СҮРИЯДӘ ОЧРАШУЛАР

үриядә ике еллап эшләү дәверендә минем эчен иң хатирәле вакыйгалар — Пальмирада булу көннәре иде.
Пальмира — ком даласы үзә-енә урнашкан борынгы шә- һер. Легендаларга караганда, ул Соломон * патша хакимлек иткән елларда салынган. Географик яктан уңайлы урында утыруы аркасында Пальмира тора-бара Рим һем Персия сәүдегорләренең очрашу базары булып китә. Алтын-кемеш төялгән кәрваннар шәһәргә төрле яктан агылып кына тора. Пальмиралылар исе, ком чүлләренә чыгып су сату, кәрваннарны юлбасарлардан саклау
Кебек эшләрне эшләп, шактый муллык белән кын күрәләр. Шәһәрнең байлыгы Рим вәкилләренең нәфесен уята һәм алар безнең эрага кадер е 42 иче елларда Марк Антоний җитәкчелегендә Пальмирага һөҗүм оештыралар. Кораллы һөҗүмгә каршы торырлык нытытмалар белән өйләндереп алынмаганлыктан. шәһәр дошманга бирелергә мәҗбүр була һәм бик күл еллар буе Рим императорына ясак түләп торырга тиеш була. Соңрак Пальмира гарәп халифәлеге составына кертелә һәм яңадан үсеш чорын кичерә.
Менә шундый катлаулы вакыйгалардан тора Пальмираның үткән тарихы. Ял көннәренең берсендә шул шәһәрнең ярым хәрабә хәлендәге урынын карарга бардык. Хәрабәләр шактый киң мәйданны биләп тора. Аларны истәлек өчен фотога төшерү нияте белән, без шәһәр читендәге артык биек булмаган тау итегенә күтәреләбез. Аннан гасырлар җиленә баш ими утырып калган йөзләрчә колонналар бик яхшы күренә. Ә тау түбәсендә дистәләрчә гасырлар буе сәяхәтче һем туристларны үзенә тартып тора торган замок. Калаат ибн Маен дип аталган бу крепостьның тарихы атаклы друз (елкының әмире Фәхр-эд-Дин (1590—1635) патшалык иткән чорлардан башлана дип сөйлиләр. Ливанның һәм өлешчә Сүриянең хуҗасы булып алгач, бу әмир терекләрнең Һөҗүменнән саклану эчен бик куп урыннарда текә тау түбәләренә крепостьлар салдыра. Бу да шундый крепостьларның берсе. Борынгы гарәп стилендә эшләнгән зур капка аша эчке үтәбез, һәркайда биеклеге 20 шәр метрлы таш баганалар. Моннан ач- Дүрт нез ел элек бу колонналарның естенде матур йортлар булган, аларда кешеләр яшө- f»H. Колонналарның башында элек полководецларның һәм колонналар тезүгә зур элеш керткән гади кешеләрнең сыннары куелган булган.
' Ахыры. Башы 7 санда.
* Соломон—элекке Израил дәүләте патшасы, Давидның улы. (Безнең эрага «адер 971—972 еллар) Мөселман легендаларында исе Соломон — Сөләйман, Давид — А*»ыт дип йөртелә.
каласың, .экскурсоводның OWWIBna понсиом», -------------------- --- -------- . --- ----------
бу мәрмәр ташларны Сүриядә түгел. Мисырда — Асуан тирәсендә чыгарганнар. 20швр ■онналы ул ташларны диңгез буйлап башта Бейрутка, ә аннан Ливан далалары аша Пальмирага алып кайткан булырга тиешләр. Бу, әлбәттә, коллар көче белән эшләнгән,
Таулар артына бик зур Кояш гыйбадәтханәсе урнашкан. Аның җилләр ашаган стеналары янына килгәч, сокланмый китә алмыйсың. Стеналарның һәркайсы озынлыкка 200, ә биеклеккә 16 метр.
