КОМИССАР КАНЫ

«20 август, 1918 ел. Месиву. Үзәк моселман комиссариатымнан
Астрахань хәрби моселман комис-сариатына.
Тирән кайгыгызны чын күңелдән уртаклашабыз. Ип. Туйбактинны ерткычларча үтерүче контрреволюцио- нерлардан һәм башка намуслы революционерлар тормышына кул сузучылардан каты рәвештә канлы үч алыныр. Революцион демократия акгвардиячеләр фетнәсенең тамырын кисеп ташлар...
Комиссариатның председателе урынбасары:
Г. Ибраһимоа».
Астраханьда вәхшилек
1918 елның җәе.
Кондезге сәгать уннвр тирәсендә шәһәргә хәвефле хәбәр тарам; «Срәнтна к«- бореләсе солдатлар арасында низаг чыккан.Моны ишетү белән, буржуазна агентлары һәм аның ялчыларының. ионтрреволюционерларның һәммәсе диярме ьрееп гь- ка таба йегерәләр: зарыгып коткәннәре килде, янәсе, форсаттай фаС даламын аәяырга. айлар буе җыйналган уч-ачуны алып калырга кирәк. Алар шучда ук См«т«в кврввы пычрак агитация, кабахәт яла ягу вшен башлап җибәрәләр. Биптапе. пелипак мәон- ләләрдә тәҗрибәләре һәм белемнәре булмаган солдатлар af-всыкиг» б- елгаага ышанучылар да табыла. Шуңардан файдаланып, буржуааия бете* гоитрреамтечно- нерпарга корал тарата башлый. Тәмам коралланып беткәч, кар'груһлар евшмаа тэты налар: шәһәрдәге барлык совет оешмаларым җкмареә-тухдь.рwe. талая, «чрагаи
IM
р*к Астрахань киеренке кеннәр кичерә. Монда кеше хакын ашап симергән капкорсаклар. »ш башыннан серелгән аксояк- ләр — буржуазия һәм аның ялчылары, революциягә каршы һәртерлс кара кечләр. үзләренең яшеренгән караңгы почмакларында колакларын торгызып, чак тыннарым алып, түземсезлек белән Советлар хекүмәгенең зәгыйфьләнүен когәлар Эшче-крестьян дәүләтенең чак кына кечсеаләнүеи аьвүгә Олеге кара козгыннар, яшеренгән урыннарыннан п«» теме ябырылып чыгалар да реаолюция ясаган хапык остг. •• пмв. ламалар: аның йерәген чукырга керешәләр.
кызылармеецлзрнВг пёж—каммэЯрларны
кыйнап яки утерей йөри башлыйлар. Погромчылар походының башында Ac. траханьның мәшһүр буржуйлары, кара байлары һәм аларның гимназист уллары бара. Кемнәрне кыйнарга, кемнәрне асарга яки атарга, нәрсәләрне, нинди оешмаларны таларга. ватарга, җимерергә — башлап шулар күрсәтеп йори. хулиганнарга шулар командирлык итә.
Һәркемнең үз дошманы бар. Һәркем үч алырга ашыга. Татар буржуазиясе һәм аларның ялчылары, башлап. Астраханьдагы Мөселман комиссариаты бинасына ташланалар. Янәсе, дөньядагы бар явызлык шул йэртган башлана: комиссариат кешеләре анарны гәҗитсез калдырган, шулар эләргә күтәрә алмаслык зур налоглар салган, аларның «милли мөселман дружинасы* дип исемләнгән оешмаларын да шул уи комиссариат егетләре коралсызландырган. Һәммәсе өчен үч, үч алырга!.. Комиссариат кешеләренең, бигрәк тә аның комиссары, революционер Туйбактииның канын кояргаЦ Комиссариат егетләре күзләрен кан баскан бандитлар төркемен пулеметлар һәм мылтыклар белән каршы алалар Телә1әндә, әлбәттә, комиссар Туйбактин аларның һәммәсен «эһ» дигәнче аттырып та бетерә алган булыр иде [бәлки, шулай кирәк булгандыр да). Ләкин ул аттырмый. Гуманист-ревопюционерның кан коярга кулы бармый.
— Иптәшләр! Зинһар, атмагыз! Безнең өскә килә торган татарлар үзләренең наданлыклары аркасында безгә һөҗүм итмәкче булалар. Без аларга яхшы итеп аңлаткач, шаять, безгә зарарсыз рәвештә кайтып китәрләр. Атмагыз, иптәшләр, кешеләрнең нанын түкмәгез! — ди ул иптәшләренә.
