БОРЫНГЫ КУЛЪЯЗМАЛАР ҺӘМ ИБРАҺИМ ХӘЛФИН ЭШЧӘНЛЕГЕ

азан университетының адьюнкт- профессоры Ибраһим Исхак улы Хәлфин (1778—1829) хаклы рәвештә алдынгы жәмәгать фикере иясе, татар мәгърифәтчелегенә нигез салучы, торгынлыкка наданлыкка, залимлеккә каршы армый-талмый көрәшүчеләрнең берсе булыг тарихка кереп калды. Шунын белән бергә анын терки халыклар тарихын өйрәнү историограф буларак, документаль тарихи чыганаклар табу, аларны матбугатта анлатмалап игълан итү өлкәсендә дә каза нышы зур.
Ибраһим Хәлфиннец бу эшчәнлеге 1800 елда Казаннын беренче гимназиясе каршында оештырылган Азия типографиясе белән бәйле. 1802 елдан алып 1828 елга кадәр Хәлфин анда цензор булып торган. Бу типография бик күп кыйммәтле тарихи һәм әдәби истәлекләрне саклап калырга, беренче татар мәгърифәтчеләренең оригиналь әсәрләрен бастырырга мөмкинлек биргән. «Борынгы терек китабы», «Елъязмалар җыентыгы». «Әхвале Ченгез хан вә Аксак Тимер вә тәварихлара...» — болар Ибраһим Хәлфин шул типографиядә бастырган тарихи әсәрләрнең кайберләре генә, Хәлфиннец «Татар теле конспекты»II фәнни һәм укы- ту-методик яктан әһәмияткә ня
Ибраһим Хәлфнннен фәнни зшчәнлегеа тулырак итеп күздән кичерү файдалы булыр. «Әхвале Ченгез хан вә Аксак Тимер вә тәварихлара.. сәһләт өчен жәмигъ лөгать- ләрене хоруфе һижа үзрә тәртиб әйләеп- Ибраһим б. Исхак ижад вә тәкърар әйләнешем» дигән әсәренеп кулъязмасы көнчыгыш илләрнең тарихын һәм культурасын өйрәнүче Казан галимнәре арасында зур игътибар белән тикшерелгән. Бу әсәрне карап чыккач. Я. О. Ярцев, мәсәлән, болай дип билгеләп үтә: «Ошбу хезмәт тарихи өземтәләрне бастыруы белән файдалы, шулай ук төрек һәм татар телләрен өйрәнүчеләр өчен кулланма буларак та игътибарга лаек, чөнки кушымга итеп бирелгән сүзлектә кулланудан төшеп калган һәм яна төрек (төрки) китапларында булган барлык кыен сүзләр һәм сүз тезмәләре бик төгәл һәм гадел аңлатылган. Моннан тыш ошбу хезмәт яңалыгы ягын-
II ТАССР Үзәк дәүләт архивы (ҮДМ- Ф. 977. Ректор описе. Саклау берәнлег» 105. 1—20 битләр.
К
хуплавына лаекТ‡ §.1
Әсәр 1819 елда татар телендә, 1822 елда рус телендә » типографиядә 1200 данә бастырылган һәм көнчыгыш телләрен өйрәнә торган уку йортлары өчен уку әсбабы итеп тәкъдим ителгән. Китапны язганда һәм бастырганда автор фәнни һәм иҗтимагый яктан мөһим булган башка максатны да куздә тоткан — ул киң халык массасында, бигрәк тә татарлар арасында тарихи истәлекләрне җыюга һәм саклауга кызыксыну тудырырга тели.
<Безнен университетның татар теле лекторы тарафыннан бастырылган <Татар хрестоматнясе»н күлчелек кыргызлар бик теләп сатып алалар», дип язган <Казанский вестник» журналы *.
Революцион демократлар органы булган «Современник» журналы Идел буе татарлары турында мәколә бастыра. Анын авторы «Тимер тарихының дәвамы һәм барлык орнснталистларга Хәлфнн тарафыннан бас тырылган өземтәләр буенча билгеле булган кулъязмадан» дигән материалны файдалан тан ♦.
