КӨЧЛЕ ИХТЫЯР ҖЫРЧЫСЫ

дип Маликов татар поэзиягеня 1945 елда үзенең «Атаудагы хисләр» дигән җитди поэтик әсәре белән килә. Әлеге поэманы ул солдат булып хезмәт иткәндә, үзе туып-үскән Агый- дел буйларыннан еракта, кояш чыккан якта—Сахалинда яза. Армия сафларына алынганчы Уфада, шулай ук Свердловск, Пермь шәһәрләрендә татар телләрендә чыккан газеталарда кечкенә-кечкенә шигырьләр язып бастырган Әдип Маликов «Атаудагы хисләр» поэмасын аеруча зур коч куеп, бетен тырышлыгын багышлап эшли һәм, шагыйрьнең үз сүзләре белән әйткәндә, елкән язучылар фикерен белер ечен, курка-курка гына Казанга, журнал редакциясенә җибәрә. Бәхеткә каршы, күп көтәргә туры кил-ми, ил чигендәге землянкаларның берсенә Сахалин солдатын тирән дулкынландырган хат килеп төшә. Өлкән язучылар Казанда яшь шагыйрьнең поэмасын игътибар белән укыганнар яратканнар.
Әнә шулай, уйламаган бер көндә зур сөенеч хәбәр итеп, изге юл теләп килгән әлеге хат. ә аннан соң ул поэманың журналда басылып чыгуы Әдип Маликовны чиксез канатландыра, ижади эшен тагын да җитдирәк дәвам иттерүгә рухландыра.
Әдип Казанга кайта. Башта ул Татарстан радиокомитетында редактор булып эшли, аннары '|Татарстан яшьләре» газетасы ре-дакциясенә күчә һәм үзенең иҗатын дәвам иттерә. Әдәби белемен, осталыгын күтәрү өчен. Мәскәүнең М. Горький исемендәге әдәбият институтында укый.
Шагыйрь, күп тә үтми, яңа салына башлаган Әлмәт шәһәренә китеп, нефтьчеләр тормышын өйрәнә. Буровойларда, төзелешләрдә була, «кара алтын» чыккан якларның берсеннән-берсе әйбәт кешеләре: борву- лау осталарының, эшчеләрнең, операторларның, төзүчеләрнең хезмәтләре белән рухланып, батырлыкларына сокланып җырлар, шигырьләр, ул якларның елъязмалары булырдай поэмалар иҗат итә.
Менә Әдип Маликовның Әлмәт якла-рындагы бик күп дусларыннан берсе — Сафуат Валиуллин. Ул —Бөек Ватан сугышы ветераны, авыр сугыш юлларын Идел буй-
1 Татарстан китап нәшрияты Әдип Ма-ликовның «Шигырьләр һәм поэмалар» китабын чыгарды. Ул М. Садрнның «Хезмәт һәм көрәш поэзиясе» исемле кереш сүзе белән ачыла. Журналыбызның бу санында, китапка рецензия урынына, шул керешне урнаштырабыз. ларыннан башлап үтә, Европа илләрен азат итешә. Сугышның соңгы көннәрендә кулы каты яралана, аны Прага шәһәрендәге госпитальгә салалар. Аның кулы торган саен начарлана бара, корый башлый. Врачлар, бәлки, кисәргә дә туры килер диләр. Бервакыт чех кызлары Сафуатка гармун алып киләләр. Ул акрын-акрын гына шушы гармун телләрен тибрәтергә керешә. Кызлар гармуны шифалы була, күрәсең, бертуктаусыз тибрәтә, уйный торгач, кулына жан кергәндәй була, бармаклары хәрәкәт итә башлый һәм туган иленә шактый ук сәламәт кул белән кайта. Егет укый, эшкә кереш» һәм үзенең кулына җан кертүдә булышкан чех кызлары яшәгән илгә дуслык юлы салуда. әлеге юлдан «кара алтын» озатуда катнаша.
Кичә Идел. Дон суларын — Дуслык юлы ерак-ерак— Ятып калган батырларның Каберләрен үтә урап. Син дә уздың шул юллардан. Тукталышлар ясый-ясый... Ротаң белән калаларга
Бәреп кердең ярсый-ярсый.