Сүриянең кайсы гына почмагына барып чыкма — һәркайда тарихи вакыйгалар белән бәйләнгән истәлекле урыннар. Мөлаем-кунакчыл гарәп халкы үткән вакыйгаларны легендалар белән бизәп, матурлап килгән. Шундыйларның берсе — Дәмәшкъ шәһәреннән 35 километрларда урнашкан Седнай авылы. Анда 2300 кеше яши, барысы да христианнар. Авылның бер элеше үзәнлеккә, ә бер өлеше тау башына урнашкан. Соңгысының ерактан ук күренеп торган монастыре да бар. Күңелне җәлеп итеп торган бу монастырьның легендасы кызык кына.
Тарихтан мәгълүм булганча, Рим императоры Юстиниан 547 елны үзенең гаскәрләре белән Сүрия җиреннән уза. Гаскәоләре суга сусагач. Дәмәшкъ шәһәреннән ерак түгел бер урынга туктап хәл алдырырга була. Үзәнлекләрдә чишмә эзләп йөргәндә Юстиниан кыр кәҗәсе күрә һәм, аның матурлыгына сокланып, артыннан куа китә. Ләкин тота алмый, күзеннән югалта. Әмма кич җиткәч, яңадан очрата. Атарга диһ җәясен тарткач, кинәт бөтен тирә-якны яктыртып нур балкый һәм кыр кәҗәсе гүзәл кыз кыяфәтенә кереп, телгә килә: «Син мине үтерә алмассың, Юстиниан. Угыңны кыны- сына салып куй да мин басып торган урынга монастырь салдыр».— ди. Шунда ук нур сүнә һәм кыз да югала. Кызга гашыйк булган Юстиниан, аның сүзен үтәп, шул урында монастырь салдырган, имеш.
Бер көнне эштән кайтып, гарәп телендә кызыклы гына китап укырга дип утырган идем, номерыма Галә-эд-Дин (безнеңчә Галәветдин була) йөгереп керде.
— Әйдә, жыен тизрәк, туйга барабыз, икенче энем өйләнә. Сезнең як кешеләра туенда буласым килә дигән идең бит,— диде.
Озак уйланып тормыйча, шефка кердем һәм, бераз соңлап кайту ихтималымны | әйтеп, урамга чыктым.
Без килгәндә туйның кызган чагы иде. Киң һәм якты бүлмә. Өстәл-фәлән юк. Стена буйлап урындыклар тезелгән. Аларга шәһәрнең аксакаллары һәм башка кунаклары утырган. Уртада музыкант. Авызына курайга охшаш нәрсә капкан да моңлы гареп көйләрен сыздыра. Алар аерым бүлмәгә җыелганнар. Безгә аш-суны да ирләр ташыды. Аннары берничә ир бергәләп «Корьән» сүрәләрен көйләп укыдылар. Аннары уен-көлке, җыр-бию башланды. Болар барысы да кияү белән килен очрашканчы эшләнә икән. Килен бу вакытта әти-әнисе. туганнары белән бергә кияүнең килүен көтеп утырырга тиеш. Бераздан егетне ата-анасы туган-тумачалары әйләндереп алдылар да шәп-шәр» калганчы чишендерделәр һәм одеколон сиптереп өр-яңа күлмәк, чалбар кидерделәр. Бу исә аны кыз янына барырга хәзерләүләре иде. Шуннан соң туганнары, якын танышлары егетне уртага алып, кыз өенә юнәлделәр. Галә-эд-Дин мине дә калдырырга теләмәде. Юл буе кызның чыгуын сорап җырлар җырладылар. Ләкин кыз чыкмады. Килен янына кияүдән башка берәүнең дә керергә хакы юк. Урамда калып без килү белән киленнең чыкканын көтәбез. Алар чыгып баскач, барыбыз да киленне котлыйбыз һәм, исәнлек-саулык, бәхетле тормыш теләп, яңадан кияүнең йортына әйләнеп кайтабыз. һәркайсыбызга аерым тәлинкәләрдә татлы азыклар өләшеп чыгалар. Ашыйсын килсә ашыйсың, үзең белән алу да гаепкә саналмый.
Өйләнешү вакытында иң әһәмиятлесе — калым җыю. Әгәр ярлырак егет өйләнергә теләсә, кызны күрми торып, ул калым өчен акча эшли башлый. Сумма 5 мең сирил фунтыннан да ким булырга тиеш түгел. Артыграк булса—тагын да шәбрәк.