Әсәр борынгы авторларның бик әһәмиятле һәм сирәк очрый торган тарихи чытачакларын эченә алганга күрә, гадәтгән тыш фәнни кыйммәткә ия. Шуна күрә, бу хезмәт белән кулъязма хәлендә танышкач, X. М Френ андагы тарихи өземтәләрне үзенен Болгар дәүләте һәм Биләр шәһәре турында гы мәкаләсенә керткән Мәкалә көнбатыш Европа орненталистларынын Венада чыта торган «Fundgruben des Orients» дигән •таклы журналында 1818 елда басыла.
Әйе, Ибраһим Хәлфнн борышы чыганак ларны бик яхшы белгән. 1816 елда Френ белән бергә шул ук журналда Тимер Кутлуг- нык тархан ярлыгын бастырудагы актив роле, анык боген фәнни вшчәнлеге шул турыда сөйли.
Ибраһим Хәлфиннен икенче бер тарихи әсәре — «Монголлар һәм татарлар турында Абелтази Баһадур хан тарихы» татар телендә басылып чытуы да фән кешеләрен наклар бирергә уйланылган бу кулъязманы археографии эшкәртү һәм матбугатка хәзерләү ысулы турында академик X. М Френ белән адъюнкт-профессор И. Хәлфнн арз- сында бәхәс булып алган.
Френ шәкерте П. Савельев1 бу бәхәс конфликтка әверелде, шәхси мөнәсәбәтләрдә чагылды, дигән фикердә тора. Ләкин болай дип әйтү дөрес түгел һәм ул бәхәснең асылын да, галимнәрнең шәхси контактларын да чагылдырмый. Бнш ел буе дәвам иткән бәхәс бары тик борынгы чыганаклар белән эш итү принциплары турындагы фәнни бәхәс кенә буттан X М Френ Ибраһим Хәлфиннен фәнни эрудициясен, сәләтен һәм белемен хөрмәт нткән. «Хәлфнн үзенен ризалыгын һәр биткә аерым биргәч кенә әсәр басылырга тиеш»* дип язган Френ һәм тарихи чыганакны ничек булганы килеш бастырырга, борышы авторның сүзләрен үзгәртмәскә, хәзерге телдә кулланылмый торган сүзләрнен аңлатмасын текст астымда бирергә кирәк дип тәкъдим иткән
Хәлфии дә документальлелекне яклап чыга. Ләкин, «татар рухына туры килсен дисәк, ышбу кулъязмадагы ялгышларны шул килеш калдыру килешми», зил белдергән'. Френнын абруе зур булуга карамыйча, ул ялгышларны төзәтү, чыганакларны җентеклән эшкәртү хокукын яклап чыккан. Германиянең шул замандагы ориенталисты Иозеф фон Гаммер Хәлфнн прнипипларын яклаган һәм үз эшендә шуны кулланган.
Археографии яктай бүтәнчә карашлары булуга карамастан, Френ Хәлфнн хезмәтләренә югары бәя бирә «Күптәй көтелгән. Азиянен иң әһәмиятле әдәбиятыннан берге булган Һәм университет типографиясенә» татарча чыккай бу беренче тарихи әсәр Казан данын Россия дәүләтендә генә түгел, башка чит илләрдә дә арттырыр», дип язган
X. М. Френнын әйткәннәре тулысымча расланды. Ибраһим Хәлфиннен фәнни хезмәтләре Көнбагыш Европада мин яклау тапты. Айдагы илләрнең ориенталистлары. тарихи яктан сирәк чыганаклар мыеитыгы
• ТАССР ҮДА Ф 977 Саклау берәмлеге 377. 32 бит.
* «Казан университеты лекторы Ибраһим Хәлфнн тарафыннан тизелгән «Чыңгыз хан һәм Аксак Тимер тормышы» Казан 1822 ел. 4 бнт.
* «Казанский вестник» 1826. Декабре 231 бит.
• 11 А. (Пино Идея 6\е т.чтзрлары.