Аның бу сүзләреннән соң, иптәшләре корулы пулеметларын һәм мылтыкларын читкә алып куялар. Комиссар Туйбактин исә котырынган халык төркеме алдына кә- ралсыз-нисеэ чыга да сүз башлый:
— Мөселманнар! Сез ни өчен бу кадор вәхшиләрчә кыланасыз) Миңа сүз бирегез. һәммәсен дә аңлатырмын.
Ләкин аңа сөйләргә бирмиләр. Аның сүзләре алданган кешеләргә нинди тәэсир ясаячагын буржуазия ялчылары яхшы белә. Кызарган күзле юан корсакларның берсе, төкерекләрен чәчә-чәчә:
— И кафер! И мәлгунь! Эләктеңме!!! Син безнең мәчетләребезне яндырырга, балаларыбызны чукындырырга йөри идең,— дип акырынырга тотына.
•— Ни карап торасыз.
— Башын бетерегез мәлгуньнең!)
Күзләрен кан баскан фанатиклар Туйбактин остенә ташланып, ни туры кипсә шуның белән аны кыйнарга тотыналар... Татар буржуазиясе үзе өчен иң куркыныч саналган кешеләрнең берсен әнә шулай һәлак итә.
-.Дөрес, ерткычлар озак котырына алмыйлар. Астрахань эшчеләре, матрослар һәм солдатлар аларга шул ук көнне авызлык кидерәләр. Шәһәрдә яңадан Совет власте урнаша. Тик комиссар Туйбактин гына ул якты сәгатьләрне күрә апмый кала*
Дошманлык күптән килә
Касыйм Туйбактин кара көчләрнең күптәнге дошманы иде—
Елтыр кара күзле, шомырт кара чәчле шаян малайга бик иртө — 13 яшь тулар- тулмас борын уи — туган авылы Каргалы (Татарстанның хәзерге Элки районы) белэи
ш
хмЧ«т •W’HtieXh1 Rnoxdo RiewdeaaHwo* Hewuoaew **<A •OOMMHHJ «йххез >HIIITIWO| ouMOHodAM etfMRaexocex Rnexdo RxendeaaMWOM wewueaew vrandxay deiniRU
нахи т»ф exmoeed weVdag нпнехио Ag Нян«нехиу« ndeuexocex toood dexex
коми dtuvHiuueco ыяиАд RNiiwirt id нано НямАт dewy Mrtwimo Rdeuewwediauox HoxdegMte UNION iniModu RjoVMRdU AIM eawgAuaod OUOHWOHOXOO HUUHW OHHadog UOHOXOWAMOX 10003 weq RxAxedex ««RaeMMugAuaed Ridt неиод* HowtioiuoeaddxHOM мяинихиедиАх euRdeuRHuo ■исIAM.dAg inVex UNg OXOWMMX edexAx хедем OHdogoi HedbRU oxouo eV Raexecea 00 -wean «вехи у ■ но шин ияхнн eVHeten HaHoaoMteAMcdAg dexex eVnoe ouodue HRHUO |Ц| *otfHCjatf oxxog URURXRHO m« Ag оУнц мени няииАд URURXON енах CHI ‘иемиеи* dog OH -oxeg«ej HRMdeuexocex coAmdAg михне HaaodeVeM uAm 'etf eavAg UOXMM exue codog
'yRuaed HmAuAg caauoex НяннихиедиАх OHJJHWOO oAacew иехиасох нано AdamMHi ант£ еиент exeHexedxay мА еВнАт нихиедиАх *оасно ‘нехепаеф etf нсиеф 'нехие онио dotf «амин euuo иА ИОҺО odeum* uAm -тони idoxenoeodu uA тәии eunaeg doge* wedhRu etf etfHRdAx нихиедиАх etfumuea чио<и н Мяняэеюсех «ии» Hoxdox ехян etfAeMjew exed *01 deudegex HUUI audox 'маке Adamox HRdeuwAdge etfurimden MRUOI HRudAx mudeue ipRumeg енеие&неф ueVdeuedeh наход OHteAmdAg exmedow HmdtM exdeuamoH RUIIO dove weq exdeUMHeamouog 'eue aox ненАеитаиим weq caawuxed exA medoM RxetfHR) -ode deuNHoamouog неиод OMceAHxdAg ехиЖ иаиим RdvuexHRxieo чиохи VIRHUO