Калым гарәп яшьләренең алдагы көне өчен кирәк. Әгәр, мәсәлән, килен иреян’Н аерылырга тели икән, ул бөтен административ расходларны үзенә ала. Яшь гаиләләрнең аерылышу очракларын егет белән кызның өйләнешкәнче бер-берләрен күрмәүләре белән аңлатырга кирәк. Шуның өстенә, ирләр, семья бюджетларын истән чыгарЫЛ
була.
Калым дигәннең башка яклары да бар әле Ә-эр егет фәкыйрь икән, /л кыздың «гасына эшләргә тиеш һәм ата хезмәт хакы урынына аңа үзенең кызын тәкъдим итә. hop ике якның да калым бирерлек рәте юк икән, кияү гаиләсеннән бер кыз килен гаиләсенә килен булып төшәргә тиеш. ♦
Хомс шәһәрендә Габдел-Кәрим Тәркмәни атлы бер сатучы белән танышкан идем. — Аиып бабасы кайчандыр Төркмәнстаи республикасында яшәгән булган. Габдел-Кәрим g магнитофон, транзистор кебек әйберләр ремонтлап көн күрә. Өйләнмәгән. Бик кыста- < гач, мин аның өенә барырга булдым. Тар гына иске караңгы бүлмә. Идәне балчык. Су ? түгелсә, шунда ук җебеп аякка ябыша.
— Менә минем бөтен байлыгым,—диде ул, почмакта торган китап шүрлегенә S күрсәтеп. Инглизчә, гарәпчә китаплар ерасында Сояетлар Союзы турында язылганнары S да бар иде. ~
Бераздан җырлап утырган самовар янына хуҗа йомырка тәбәсе, ипи һәм май u куйды. Өстәл янына утырышкач, ул үзенең өйләнергә ниятләоен һәм бераз акча да ф туплавын, ләкин калымга җитәргә бик күл киоәклеген әйтте. Калым җыю ечен яхшы а ■һөнәрче булу гына җитми, ди. Ул, хәллерәк нптәш табыл, хуҗалык әйберләрен ремонт- о лау мастерское ачарга хыяллана.
> Кая гына барсам да. кем белән генә сөйләшсәм дә. мине, барыннан да бигрәк, у <гади гарәп халкының, хезмәт ияләренең тормыш-кенкүреш хапә кызыксындыра иде. 2 Шуна күрә буш яакЫтларымда күбрәк йөрергә, күбрәк күрергә тырышам. Бу исә. һәрьяктан, миңа Сүрия диалектын тирәнрәк аңларга «рдәм итсә, икенчедән. Якын х Көнчыгыш гарәп дөньясының бүгенге культура һәм хкономичасын танып белео-а бү- “ лыша. Шул максат белән көннәрнең берендә Ливанның башкаласы Бейр/тк* барыр* 2 ,&улдым. Ливан мине Әмии-әр-Рәйхани, Җәбрән Хәлил Җәбран, Михаил Нуайме кебек ■алимиәрнең ватаны буларак кына түгел, үзенчәлекле, тарихи ил буларак та кызык-сындыра иде.
Автомоторицаның беренче класслы салоны. Пасса-нирлар күп түгел. Янәшәмдә берничә егет утыра. Каршымда ирле-хвтынлы ливонлылар да бар. Ире 45 ләрде булыр, өскә-биткә чибәр, тез гәүдәле. Хатыны исә кайгылы — чәчләре ап-вк. Алка, браслет.
Далдак кебек бизәнү әйберләре — бар да алтыннан. Өсләренә кигән киемнәре дә бай лмьядан икәнлекләрен әйтел тора. Кулымдагы газеталарны күреп, минем гарәпчә бетүемне аңлады булса кирәк, ире сорау бирде;
, — Сез кайдан буласыз?
Советлар Союзыннан,— дидем мин. ниндидер вчке горурлык белән һәм җаоә- ^ымнон соң сорауларның күпләп явачлгын тоеп, һәм ялгышмадым.
. — Ә гарәпчәгә найда өйрәндегез? Әллә Советлар илендә гарәпчә укыталармы? —
Аида ул, сорауларны бер-бер артлы тезеп.