• II Савельев Френ тормышы һәм г ыйль- ми хезмәтләре турында. Спб. If»r>5. 38 бит
• ТАССР ҮДА Ф. 977 Идарә описө. Сакл бер 375. 2 бнт.
• Шунда ук 3—4 битләр
• Шунда ук. 5 бис
1 С. М. Fraehnii Rpsfoehiensis. BQlariae urbis origo atgue lata, Taiarice el Laline. сига.—.Fundgruben des Orients*. 1816. В. V Wien. s. 206.
2 Uigurisclies Diplom Kutlugh Timur's von Jahre 800—1397 von Joseph v. Hammer. —.Fundgruben ties Orients". 1818. В VI s. 359.
Современник 1во0 Г. XXXI. 274 бит.
буларак. Хэлфнн хрестоматияләренә бик еш мврәжәгать итәләр. Димәк, бу эшчәнлек тарихи татар әсәрләрен Россиядә генә түгел, Көнбатыш Европада да баса башларга мөмкинлек биргән була.
Ибраһим Хэлфнн тапкан һәм эшкәрткән «Амат турында хикәят» исемле борынгы кулъязма Көнбатыш Европа ориенталистла- ры тарафыннан югары бәяләнгән. Хәлфин аны үзенен «Әхвале Чеңгез хан вә Аксак Тимер вә тәварнхлара...» хрестоматиясенә кертергә исәп иткән. Бу әсәрнен кулъязмасы белән танышкач, Френ аны «Fundgruben des Orients» журналында бастырган'.
1818 елда Германиянең данлыклы ориен-талисты Гаммер шул ук журналда «Тимер Кутлуг дипломы»!! бастыра һәм ана мондый аңлатма бирә «Бу диплом — уйгурларның һәм борынгы татарларның ин сирәк грамоталары, иң кыйммәтле әдәби һәм дипломатик язмаларның берсе» ’.
Шунда ук Гаммер болай дип өсти «Дип-ломның кулъязмасын Петербургка Френга аның дусты Хәлфин Казаннан жнбәргән»
Совет тикшеренүчесе Ш. Ф. Мөхәммәдья- ровның Тимер Кутлутнын 1397 елгы ярлыгын бастыру Алтын Урда, Кырым һәм Казан татар ярлыкларын фәнни өйрәнүгә нигез салды, дип әйтүе бик дөрес
Ибраһим Хәлфиннек һәм анын хезмәт-ләренең Көнбатыш Европада танылган булуына бик күп дәлилләр китерергә мөмкин. Көнчыгыш илләр тарихын өйрәнүче күпчелек галимнәр Ибраһим Хәлфин үлгәч тә аның хезмәтләренә мврәжәгать игәләр, сирәк кулъязмаларны фәнни куллануга кертү өлкәсендә анын беренче галим булуын таныйлар, басым ясап билгеләп үтәләр.
А. Давиде Хәлфин әсәрләренә дастаннарга чыганак буларак мөрәжәгать итә «Әхвале Ченгез хан аә Аксак Тимер вә тәварнхлара» һәм ана аңлатмаларны немец галиме Гаммер-Пургшталь файдалана Көнчыгыш, шул исәптән Бршания музее коллекциялә-
рендшс г чи.челзггү||
кәйдә. Англия ««Дм** йеР шул и
Хәлфин дастаннарын нигез игеп ала.
Борынгы татар кулъязмаларым эзләп т» буы һәм бастыруы белән Ибраһим Хэлфщ дөньядагы бөтен ориенталистларга зур яр дәм күрсәтте, чөнки ана кадәр чит ил галим- нәре алардан файдалана алмаганнар. XI) гасыр ахырында немец галиме В. Перч һәк XX гасыр уртасында В. Шпулер. монгот һөжүме белән кызыксынган Көнбатыш Европа галимнәре башлыча Ибраһим Хәлфиннек фәнни хезмәтләреннән файдалана
** HI. Ф Мөхәммәдьяров Казан ханы Сәхип I әрәйнен 1523 елгы тархан ярлыгы. «Илебезнең үткәне турында иңа материаллар» дигән китапта. М.. «Наука». 1967 104 бит.