ЦДХ ex ■ичяее dog Hexdon иеииоэ deu4nod RUHRMUK ияден odwg 'инден Rde неиАт OHQ kuAg etfHRCoxoa edeuohmc newuoaow нмо OVHURCOIOO deu*m|j« — еУиәзэһноһо 'eVMMdHex OIORJWCM — etfHOjvdvM окнами 'eVHRoewAtf deqcm несем —uA "VeoedsM dag deuHUHOa eVtiRdAi RAdeg ueiA неиод AHRMHIO HRH 'HOVUOMAN >₽U«H oHdeumc снэиеэнх-сәэиеэи HSJURdRtnuei енәсА liRHt Rd«umeVHewe£ 'emadau еноте чхемиеНс неиод «сеисАхис dAc нихиедиАх иинэех 'Ьоэ негнаи^еаф IHRHUO А161’" -о -emendA емт* ентаехедхен i^Mdexew» wc4 в‘Иея ехнесеи ионеиниЬесииид
. -owatf HetfBHwde нихмедиАх OVHRCO VIRHUO 9I6A ’euuegea Аиеийенен ojauxeweueo ” XI
3 exwede uo ehMHdag HRxex etfdeuuoMO HRMUOO 'ОХИМ итнемтед итнхАэ ■HHoVuoxeg re OHHodag енәх eVdeHHOM Hexdew uaueutowo UHV wedmAx HRxoda xewtox OHOW-OHOW -1 deuedisMOh eaxewcax Hgdex тниииэеи etfHRmeg '.dgxxMO WRHUO HJI :ИМХИМ ежпАд «RJ 2 -RumRdRXa WRHdeuMeg degexxow *eV eaewuAg тәих exdRHmue OMxewcoi Hgdex ei.HoAg S am|$ eadeue инието мА нехтед хәхә doxedo auxAa ouwcx 'әисон няну deuemedho 0 eVHodeuaauMew чхехее HaHdeqem di*uiuex ahHOdag неиод нихиедиАх RdeHnewmoV нем
* HOHadeucA adeudexeVAea әudәииф амзм Rdeuweg edea Hi4H4Hexediay 'edeg иное eV Г adeum* Aidexe-edAcouAM eVHRaede deudexex oxetradwg uA *тях неннатс uex йаиәсд з: deuedwg RHRdA aauwMuuexew eHc etfadng ехмм exoHexedxay миязе>| 'eVumdeumeg 2 edgexnaa hRHua go6l ‘һоэ иеннехсА хямее dotfawuAM иәхми HeV«iCHtfewwexow»
2 *euAg eV нихиедиАх нияэеи немхиһс
2 иАд — эха ха Ruexde» eVHRaede deuy ехян ueumex OHeaedtfcw Ag axdaMem tg WanaOHV 0 -ewwexow» неПих ияитед ijRwue edRtfxRa енях Rdeuenaxa eaedVew OVHM Rudeummu -RXWO иеиах нехнвА eVwauaWAx odeuema dexex eVHoduacex RdeuHRMuAV оиһошоеэа
♦ -миноз eVHRdAx wdeuAue Rmdeu URxedo MRudeuRh a: -AetrtiRX wadeae аимәэи «нехе URXRH" иехиян UOUOM MeHHadeuuaqe оиһииои *HOV 2 -deueuuAw Няне 'Heueaew 'uMwefn exe н^яэеи Rxauxde auMaHadAu Няисядямиех ияиА ~ Hodeudeae неххи хеИ<и әсА *яяэк daumnxRH иахн таф HaaawoemdaVowea етхеи 'Had > -еииоце HMV 'иеиме HKdeuMAuox HaudeuxdOMem eVue ид euAg aadag HRHdeuRhAdRxmao x awdeuehMM RHdeurnnuaRMc Ад ннхмедиАх euRdRVtA deuehMM MgeVe 'deumRUORbc dAc ~ -dAc сиям ma etfHRdei.ua «Mfiotuoead etfwaaeaedtfew nxeewweiew" нохямА идяэея
c -edaM uaxA eV еиәьс adeueaedtfew иехмем Hmudexei RdoHHRMuAV оихеАм Нину 'охиШ “ иоиим aaBHtiocuoead aAd ahuadag яхиа ани&тид con CRXAX Haw 'uaxAx eV ид ф енАя
exaHMtfewwexoH” нехиеиеэ HewHadeueaedtfew dAqmew Мяннесеи Мсэ Hotfua ehHudag 'gRwue edatfHeuexexeHEM aaeHcedetf хефняэ Haнdeннeф xexdox еияхяиА etfH« -deuuHX -dex axeVadMg пицеиен аичхехмдех иәмхА ‘ненАннаиясям неиод eadfW^kewwQ edaxHM
лалар. пипаять, :уиоактинның үтенече буенча Хәрби трибуналу* ?ш“« |щ;в тикшерә Һәм аның гаепсез булуын тагын бер кат исбат итә.