, Бәздә күп кенә университетларда көнчыгыш телләрен өйрәнү факультетлары. Мөс- „‘•УДв хәтта берничә махсус институт та борлыгын әйткәч, әңгәмәдәшемнең гаҗәпленү- Звн кошлары маңгаена менде.
Аның исеме Рәшит Битан икән. Бейрутта кечкенә ресторан ачыл җибәргән. Бейрут- ыы Америка университетын тәмамласа да. Советлар Союзы турымдагы мәтьлүматлә- >ы бик чикле булып чыкты. Русчага гарәп авторларының е.әрлара тәрҗемә ителүен *м бездә дин тотуның ирекле икәнен ишеткәч, сүз әйтә алмый аптырап калды.
Бейруттан квйтышгый, »ш белән Сүриянең икенче бор тарихи шәһәре һамага ка- ыпырга булдым. Бу борынгы шеһәр Нәхер-әл-Асы елгасының яшел үзәнлегенә рившкан. Археологларның язуына караганда, «кын тирәдәге калкулыклардан унике v₽ катламы табылган. Бу хәл исе әлеге үзәнлектә бәзнең »р»-а кадәр биш мөң ел лек иеше пор яшәгәнлеген дәлилли. Шәһәрнең искиткеч бай музеена кергәч, археолог- •ер сүзенә ышанмый кала алмыйсың.
һама бүген дө үзенең патриархальлеге белән аерылып тора. 1абигәть шартлвры- яхшы, уңдырышлы мәйданнарның күп булуы шеһәр халкына кырчылык, ашелывче-
•к һем җипек-җимәш үстерү белен аен күрергә мөмкинлекләр тудыра. Шуңа күрә күп •на хөкүмәт чиновникларының һамв белан тыгыз элемтәдә торуы бар до гаҗәп түгел.
эшли. Шәһәрнең Ьер читендәрәк металл өйоерләр заводы төзелеп килә. Ләкин һц һәм аның тирә-яклары, минемчә, туристлар күңелендә борычгы җир сугару корыпя ларының күплеге һәм оригинальлеге белән калырга хаклыдыр шикелле. Без яр буе дагы искиткеч зур наур янына килеп туктыйбыз. Наур — су агымы белән хәргкәп китерелә торган, диаметры 20—25 метрлы агач тәгәрмәч. Аның әйләнәсенә тагар, кебек итеп калаклар беркетелгән. Елга агымы белән өйләнгән тәгәрмәчнең әле калаклары өскә күтәрелгәч, су анда торган ялгашларга агып төшә һәм, махсус ары лар буйлап, кирәкле урыннарга китә. Наурда бер генә тимер болт, тимер кадак очра массың, барысы да агачтан. Хәер, шулай булмаса, алар күптән инде суда тутыгып һа череп эштән чыккан булырлар иде. Шундый зур тәгәрмәч ничә гасырлар инде ышк| лу. шыгырдау тавышы чыгарып, салмак кына үз көенә әйләнә дә әйләнә.
/Лондый җир сугаргыч корылмаларның саны һама оазисларында 80 нән арта. Kai бер белгечләрнең исәпләвенчә, аларның күбесе Рим империясе Сүрияне басы алганчы ук эшләнгән булырга тиеш, ләкин иң куәтлеләре соңрак ясалган. Мәсәла Нәхер-әл-Асы елгасының сул як ярындагы Әл-Мөхәммәди я науры якындагы мәчетне < белән тәэмин итәр өчен XIV гасырда гына эшләнгән.
Сүрия халкы — хезмәт сөючән, таләпчән халык. Гасырларны таң калдырып килта тарихи һәйкәлләр моны ачык күрсәтә. Ләкин империалистик дөнья Сүрия халкыны эчкерсез күңелендә генә түгел, политик һәм экономик тормышында да озак вакытлы төзәлә алмаслык җәрәхәтләр калдырган.
Хәзер илнең кайсы гына почмагына барып чыкма — һәркайда гигант төзелешле) бара. Халык рухланып яңа, бәхетле тормыш кора. Ләкин хәзерге заман техникасы яхшы үзләштергән югары квалификацияле белгечләр җитми. Вакытлыча контракт беле. Советлар Союзыннан һәм социалистик илләрдән килгән белгечләре генә бөтен ит күләмендәге төзелешне тәэмин итеп бетерә алмыйлар, әлбәттә...