алалар, дип танырга мәжбүр булдылар.
Ибраһим Хәлфин эшчәнлеге Россия ори енталистларына аеруча билгеле. Мәсәләя; Александр Казембек һәм Ф. Эрдман, үз хезмәтләрен язганда, Ибраһим Хәлфин әсәр-ләренә һәм хрестоматияләренә бик еш ме- рәжәгать иткәннәр.
Гаммер-Пургшталь (1774—1856) көнчы-гыш илләр тарихын өйрәнүче галимнәрнең Көнбатыш Европада иң атаклысы булган. Ул төрек һәм гарәп телләрен яхшы белгән. Марк Аврелий Антоннйның «Уйлар» дигән әсәрен фарсы теленә тәржемә иткән. Көнчыгыш илләрендә дипломатик хезмәттә булганда. шул илләр халыкларының көнкүрешей, тормышын, тарихын һәм әдәбиятын яхшы өйрәнгән. Талантлы тарихчы Иозеф Гаммер' зур фактик материал туплаган һәм, «Fundgruben des Orients» журналына җитәкчелек итүдән тыш, фәнни-тикшеренү эшләре алып барган, историография буенча зур мирас калдырган’.
Гаммер хезмәтләре зур популярлык ка-занганнар һәм алар фәнни коммунизмга нигез салучыларга билгеле булган. Мәсәләя, К. Маркс Һәм Ф. Энгельс Гаммернеш «Осман империясе тарихы» дигән әсәре» югары бәя биргәннәр. 1853 елда Ф. Энгельс: «Көнбатыш Европа публикасы әле күнгән түгел генә төрек эшләре турында азмы-күпме дөрес фикер йөртү мөмкинлегенә иреште» днп яза5. Теркиндәге эшләрнең Көибз- тышта билгеле була баруын Ф. Энгельс, аң-лашылганча. Гаммерның тарихи хезмәтләре
‘ Geschichte des Osmanischen Reiches,! grossentheils aus bisher unbenfllzen Hand- schriften und Archiven durch Joseph von Hammer. Pesth. 1827—1835, Bd. 1—X: J. Hammer sur les origines Russes. Extraits de Ma- nuscrlts Orienlaux. Petersburg. 1827. Ero»t Geschichte der Chane der krim unter Osma- nlscher Herrschaft. Wien. 1855. н. Т. Д.
1 Ф Энгельс Теркин мәсьәләсе. К Маркс һәм Ф Энгельс. Әсәрләр. 2 бась-а. • Т 9- 20 биг.
«П11ГЧ-
влек кете фикер 7мг p и x и фа ■ г л а р г а караганда (разрядка безнеке — С. Л.), күбрәк «Мен да бер кичә» әкиятләремә нигезләшәм иде». Көнбатышның Төркиядәге махсус дипломатик вәкилләреннән берәү дә «төрек. коньяк славян яки яна грек телләрен өйрәнергә тырышып карамады», «Йозеф фон Гаммер. Зчркиянен немец тарихчысы»VI VII гына, башкалардан аермалы булып тора», ди Энгельс шул ук мәкаләсендә.
К. Маркс һәм Ф. Энгельс Гаммер хезмәтләрен яхшы белгәннәр, зур һәм оригиналь материаллар туплаган булулары өчен алар- ны югары бәяләгәннәр. К. Маркс 1854 елның 29 мартымда Энгельска язган хатында болай ди: «Хәзер миндә Гаммернын «Осман империясе тарихы» бар. Укып чыгу өчен түземлелек кирәк. (Ун томлык бу китап 6745 биттән тора — С. Л.) Тагы дүрттән бер •леше кала әле Әгәр ул сина кирәк булса, исендә тот» >. Берничә көннән Ф. Энгельс К. Маркска: «Унае туры килгәндә мина Гаммерны, башлыча ин сонгы чор турында- гысын. җибәрче». дип мөрәҗәгать итә ’.
