ДАИМИ ҺӘМ ЭШЛЕКЛЕ ЭЛЕМТӘ

таклы рус язучысы Владимир Галактионович Короленко (1153—19211 безнең якларга шактый еш килгән һәм Казан белән бнк нык элемтәдә торган. Әиә шул тыгыз элемтә. бер яктан, аның ижатына материал бирсә, икенче яктан, >ңиде иешенең гомерен саклап алып калуга ярдәм иткән. Ул хакта алда суз булыр, ә хәзер Владимир Галактионовичның Казанга һәм безнең якларга кайчан, ни ечен иилсп йоргәнлеген исиәртеп утик әле.
В Г. Короленко Казанга беренче тапкыр 1884 елда Якутиядән сергеннән кайтышлый туктала. Монда ул шулай ук сергеннән кайткан абыйсы белән очраша. Элекке танышлары белән күрешә һам, алар киңәше буенча. Нижний Новгородка китә. Ач да ■Зенит» пароход компаниясенә эшкә урнаша, башта иәссир булып, аннары пр> стань упраплгющие булып зшли. 188S елда Казанда басыла торган «Волжский вестник» газетасы редакторының тәкъдиме буенча шул газетаның сотруднигы булып эшли башлый. Ай саен мең юллык материал язып тора. Шул ук газетада аның хикәяләре дә басыла. Тик анда озак эшли алмый. Газетаның тоткан юлы үзгәреп, аның авторитеты тошиән- кан соң, шул ук елның ноябрендә «ВОЛЖСКИЙ вестник» белән арасыи озә.
Ләкин Казан белән бәйләнешен дәвам игә. Үзе Нижний Новгородта яшәсә дә. Казанда басыла торган газета-журналларга хикәяләрен һәм очеркларын җибәрел, аларны терло псевдонимнар бэлән бастырып баруны дәвам итә.
1887 елның июнендә Владимир Галактионович Краснооидоео авылына (хәзер бу авыл Кама Тамагы районына карый) Якутиядә сергеидә үзе белән бергә булып кайткан иптәше Михаил Антонович Ромьс янына килә. Ромасны ул сәргендәге танышы буларак кына түгел, үзенчәлекле кеше буларак та якын итә. Владимир Галактионовичның ■Художник Алымов» иселтле хикәясендәге Романым образы нәкъ менә шул Ромасны күз алдында тотып сурәтләнгән.
Красновндоао Владимир Галактионович күңелендә шактый тирен һәм якт^ эз калдырган. Моның шулай икәнлеге аның 1887 елда язган куен дәфтәрендәге язмадан бик ачык күренә: «Елга 1 — незге шикелле. Аргы якның болыны ялтыравык тасма булып сузылып киткән комлы ярга килеп терәлгән.
Еракта, сизелср-сизелмәс кенә, урман зәңгәрләнеп күренә. Нәкъ елга үрмәкүчләре сыман булып, терле юнәлешләргә таба кара нокталар — балыкчы кәймәләре шуышып бара. Ишкәкләр бер күтәрелеп, бер тешеп тора, алардан чәчрәгән су тамчылары очкын сыман ялтырап-ялтырап китә.
Уң яктагы зур тау. гигант балта белән бер чабуда кыел тошергандай булып, елгага авышып тора. Баскычланып чыгып торгаи итәкләре яшел үлән белән капланган ул тауның башы пеләш...»
Шул ук куен дәфтәренә әдип әлеге тауда яшәгән атаман турындагы легеидаиы да таркал куйган. Коймача карт соиләее буенча язылган уп легендада менә мондый юллар бар: «Ә тау. күрәсең, биек. Шуның башына ук менә икән теге. Ә аннан бик ерак җирлар күренә. Хәтта Лаешны да күреп була. Ә оске якта Ютары Ослан да күренеп тора. Атаман, ерактан күрсәтә торган трубасын тотып, әиә тегендә менеп баса
Суз Идел турында бара.
HI
А
икән дә карый икән. Түбәнгә төшеп килүче яки югарыга менеп баручы берәр судно күреп алдымы — хәзер үзенең кешеләре белән таудан төшеп китә торган булган...»
«Мин шул тауның маңгаена карап торам,— дип яза Короленко,— һәм теге яр астында, дулкынлы су буенда басып торган атаманның мәһабәт гәүдәсен күргән кебек булам...»
Бер группа иптәшләре белән Нижний Новгородтан килеп, 1838 елда Короленко Казанда журналистик- публицистик җәмгыять теэергә дә тырышып карый. Ләкин бу омтылышы бушка китә — җәмгыять төзергә полиция рөхсәт итми.