туган илдән тагын бер группа белгечләр килү сәбәпле, миңа яңа төзелеш объекты— Тартуе шәһәренә күчәргә туры килде. Тартуе — Урта диңгез буена урнашка) кечкенә шәһәрчек. <Даниял> гостиницасының бишенче катыннан тар урамнар, күкк; калкып торган мәчет һәм чиркәү манаралары күренә. Тәрәзәләре диңгезгә караган бүлмәгә урнашкан идем. Дулкыннар шавының йөрәккә сихәтле булуын шунда тойдым
Газиз-эд-Дин исемле бер егетне безгә аш пешерүче ител билгеләделәр, бнредв, чит җирдә, үз милли ашың бик сагындыра. Шуңа күрә үзебез яраткан ашларны пеш* рергә Газиз-эд-Дингә чиратлап булышабыз.
Газиз-эд-Диннар семьясы кайчандыр Палестинада яшәгән. Израил оккупантлары басып кергәч, торыр урыннары калмаган һәм алар качып китәргә мәҗбүр булганнар! Эшсезләр дөньясына эш эзләп килгән кешенең хәлен аңлау кыен түгел, әлбэттв.
Сүрия хөкүмәте качакларны эшкә урнаштыру өчен бөтен мөмкинлекләрдән фай-даланырга тырыша. Аларның торыр урыннары да юк, палаткалар төзеп аерым лагеры ларда яшиләр. Санитария-гигиена шартлары булмау сәбәпле, еш кына авырулар, тарала.
Нәрсә, ни өчен соң бу гарәпләр мондый көнгә калганнар? Палестина мәсьәләсе — бүгенге көндә ашыктыргыч хәл ителәсе халыкара проблемаларның берсе. Иордан елгасы белән Иерусалим шәһәре ничәмә-ничә еллар инде гарәпләр белән Израил ара-, сындагы конфликтның төп чыганагы булып килә. Көнбатышның империалистик даирәләренең бу каршылыкларны үз максатларын тормышка ашыруда файдаланырга тырышулары һәркемгә мәгълүм. Гарәп илләренең мөстәкыйль юлга басуына аяк чалып маташуларын фәкать Якын Көнчыгышның табигый байлыкларына монополия оештырулары белән генә аңлатырга мөмкин.
Мин повар Газиэ-эд-Дингә тиздән совет белгечләре һәм яңа машиналар киләчәге* һөм шуннан соң күпләргә эш булачагын әйтәм. Аның коңгырт-кара күзләре җанланып китә, кайгылы йөзендә шатлык нурлары балкый.
— Ктир Квейс, руси машина ',— ди ул, үзенең совет машинүтларын күргәнлеге* белдереп.
1 Рус машиналары бик яхшылар (Сүрия диалекты).
15в

тагын да зуррак, горуррак булып күренә кебек.
— Рәхим итегез, сез үз илегездә.— дигән ягымлы тавыш ишетелде. Палубага аяк басканда мин нинди генә хисләр кичермәдем. Бу бит Совет җиренең бер кечкенә кисәге! Саумы, Ватан! Саумы, туган җир! Өзелеп сагындым бит мин сине. Йөк теплоходында булганым юк иде. Капитан, безне үз каютасына алып кереп, таныш аракы Һам селедка белән сыйлый. Сүриядә аларның берсе дә юк. Без туган ил, юбилейга әзерлекнең барышы, Одесса-Севастополь шәһәрләре турында сорашабыз, безне бары дг кызыксындыра.
Бераздан китәргә җыендык, аерылышу бик тә ааыр тоелды. Безнең милли тет«( н-ыры мондый минутларны ничек дөрес бирә алган:
Бергә булулары бик күңелле. Аерылышулары бик яман.
Вакыт инде соң иде һәм без туганнарча кул кысышып аерылышабыз.