Гаммер хезмәтләре белән и жали кызыксынуы тиздән К. Маркснын матбугаттагы чыгышларында да чагыла. 1854 елның июнендә ул Якын Көнчыгыш кризисы унае белән Европа державаларының, башлыча Англиянең позициясе. Төркиянен вкономик һәм политик хәле турында мәкалә бастыра Осман империясенең таркалу һәм бетүгә йөз тоту процессының башлануына кагылып, К. Маркс Гаммер тикшеренүләренә нигезләнә һәм алар «Торек империясенең ул вакытта таркалу хәлендә булуы, моннан бераз элегрәк оттоман дәүләтенең куәте һәм бвеклеге эпохасының бетүен кире кага алмаслык итеп раслыйлар» дигән нәтиҗәгә килә
Төркиянен ижгимагый строй характерын дөрес яктырта алмауга карамастан. Гаммер керләрендә зур Һәм тирле фактик материал
1 Гаммер Австриядә яшәгән һәм хезмәт иткән Энгельс бу мәкаләне язганда Австрия немец дәүләте булып саналган. Шуңа күрә Энгельс Гаммерны немец тарихчысы дип атый Хәзер тлрнхн әдәбиятта Гаммер Австрия тарихчысы дип санала. («Зур совет анциклопвлиясе». Т. 10 195 бит.)
* К. Маркс һәм Ф Энгельс Әсәрләр. Т. 28 280 бит
* Шунда ук 284 бит
* К. Маркс һәм Ф Энгельс. Әсәрләр Т 10 262 биг. ТАССР ҮДА Ф 92. оп. I сакл бер
VII бит.
Шунда ук. 7 бит.
161
• *. «К. У.» М 7. иар. крпли вакыиталар тулы сурәтләнгән булган хәлләр дөрес язылган. К. Маркс һәм Ф. Энгельс нәкъ менә шул якларга игътибар иткәннәр дә инде.
Шушы уңай белән гадәттәй тыш кызыклы сорау туа. Ибраһим Хәлфин Гаммер редакцияләгән журналга язышкач, Хәлфин эшчәнлегенә Гаммер югары бәя биргәч, ул үзенен әсәрләрендә Хәлфин хезмәтләрен файдаланмый калдымы икән? Әгәр бу расланса. К. Маркс һәм Ф Энгельс. Гаммер хезмәтләрен укып, Хәлфин вшчәилеге белән дә таныш булганнар дигән нәтиҗә ясарга мөмкинлек туа. Кызыклы, катлаулы мәсьәлә бу. Аны хәл итү юлы бер генә — Гаммернын күл санлы хезмәтләрен игътибар белән өйрәнү. Бу — тарих галимнәре алдында торган зур бурыч.
Бу унай белән, үз хезмәтләрен язганда «Гаммер И. Хәлфин вшчәилеге нәтиҗәләреннән файдаландымы икән?» дигән сорауны кабат куярга мөмкин.
Безнен алда И. Гаммернын «Осман империясе тарихы» дигән ун томлык әсәр. Ул 1827—35 елларда нәшер ителгән һәм 1834— 36 елларда кабат басылган. Географик, хронологик һәм тематик рамкалар белән нык чикләнгән бу әсәрдә Гаммер Сәет Мөхәммәт Ризаның «Җиде планета тарихы»ннан оэын- озын өземтәләрне берничә тапкыр китерә һәм аны текст астындагы искәрмәдә күрсәтә. Ибраһим Хәлфин 1826 елда Казан универ-ситеты җитәкчелегенә «Кырым тврихын ча-гылдыра торган татар телендәге кулъязма» бастыруны сорап мөрәҗәгать итә Попечитель Мусин-Пушкин үтенече буенча, аны профессор Ф. Эрдман карап чыга, кабул итү һәм бастыру өчен аиы бик әһәмиятле һәм кирәкле дип таба, чөнки «анда Кырым ханнарының ин яна тарихлары һәм Россиягә Төркиягә. Польшага, Германиягә кагылышлы кызыклы вакыйгалар турында языла, ул дөнья галимнәренә зур файда китерәчәк һәм кайбер очракларда a ran үтелгән дәүләтләр тарихчылары өчен материал булып хезмәт нтә алачак»*, дип яза.
