрибәсен өйрәчү урынына аларга, бигрәк тә полякларга, охшарга, иярергә тырышуы белән аңлатыла.
Карикатура арсеналында сатира коралының тәэсирлелеген күтәрү ысуллары һәм чаралары бик күп. Рәсемнең тексты — шупарның беренчесе. Сатирик журналда басылган һәр карикатураның диярлек тагын бер авторы бар. Ул — теманы уйлап табучы кеше яки теманы һәм рәсемне тикшерүдә катнашкан ботен коллектив. Художник яееме янында теманың авторын күрсәтмәү берничек тә акланмый торган аңлашылмаучылык кына ул.
Әгәр теманың авторы күрсәтелеп килсә? Ул вакытта егерменче елларда «Кро- кодилида басылган күпчелек карикатураларда В. Лебедев-Кумач. А. Бухов, ә кайчагында В. Маяковский исемнәрен укый алыр идек. «Чудак» журналынын танылган художниклары исеме янында И. Ильф белән Е. Петров имзаларын күрер идек. Сугышка кадәрге «Чаянвны актарганда без һ. Такташ. К. Нәҗми. Г. Кутуй, Г. Гобәй, М. Әмир, Ә. Исхак, Г. Минскийның сатирик сәләтләрен белер идек. М. Җәлил эшчәнлегенең күп кырлы булуын аңлар идек. Сүз уңаенда әйткәндә, «Чаян»ның сугышка кадәр чыккан кайбер саннарында рәсемнәргә текст язган авторларның исемнәре дә (М. Әмир. Ә. Исхак — Карәхмәт, Г. Гобәй — Г. Г., Ф. Хөсни һ. б.) күрсәтеп барылган. Кызганычка каршы, соңгы вакытларда тема авторлары бөтенләй билгесез кала. Бу кимчелекне те- зәтергә була әле. Шул эш белән шөгыльләнгән белгечнең хезмәте нинди кызыклы һәм мавыктыргыч була алыр иде. «Чаян» подшивкаләры шундый тикшерүчене көтә. Совет сатирик графикасының актуаяь бурычларын хәл иткәндә художникларның һәм язучыларның бергәләп эшләү традициясен яңарту нинди файдалы булыр иде.
«Чаянпның сатирик графикасы киң яклау тапты. Ярты гасырлык тәҗрибәсе булган, коммунистик төзелешнең актуаль бурычларын хәл итүгә юнәлтелгән сатирик графика сугышчан совет сәнгатенең бер отрядын тәшкил итә. Тагы да үсү һәм камилләшү өчен бездә бик күп потенциаль мөмкинлекләр бар әле.