Советлар Союзыннан китерелгән экскаваторлар өлешчә сүтелгән хәлдә булалар. Безгә исә аларны җыярга һәм тиешле урыннарга алып барып, гарәп дусларны шулар белән эш итәргә өйрәтү йөкләнгән. Ләкин бу без уйлаганча җиңел булып чыкмады. Чөнки экскаваторларны җыю өчен краннар кирәк. Безгә билгеләнгәне күптән инде ватылып, хәрәкәтсез тора. Эш кешесенең эштә булуы хәерле дигәндәй, вакытны әрәм итмичә, якында гына торган 100 тонча күтәрешле йөзмә кранга мөрәҗәгать итэрге булдык. Кранда берничә кеше эшли. Кофе эчә-эчә без кранның бригадиры белан сөйләшәбез. Безнең үтенечне үзе генә хәл итә алмасын белдереп, ул башын селкк һәм үзеннән җаваплырак кешедән сорарга куша. Берничә кешегә күрсәткәннән сон, без, ниһаять, йөк төяү һәм йөк бушату конторасы мөдире янына керүгә ирештек. Зур өстәл артыннан күтәрелеп, ул безнең белән әдәпле генә исәнләште, утырырга тәкъдим итеп, урындыклар күрсәтте.
Мин, татар мәкалендә әйтелгәнчә, бауның озыны, сүзнең кыскасы яхшы дигән принцип белән эшнең асылын аңлатырга теләп авызны гына ачарга җыенган идем, хуҗа әфәнде, кунакчыл кыяфәт күрсәтеп, күп җирләрдә колакка сеңгән гарәп мәкален әйтеп, мине шундук бүлдерде:
«Ассабру мифтахул — фарадж» '.
Ул бик җитди төс белән безнең эшләрнең нәтиҗәсен сорашты, аннары совет халкы, аның тарихы белән кызыксына башлады.
Советлар Союзын ул дөньядагы иң көчле илләрдән күрә, империализмга каршы көрәштә гарәпләрнең Россиягә ышаныч баглауларын әйтте.
Вакыт үтә тора. Җитмәсә, зур-зур папкалар тотып, төрле чиновниклар керә һәм безнең сөйләшүне бүлдерәләр Тиешле күрсәтмәләр алганнан соң алар «оля рааси»’ дип ишеккә юнәләләр.
Мин ул арада «бюрократ» сүзенең төшенчәсен тирәнрәк аңларга тырышам. Бу сүз гарәпчә дә шулай яңгырый, югыйсә. Күрәсең, алар аны бик үк тиешле урында кулланмыйлар. Хәер, искелек тиз генә үтеп китми шул. Болар бар да җитәкче урыннарда иске кадрлар утыру белән аңлатылырга тиеш. Сүрия халкы яңа тормыш төзи. Яңалык юлында искелекнен каршы килүе табигый нәрсә. Ләкин искелек кайчан да булса җиңелергә һәм яңалык өстенлек алырга тиеш.
Сүрия тимер юллары дирекциясенең вәкиле Фуад Саббах килгәч, безнең хәллвр яхшыра төште. Ул үзе шушы якларда туган, җирле шартларны яхшы белә. Кайбер җирле чиновниклар белән таныш та булуы иске кадрлар яраткан бюрократик ысулларны тизрәк һәм эшлекле хәл итүгә китерде
Тимер юл салыначак урыннарны карап чыкканнан соң Фуад Саббах безне үзен» кунакка чакырды.
* Түземлек — шатлык ачкычы.
2 Тв1әл тәрҗемәсе «баш өсте» дигән мәгънәгә туры килә. Безнеңчә «ярар, үтәлер» дип аңларга кирәк.
нәрсә балан кызыксыналар! Гарәп язучыларын терисеме итәләрме! Ул арада Анатолий Васильевич сүзгә кушылып, кызга инглизчә

гарәпләрне кире борып җибәрмәскә тырыштык.
Техника һәм эшче кечләр арткач, тезү эшләрен берничә участокта алып барырга мөмкинлекләр туды. Мине әле генә килгән совет белгечләре белән Халеб шәһәремә күчерделәр. Биредә Ташкентта бергә укыган иптәшем Гомэр Әргәшеены очраттым, ул мина туган ил хәбәрләрен сөйләде. Шул ун кичне Хәлебтагы совет консульствосы хезмәткәрләре үзешчән концерт күрсәттеләр, һәр күрсәтелгән номерны тамашачылар көчле кул чабулар белән каршылады, чөнки алар безгә туган-үскән илдәге кичәләрне хәтерләтеп, сагыну хисләрен яңартты.