Короленко 189$ елда безнең якларда тагын берничә тапкыр булып китә. Ул елны «Мултан корбаны» дигән мәсьәлә буенча бик зур суд процессы була. Аның асылы кыс- кача түбәндәге хәлгә кайтып кала. 1892 елның алтынчы маенда Вятка губернасының Иске Мултан авылы янындагы урманда бер фәкыйрь сукбайның мәете табыла. Ул мәетнең башы кисеп ташланган һәм эчке әгъзалары йолкып алынган була. Менә шуннан чыгып, полиция бу кешене җирле халык — мәҗүси удмуртлар аллага корбан итү өчен үтергән дигән фикергә килә.
Бу эшне башта җирле полицейскийлар тикшерә. Тикшерү 29 ай буена сузыла. Нәтиҗәдә теге мәетнең Казан губернасындагы Мамадыш өязе кешесе Митюнин Конон булганлыгы ачыклана. 1894 елның кышында, Кононны үтерүдә гаепләп, Иске Мултан авылының ун кешесен кулга алалар да судка бирәләр. Суд Малмыж шәһәрендә ясала. Әлеге ун кешенең өчесе гаепсез дип табылып, кайтарып җибәрелә, ә җидесе гаепле дип, нәтиҗә чыгаралар һәм апарны төрмәгә утырталар. Төрмәгә утыртылган кешеләрнең яклаучысы булып судта катнашкан адвокат хөкем карары белән килешми һәм кассация бирә. Шуннан соң 1895 елның беренче октябрендә Алабуга шәһәрендә теге җиде удмуртка яңадан суд була. Суд аларны тагын гаепле дип таба. Удмуртлар алдына үлем куркынычы килеп баса.
Ихтимал, аларны шул хөкем карары буенча үтергән дә булырлар иде. Ләкин, крестьяннарның бәхетенә каршы, суд процессында катнашкан В. Г. Короленко, хөкем карары белән һич тә риза булмыйча, эшне яңадан карауны таләп итеп, еудның гадел булмаганын ышанычлы дәлилләп, башта газетада язып чыга, аннары, Иске Мултан авылыма үзө барыл, җинаять урыннарын тикшерә, фоторәсемгә төшерә, гаепләнүчеләрнең аөылдашлары белән сөйләшеп, мәсьәләне тагын да тирәнрәк итеп ачыклап кайта. Шуннан соң Короленко судның гадел булмаганын әйтеп, алдынгы юристларны һәм күренекле врачларны бу мәсьәләне ачыклашуда ярдәм итәргә чакырып, «Русские ведомости» газетасы аша бөтен илгә аваз сала: «Мин,— дип яза ул,— әле хәзер генә Алабугадан, суд тикшерүе үткәрелгән җирдән кайттым. Судтан соң мин Иске Муптанга бардым. Митюнинның башы өзеп ташланган гәүдәсе табылган ямьсез сукмакны кара-дым, серпе һөм күңелсез драма булган урыннарны рәсемгә төшердем. Митюниииы Дмитриев Моисей шалашындагы өрлеккә асып куел, шунда аның канын агызганнар, имеш, дигәннәр иде. анда да булдым. Казылып, актарылып беткән шалаш идәнендә, күпме генә эзләсәм дә, кан эзе таба алмадым... Мин һаман шул коточкыч, серле, адәм ышанмаслык хәл тәэсирендә яшим әле. Мин аннан хөкем карарын тыңлаганнан сон күңелемдә туган бик авыр хис белән кайттым. (Судта катнашкан башка интеллигент тамашачылар да шушындый ук авыр хис кичергәннәрдер дип уйлыйм.] һәм минем:
Юк, алай булмаган! Юк. егерменче гасыр алдында торганда безнең Ватаныбыз каннибализмнан азат!» дип кычкырасым кил». (В. Г. Короленко. «Мултансксе жертвоприношение». 10 томлык җыелма әсәрләр. 9 том. Мәскәу, 19S5 ел. 339 бит.)