„.1917 елның җәендә Астраханьга киткән Туйбактин яңадан Казанга кайта алмый, шунда торып кала. Озакламый кешелек дөньясында яңа эпоха ачкан Октябрь революциясе җиңеп чыга. Үзәктә һәм урыннарда Совет властен ныгыту ечен көрәш башлана. Туйбактин муеннан партия-совет эшенә чума.
Коммунистлар партиясе һәм Совет хөкүмәте, илнең Көнчыгыш халыклары арасында Совет властен ныгыту максаты белән, Үзәк мөселман комиссариаты оештыра. Урыннарда аның җирле бүлекләре булдырыла. 1918 елның 8 июлендә Үзәк мөселман комиссариатыннан Астраханьга Мулланур Вахитов кул куйган бик мөһим бер документ килә. Эчтәлеге түбәндәгечә: «Халык Комиссарлары Советы Председателе иптәш Ленин тәкъдиме белән шушы елның 17 июненнән Үзәк мөселман комиссариаты Астрахань мөселман комиссариатының функцияләрен һәм аның бүлекләрен раслый.
Шуның белән бергә иптәш Ленин карарларының копиясе җибәрелә».
Составында хезмәт, матбугат, җир бүлү, финанс-хуҗалык бүлекләре булган Астрахань мөселман комиссариаты хезмәт ияләре арасында зур һәм күпкырлы эш башкара. Монда аның председателе Касыйм Туйбактинның роле искиткеч зур.
Председатель булып эшләү дәверендә ул берничә мәртәбә Мәскәүдә, Үзәк мөселман комиссариатында була. Астрахань губернасының культура ихтыяҗларын канәгатьләндерү өчен, ул Мәскәүдән миллион ярым сум акча алуга ирешә. Бу акчага Астрахань шәһәрендә һәм аның өязләрендә кыска сроклы милли мәктәпләр ачыла. Наданлыкны бетерү өчен 50 урында кичке курслар. 25 районда халык китапханәсе оештырыла. Илнең көнчыгыш халыклары арасында мәгариф эшенең кыен хәлдә булуын яхшы аңлаган Туйбактин бу өлкәгә аеруча зур игътибар бирә. Аның инициативасы белән Астрахань мөселман комиссариаты укытучылар өчен махсус курслар оештыра. Бу курсларда социаль фәннәр укытуга һәм аларның дөрес юнәлештә булуына зур әһәмият бирелә.
Астрахань мөселман комиссариаты «Тартыш», «Кызыл сөңге» һәм соңрак рус телендә «Голос трудового мусульманства» исемле газеталар чыгара. Бу газеталарда басылган материаллар халыклар дуслыгы, пролетар интернационализм идеяләре белән сугарылган.
Газеталарга Туйбактин үзе дә актив языша. «Тартышпның һәр санында диярлек Комиссариат председателенең мәкаләләрен күрергә була. Үз мәкаләләрендә ул халык массаларына революциянең асыл максатларын һәм Совет дәүләтенең якындагы бурычларын аңлата, татар буржуазиясенең, аның сатлык ялчыларының чын йөзен тирән нәфрәт белән фаш итә.
„.«Алар, без милләтебезне сөябез, кем дә кем милләтен сөймәсә, рус малайларына кул бирсә, ул милләт баласы түгел [дип], әллә нинди матур бизәкле кабыклар ачендә агуларын эшчеләргә йоттырырга тели башладылар. Шул сүзләре берлә «Сез Мнлпәтхе сәиммсез» дип безнең йөзебезгә карап сөйләргә батырчылык кыла башладылар. Кораллары яхшы, телләре дә бик матур, сүзләре дә бик килешле.
Ләкин онытмагыз, алар ул матур сүзләре белән нәрсә үткәрмәкче булалар'. Аларның бетен максатлары — милләт флагы астында үзләрен, малларын, алтыннарын саклау гына.„ә [«Тартыш» газетасы. 1918 ел, 4 март.)
Туйбактин ачы теллә мәкаләләр язу белән генә чикләнми, бик күп җыелышларда, митмигларда кайнар речьләр до сөйли, кичәге «хуҗалар»ның, бүгенге халык дошмак- Юрмнмң мекяриә планнарын ачып сала. Татар байлары шуңа да аны күрәлмыйлар, «инан куркалар. Мондый явыз дошманнан бары үтереп кенә котылырга мөмкин, янәсе. Бу мәкерле планнарын гамәлгә ашыру өчен алар җай чыкканны гына көтеп торалар.