Без Халеб белән Евфрат плотинасы арасында проектлаштырылган юлны сузарга тиешбез. Анын гомуми озынлыгы —750 километр чамасы. Әгәр моңарчы Сүрияда барлык тимер юлларның озынлыгы нибары 844 километр гына булуын күз алдына китерсәң, Сүрия халкына Советлар Союзы күрсәткән ярдәмнең нинди зур әһамиятка ия булуын аңлау кыен булмас. Сүриянең элекке тимер юллары колониаль дәвердв, халыкның экономик көнкүреш ихтыяҗларын искә алмыйча, империалистларның хәрби стратегик максатларыннан чыгып төзелгән. Нәтиҗәдә илнең Үзәк районнары Урта диңгез ярлары белән тоташтырылмый калынган, экспортка куелган товарларны гарәпләр йөк машиналары белән ташырга мәҗбүрләр. Бу исә сатучы өчен генә түгел, сатып алучы өчен дә ифрат дәрәҗәдә кыйммәткә төшә.
Мин килгәндә участокларда эшнең кайнаган чагы иде. Көн саен 30—40 километрга йөреп эшлибез. Эшнең сыйфатын тикшерергә Сүрия тимер юлларының генеральный директоры Габдел-Кәрим Шәми дә килеп киткәли. Ул совет машиналарына карап, мондый зур бульдозер, дозаторларны Көнбатыш Германия, Франция, Италиядә да күргәнлеген әйтә. Ләкин безнең техниканың куәте һәм ныклыгы ягыннан алар белән тиңдәшсез булуын билгеләп үтә.
Чыннан да, безнек машиналар гарәпләрне таңга калдыра. Аларны күзләре белей күреп китү өчен, якын тирәдәге авыл, шәһәрләрдән ирләр, хатын-кыз, бала-чагалар килә. Безнең өлкән һәм тәҗрибәле белгечләр белән бергә гарәп белгечләре практика үтәләр.
Дөрес, алар белән эшләү безнең кешеләр өчен шактый кыенлыклар тудыра. Мәсәлән, безнең өлкән инженер бер гарәп эшчесенә күрсәтмә яки киңәш бирергә тели икән, ул аны үзе генә башкара алмый, фәкать гарәп чааишы (бригадир) аша гына җиткерә ала. Бу исә вакытны сузу диген сүз.
Гарәп эшчеләре арасында укый-яза белмәүчеләр күп өле.
Күптән түгел шәһәрнең истәлекле урыннары белән танышырга уйгап йери идем. Ниһаять, уңайлы кен туры китереп, якын-тирәдән әйләнеп кайтырга булдык.
Халеб — безнеңчә сөт дигән мәгънәгә туры килә.
Халык телендә бу исемгә кагылышлы легенда сакланган. Имеш, Ибраһим пәйгамбәр (Аерам) Палестинадан кайтышлый биредә тукталып ял иткәндә һәр көн саеи сыер савып ярлыларны сөт белән сыйлый торган булган. Шуннан инде Халеб Ибраһим (Сөтче Ибраһим) дигән кушамат киткән дип сөйлиләр.
Хвлеб — мөхәфәзәтнең баш шәһәре. Борын-борын заманнардан сәүдә үзәге булып. аның базарларын Европа илләре белән Кытай, һиндстан товарлары бизәп кипгә»
Биредә кайчандыр Квик елгасы аккан. Ләкин ул инде күптән кипкән. Яшеппе» би« аз. танылган Халеб чикләвеге куаклыкларын искә алмаганда, бөтенләй юк дияря мемкин. Алма, чия, яшелчә бакчаларында cv җитешмәве сизелә. Шәпәрне су белән тәэмин итү өчен күп көч куелган. Зур-эур торбалар буйлап 95 километрга Еефр» елгасыннан су кудырыла. Ясалма сугару системаларының гомуми биеклеге 170 метр" җитә. Бу үзе генә дә суның никадәр кыйммәткә төшүен раслый булса кирәк.