Владимир Галактиоиоаич шәхси хисләренә бирелү белән генә чикләнми, мәсьәләне җентекләп тикшерә. Шул мәкаләсендә ул җирле суд хезмәткәрләренең эшне аннаи-моииаи гына карап хоием карары чыгаруларын дәлилләп күрсәтә: «Мәетне.— дип яза ул,— бер ай буена ярып карамыйча тотканнар... Хокемгә тартылган вотяклар |УА**уртлар) суд эшенең нечкәлекләрен белмәгәнлектәи. шаһитлар чакырту мөмкинлегеннән мәхрүм ителгән булганнар. Яклаучыга алар суд булырга нибары ун кон кала гына мәрәҗәгать иткәннәр Аида да яклаучыга власть тарафыннан ышанычсыз дип табылган шаһитлар белән генә канәгатьләнергә туры килгән. Хәлбуки, гаепләүчеләр үзләре суд тикшерүчеләрен каяндыр китереп чыгарылган терле имеш-мимешләр белән генә ышандырганнар. Ул имеш-мимешләр дә имеш-мимешләрдән генә килеп чыккан булган әле.-»
Шул ук вакытта Владимир Галактионович Вятка губернасының суд органнары тикшерү барышында, үзләренә кирәкле җавапны алу очен, һич тә рахсәт ителми торган чаралар кулланып эш итүләрен дә катгый итеп искәртеп китә. Мәсәлән, ул Мултан удмуртларыннан сорау алган вакытта алариы аякларыннан асып интектерүләрен ачыклый һәм бу нәрсәнең бернинди законга да сыймый торган кансызлык икәнен айтә.
Королсиконың менә шушылай бик борчылып. Алабугада чыгарылган хакем карары белән дә килешә алмыйча язуы нәтиҗәсендә мәсьалә Сенатка барып җитә һәм әлаге җиде удмуртның эшен оченче тапкыр тикшерергә мәҗбүр булалар. Бу юлы суд Митюнинның туган ягында — Мамадышта үткәрел». 1896 елның 27 маениан 4 июненә кадәр дәвам иткән ул суд процессында Владимир Галактионович та катнаша һәм удмуртларны яклап чыгыш ясый. 29 майда Мамадыштан үзенең хатынына язган хатында шул кеинәрдәге хәлләр турында ул менә болай дип яза: «Бүген утырышның икенче кеие. ләкин миңа ун кен узгандай тоела инде. Залда, гаеплеүче прокурорлар артында, х»кем палатасы прокуроры минем отчетны кулына тотып утыра. Башта ул анда язылганнарның барысын да җентекләп тикшереп-карап барган иде. Ләкин хәзер. күрәсең. шаһитләрнең элек сейлагән нәрсәләрен нәкъ минем отчетта ятылгаи- ча сүзга-сүз кабатлап баруларына инангандыр — алай җентекләп үк карап бармый башлады. Берничә бик каты бәрелеш булып алды инде. Тәнәфес вакытында халык арасыннан бик күпләр минем кулымны кысты. Гомумаи. халыкның барысы да дип әйтерлек безнең якта, ләкин безнең каршыбызда унике сфинск присяжныйлар утыра... Ике тапкыр бик моһим мәсьәләләргә кагылышлы сораулар бирә алдым. Гомумән, мин сейләгән вакытта буталмыйм, бары бераз кызам гына икән. Шулай дилер. Бу эш кимендә тагын ач кенгә сузылыр әле. Бүген иртән без бик шатландык, полицияне бетереп салдык Шмепеа тыелган чаралар куллануын һам властен манифестта күрсәтелгән дереҗәдән арттырып җибәрүен танырга мәҗбүр булды. Тимофеев бетенлай буталып бетте һам ниндидер тузга язмаган нәрсәләрне лыгырдый башлады».
Ниһаять, мәсьәләне һәрьяклап тикшерганнәи соң суд әлеге җиде удмуртны аклый.
Ләкин еллар буена сузылган бу борчулы эш язучының үзенә дә шактый кыйммәткә тешә. Моның шулай икәнлеге әдипнең 1897 елның 24 январенда энесенә яэгаи хатыннан бик ачык күренә: «Өченче елдан, ягъни Мултан эше башланганнан алып, узган елның казенә кадәрге вакыт эчендә, кирәгеннән артын талчыгу иәтиҗасе буларак. үземә снэелмича генә минем нервларым шаитыи нык какшаган икән. 189$ елның козе тулысы белән отчетлар тезүгә, мәкаләләр язуга һам күңел борчуларына сарыф ителде. Аннары Мамадышка барырга һәм анда җиде кен ярым буена утырышларда катнашырга туры килде Шул утырышларның соңгы кәннәрачдә минда бик каты йокы-сызлык башланды...»
Бәхеткә каршы. Владимир Галактионояичның бу авыруы артык зыянлы булмый. Соңыннан ул савыга һам 1921 елга кадәр яши. иҗат ит». Безнең якларга үзе килеп чыга алмаса да. Казан белән бәйләнешен әзми. Күп иена Казеи кешеләре белән хат азышып, хәбәрләшеп тора.
В. КЛИМЕНТОВСКИЙ