Әйе, фашист илбасарны гар-мар иткән җирләрдә солдатлар хәзер өсләрендә бер- кайчанда кояш батмый торган бөек дуслык юллары салдылар.
Күп тапкырлар очрашу, скважинадан скважинага йөреп сөйләшү, дуслашу нәти-җәсендә. Маликов Бөек Ватан сугышы батыры, бүгенге тыныч хезмәт алдынгысы Сафуат Вәлиуллин белән рухланып «Дуслык юлы» дигән баллада яза һәм әсәрен аңар багышлый.
Әдип Маликовның нефтьчеләр тормышын өйрәнеп яза башлаган чоры турында, аның «Гайшә апа» белән «Фәрдәнә» дигән поэмалары турында шагыйрь Сибгат Хәкимнең шушындый язмалары бар: «Шагыйрь Ә. Маликов берничә еллар инде Әлмәттә яши. куп йөри, кешеләр белән күп очраша. Шушы якның табигатен, кешеләрен яраттыра торган детальләрен дә аның ши« гырь һәм поэмаларында күп очратасың. Гел бер тирәдә әйләнгән, гел бер темаларга ябышып яткан татар поэзиясенә бораулаучылар, операторлар килеп керде, поэзия бераз киңәеп китте. Кочегар булып хезмәт итүче Гайшә апа өйләрне җылы-та. меңләгән кешеләрнең күңелләрен ҖЫ« лыта. Автор шул гади бер хатынның тор»
Ә
детальләрен оет» күрә, кечкенә поэмада аның молаем образы ачыла. Ә. Маликов- иың «Фәрдәиә» исемле икенче поэмасы миндә тагын да яхшырак фикер калдырды. Монысында нефть эзләүче разведчик Сәйранның мәхәббәте ниндидер романтика белән өртелгән Аның эше шундый: ул бертуктаусыз күченә, яңа нефть байлыкларын ача. Ә Фәрдәнә, оператор, бер урында эшли. Ләкин алар мәхәббәтенең сафлыгына, алариың ян.адан очрашуына укучы бернинди дә шик тотмый. Бу тирәнең табигате, мастерга ияләшкән поши да поэманың теп сюжетына хезмәт итә Яхшы әсәр икәнен белүе алай кыен түгел: укып бетергәч тә вакыйга барган урыннарда үзеңнән буласың килә башлый, андагы кешеләрнең эшләрен яратасың, үзләрен күңел юксынып куя. сагынасын».
Йорәи кылларын тибрәтә алырдай поэтик әсәрләр, укучыны дулкынландыра торган. аңар яшәү кече бирә алырлык һәм үткәндәге тормышны искә тешерел бүгенгегә ’ирэн мәхәббәт һәм киләчәккә ышаныч белән карарга рухландыручы әсәрләр тудыру эчен шагыйрьгә, язучыга, беренче чиратта, тормыш эчендә, хезмәт кешеләре арасында кайнарга кирәк Әдип Маликов әнә шул сыйфатларга турылыклы булып яши. иҗат итә. Аның шигъри материал-лары — объектив чынбарлык, конирот кешеләр. яңа заманның яңа батырлары аларнын якты хисләр» боек омтылышлары. Кыскасы, яңа дөнья тетүче совет кешеләпе
Шушы уңай белән, шагыйоьнен югарыда билгеләп үтелгән поэмаларына һәм балла- дасыиа өстәп, тагын бер әсәренә — «Салкын Алан» поэмасына тукталыйк Салкын Алан —- авыл исеме. Бик күп батырлар менә дигән хезмәт кешеләре үскән 6v авылда. батырларның да батыры. коммунист укытучы бар икән! Бу авылда 'ына түгел, ә тирә-як авылларга да исеме билгеле булган Һәм Һәркем олылап «Нури абый» дип йөрткән б* укытучы — Бөек ва*ан сугышы ветераны Бик каты сугышлар барган чакта дошман утыннан авылдашы Газиз үлгән, е Нуриның иче ая-ы изелгән. Әнә шундый язмышка дучар бчлган коммунист укытучы төшенкелеккә бирелми, үзенең ихтыяо көчен җигеп. туган якларына, авылына әйләнеп кайта:
йрик әрнн дусты өчен Кран юллар урый урыП Носилкадан носилкага Күченүче ил Ятты Нхри.