Комиссар каны җирдә ятмас
«Кяше каны җиргә сеңмәс»,— ди халык. Әгәр ул кан кешеләрнең бәхете, халык азатлыгы өчен көрәшеп йөргән каһарманныкы да булса, бигрәк тә сеңми инде. Касыйм Туйбактинның вәхшиләрчә үтерелү хәбәре сыйнфый дошманнардан үч алырга чакырган көчле набат булып яңгырый:
калкыгыз аякка, алыгыз коралларыгызны, гиз булыгыз, тиз’’
Сезне Ка< ыЕянящ каны какыра, сезне Шура юр хакимияте чакыра, сезне революция корбаннарының җаны, каны чакыра!
Контрреволюция тамырларын туздыруны сездән сорый, ярлы халык дошзЛаны буржуазия, спекулянтларны, провокаторларны, сатлык җаннарны, буржуазия агентларын. лакейларын, буржуазия сакчысы акгвардеецларны — хулиганнар бандасын кырып- ссбереп ташлауны сездән кот ә. Кызыл Шуралар җомһүриятен хәшәрәт үрмәкүч ояларыннан тазартырга сезне чакыра!
Ишетәсезме аларның тавышларын?!
Әнә. әнә үчкә чакыра »
Касыйм Туйбактинны күмү Совет властен якларга ант итүче, революция дошманнарыннан үч алырга ант итүче эшчеләрнең зур демонстрациясенә әйләнә.
«15 август вакыйгасы безнең эчен бер имтихан һәм киләчәккә бер сабак булды,— диләр алар.— Инде моннан соң тагы да без корып куйган пулеметларыбызны һәм кулыбыздагы мылтыкларыбызны әстебезгә килә торган вәхшиләрне атып бетермичә читкә куймабыз!..
Инде, татар карагруһлары, сезгә ни булачак.— бик дикъкать белән тыңлагыз.
Сезгәме, сезгә шул булачак: сезнең әлегә кадәр торып килгән тугыз-ун бүлемле йортларыгыз безнең иптәшләр кергән каберләрдән мең мәртәбә тар булачак, әллә ничәшәр пот мамыктан ясаган мендәрләрегез таштан да каты булачак, ниһаять, сезгә бетен баилыкларыгыздан колак кагып фатиха укырга туры киләчәк».
һәм зшчеләр үз сүзләрендә нык тордылар. Әйе. комиссар каны җиргә сеңми шул!
Астрахань хезмәт ияләре Касыйм Туйбактиниың Советлар ечен корәштә зур олеш кертүенә югары бәя бирделәр һәм аның данлы исемен мәңгеләштерделәр. Астрахань зшчеләреннән һәм кызылармеецларыннан торган полкка Туйбактин исеме бирелде. 1918 елда Астраханьда Касыйм Туйбактинга багышланган махсус җыентык чыгарылды. Егерменче елларда киң Идел суын дулкынландырып Туйбактин исемендәге пароход йезеп йерде. Комиссар Туйбактин исеме мәктәпләргә, колхозларга һәм урамнарга бирелде. Шул ук елларда драматург Габдулла Уральский «Туйбактин» исемле пьеса язды. Әсәр беренче мәртәбә 1920 елда Астраханьның «Вулкан» театрын-да куелды. Туйбактин ролен ул вакытларда яңа үсеп килгән яшь. талантлы артист Камал ill башкарды. Әйе. Камал III Туйбактин ролен башкарырга лаек артист иде. Чен- ки. беренчедән, артистның үзе сейләвенчә. үзенең тышкы кыяфәте белән ул Туйбактинга охшашрак булса, икенчедән. Астрахань меселман комиссариатында берничә ай буе аңа Касыйм Туйбактин җитәкчелеге астында ашләргә туры килә.
Озын чәчле, кечкенә кара мыеклы, башына салам ашләпә кигән, френч эстоннан җиңсез иыска камзол салган, барысына да таныш комиссар Туйбаитни-Камал III җитез адымнар белән сәхнәгә килеп керүгә, залдагылар дәррәү аякка басып озак кул чабалар. Бу карагруһлар тарафыннан үтерелгән каһарманга һәм аны сәхнәдә яңадан җанландырган артистка хермәт алкышлары була
Туган Идел буенда Совет властен урнаштыруга шактый зур елеш керткән комиссар Касыйм Туибактинның тормыш юлы һәм хшчәилеге тагын да тирәнрәк оирэие- лергә тиеш. Чонки аның якты образы бүген дә яшь буынны коммунистик рухта тәрбияләүдә үрнәк булып тора.
Риф ХӘЙРЕТДИНОВ, тарих фәннәре кандидаты. Габдрахман КӘРИМОВ.