Әйтергә кирәк. Халебта йортлар бер-берләреннән архитектуралары бвләи ген» түгел, хәтта буяулары белән дә аерыг.ып тора. Алар яңача стильдә булып, ерактан күңелне җәлеп итә. һәр урамда дип әйтерлек ирләр өчен махсус кафе-клубпар о-Р»1"- Аларда мәй, кофе, лимонад кебек эчемлекләр сайлап эчә аласың. Ләкин аракы квтгыЯ тыелган. Эчкә узсаң, тәмәке тартып, домино сугучы, карта уйнаучыларны күрәсен. Алар үзләренең көндәлек эшләре турында ашыкмый гына өң*әмә алып баралар-
Халебтан Хомска барышлый Маарат-ән-науман авылының зиратына кергәч бер кабер-алдына сокланып баш иясең. Анда мең еллар элек яшәгән бөек акыл и’с*
KIWS ■ open интеллигенциясе генә түгел, оөтен прогрессив мөселман дөнья
сы вәкилләре бу урынны юкка гына Мәккәгә тиңләп язмый. Биредә 973 елны бер малай дөньяга килә һәм аңа Әхмәт дип исем кушалар. Ләкин ул кешелек тарихында Өбү-ль-Аля Әль-Маари исеме белән калган. Әхмәт өч яшь тулар-тулмастан кызамык авыруы белән авырый һәм гомере буена сукыр һәм шадра булып кага. Малай тиздән олы җанлы, тирән хисле, тапкыр сүзле шагыйрь булып үсеп җитә. Ул иҗат иткән поэтик җәүһәрләр бүген дә гарәп укучыларын таңга калдыра. Тынычлыкка өндәп язган шигырьләре, моннан мең ел элек язылуларына карамастан, халыклар күңелендә мәңге саклана.
Бу зур философ шагыйрьнең татар иҗтимагый аңына да йогынтысы зур булган. Бу турыда, мәсәлән, Шиһабетдин Мәрҗаии. Фатих Әмирхан әсәрләрендә телгә елына.
1907 елны дини реформатор Муса Бигиев Төрки я. Мисыр. Сүрия җирләрендә би и еллы** сәяхәттә булып кайтканнан соң, шагыйрьнең «Әл-Лузимията әсәрен татарчага тәрҗемә итеп чыгара.
Хезмәтемне тәмамлап, туган илге кайтырга өч-дүрт ай кала, Гарәп илләре күгендә мера болытлар куерды. Пакь намуслы, кыю йөрәкле гарәп дусларның гына түгел, безнең дә күңелләр тынычсызлана башлады, чөнки гарәп Көнчыгышында нинди генә вакыйга булмасын, ул һәрвакыт нефть белен бәйләнгән. Бу бик табигый, чөнки Якын Кенчыгь'ш нефте империалистик дөнья даирәләре өчен XX гасырның иң арзанлы табышы булып хисаплана. Капиталистик дөньяның 60 процент нефтен Гарәп илләрендә чыгарылган сыек ягулыч тәшкил итә. АКШ һәм Көнбатыш Европа илләренең 1966 елда нефтьтән алган нереме 2,5 млд. доллар булуы моны ачык дәлилли.
Израил агрессиясе көннәрен мин язып тормыйм. Бу турыда Соеет матбугаты күп язды. Без. Сүрия халкы белен кулга-кул тотышып эшләүче Совет белгечләре, барыбыз до Совет хөкүмәтенең Израил хөкүмәтенә җибәргән нотасы белән рухланып һем аңардан көч алып яшәдек. Хезмәтчел Сүрия халкы ул көннәрдә фәкать тугандаш Совет халкының материаль һәм мораль ярдәме белән кен күрде. Без китәргә җыенгач, елар безгә өмет баглап, гүя безнең һәркайчаи еларга ярдәмгә килеребезне белеп, озак итеп кул селтәп калдылар. Теплоход сузып-сузып кычкыртты да Кара диңгезгә. Совет ярларына юл тотты
— Хушыгыз, дуслар! Сезнең көрәш иэге1 Сез җиңәрсез! Без һәрвакыт сезнең белән'
_ Ул минутлар бореачыпе да минем хәтердән чыкмас.