Колхоз авылының алдынгы кешесе, ком-мунист укытучы буларак, ул тыныч хезмәт постына баса: мәктәпиә юлга салып, балаларны укытырга кереш», сугыштан соңгы «выр елларда колхозны күтәреша, үзенен бетен тормышын халыкка хезмәт итүгә ба- тышлый. Шуңар күрә ааыл халкы аның үзен до ихтирам итә. Ә балалар, яшьләр аның кибек батыр булырга, аннан үрнәк алып яшәргә тырышалар. Әдип Ма ликояның «Салкын Аланны — сәнгатьчә эшләнгән, сокланып укырлык, елъазма булырлык поэме. Әлмәт шәһаремең беренче нигез нып язылган «Ташчы», шулай ук «Таңбатыр», «Чигүле яулык» дигән поэмалары д» — шагыйрьнең хезмәт кешесе тормышын белеп. яратып, эпик планда ихңат иткән әсәрләре.
Әдип Мвликоеның «Беренче оркестр» дигән шигыре бар. Әлмәт шәһәренең матур бер кала булып күтәрелүен чагылдырган бу шигырьне дулкынланып укыйсың. Шә^әо әле салын* гына, ә яшь төзүчеләр вакытлы баракларда быргыларда, кларнет, флейту, ларда уйнарга әйрәнәләр, искиткеч тулы бер тормь ш белән яшиләр:
Слрайллр салынып беткәнен Берәү дә сагынып тормады. Тактадан ясалган бпракта Үзешчән оркестр х Янады Көндезен 1Пхииржан таш тала. Биналар биеккә үрелә, Ә кичен юнәлә клубка Жил торба асып ул инема.
Шәһәр салынуны бәйрәм иткәндә, төзүче хуҗалар үзләре оештырган сркестр болей киң урамнарны гөрләтеп алга үтәләр:
Атлыйлар төзүче х-.жатар Агылм мчлыка тоташтан Әйтерсең барасы юллары Тугай ил түренә тоташкан...
Шулай итеп бврамлерда тугай «Беренче оркегтр» аша без тезелеш пафосым. аңамы 'әэеп үзлере дә үсә. чыныга баруны. «ечле ихтыярлы «иң күңелле яшьләребезне күрәбез.
Шагыйрь нефтьчеләр шәһәре Әлметие. тәенен «үз алдында «үтәрел-ән, аиы тезешчән Әлметие ярата. Солдат чегында беренче поэмасын язган Сахалинга барамы Әл- мет айларыннан яңа жиопео'э нефть эзләргә җибәрелгән осталарны «үрер эчен «рам кара томаннарны үтеп, Лена ап-асы буйларында йөриме— «айларда гына булмасын. аны 'взиэ күрән ягынып кайта. Чөнки ул бу шоһәрдә'е чер йортны Һәо нефтьчене һәр кешене белә һәм чэеиен язмышын алар язмышына бәйләп ашәр-е
Урманнан шәһәргә Kv4OT<r«H « иәләр. Иркәти алаоны Кг-яшлы иртәләр.. Күченгән урмнннан Кәкүкльр былвыз.зяр-. Шнамы Э.’тмэгие Бай диләр жыр-моңга.
Бу юлларны язган безнең швгыйрь дә якташларының «уочәм сыйфатларын хырч салуда аз чәч куймады
Шв'ыйрь Әдип Малнчоа поэзия СОПДвТ- ляры сафына беркадәр уңайсызланып, оялып һәм гаҗәеп бео тыйиаилык белән килеп керде Тәҗрибәле шагымоьлер әнә шул яшь солдатның шигъри нерэ'ен аңлап, чиләчагенә ышанып ярдәм кулы суздылар. Аның әсәрләре язучылар пәм шагыйрьләрнең. поэзия сөючеләрнең шул ышанычым аклавын раслыйлар