Ул тапкан һәм университет сатып алган бу кулъязма Ибраһим Хәлфин үлгәннән сон Александр Казембек редакциясендә һәм анын анлатмаляры белән 1832 елда басыла. Димәк. Гаммернын «Жиле планета тарм- хы»ннан файдалана алуы өчен башта Хад*
2696
Шуна күрә борынгы авторның әсәрен кемнең табуы һәм аны фәнни кулланышка кертеп җибәрүе зур әһәмияткә ия. Лннан алынган өземтәләрне соңыннан К. Маркс һәм Ф. Энгельс укыган.
Бу чыганактан тыш, Гаммер «Осман им-периясе тарихыжда Ибраһим Хәлфин тара-фыннан беренче тапкыр фәнни кулланышка кертелгән һәм «Fundgruben des Orients> журналында басылган Тимер Кутлуг дипломын күрсәтә. «Осман империясе тарихы»нын беренче томындагы сигезенче бүлегендә И. Хәлфнннең кайбер башка хезмәтләре дә кин файдаланылган.
Моны без тарихнын фән буларак форма-лашкан чагында Ибраһим Хәлфин дә күренекле рус һәм Европа галимнәре дәрәҗәсендә булган дияр өчен әйтәбез. Гаммер «Осман империясе тарихы»нда Хәлфинне Карамзин, Рычков, Сильвестер де Саси. Френ һәм башкалар белән бер рәттә атый.
Гаммернын Алтын Урда тарихын тикшерүгә багышланган икенче бер әсәрендә дә Хәлфин хезмәтләре шактый файдаланылган. Чыганаклар исемлегендә алар, башка авторларның әсәрләре кебек үк, конкрет атап язылганнар. Әсәрнең текстында да Гаммер күп тапкырлар Хәлфин хезмәтләрен санап үтә. Кырым ханлыгы тарихын язганда Гаммер яңадан Хәлфин хезмәтләренә мөрәҗәгать итә һәм алардан төрле чыганакларга кагылышлы материаллар ала.
Шулай итеп, үз әсәрләрен язганда Гам-мернын татар мәгърифәтчесе һәм галиме Ибраһим Хәлфиннең кулъязмалар өстендә эшләгән хезмәтләрен актив файдалануы аермачык күренеп тора. Шушы мәгълүматлар һәм К. Маркс белән Ф. Энгельсның Гаммер хезмәтләре белән кызыксынуы фәнни коммунизмга нигез салучылар татар мәгърифәтчесе Ибраһим Исхак улы Хәлфин эшчәнлеге белән дә таныш булганнар дигән нәтиҗә ясарга мөмкинлек бирә. өчен Сәет ;нөу<ум.>г кн»лици «Җиде план? та тарихы»н алдыру белән генә чикләнмәгән. Ул университет китапханәсен Көичы- гыш илләр авторларының сирәк очрый торган төрле әсәрләре һәм кулъязмалары, уху әсбаплары, кыйммәтле әдәбият белән комплектлау турында даими кайгыртучанлщ күрсәткән. Көнчыгыш илләрнең төрле сири басма әсәрләре яки кулъязмалары кайда икәнен, аларныи нинди фәнни әһәмияткә ия булуларын ул бик яхшы белеп торган. Хәл-финнең университет китапханәсенә алдырырга кирәкле китапларны күрсәтеп, университет Советына һәм уку-укыту округы попечителенә язган берничә хаты (үтенече) ешланган ’. Кулъязмалар җыю эше белән ул бөтен гомере буе шөгыльләнгән. 1805 елда, мәсәлән, аның үтенече буенча төрек һәм татар телендә ун китап алдырыла8 9 10 11. Өч елдан сон ул тугыз гарәп, бер гарәп-төрек һәм җиде төрек китабын алдыруга ирешә ’.
Китапханәгә алына торган китаплар саны елдан-ел арта барган. 1817 елда университет китапханәсенә шул ук Хәлфин катнашлыгында алдырылган җиде гарәп, дүрт фарсы, нке татар һәм биш төрек китабы өстәләС 1826 елда татар телендә тагын 22 китап' алына12. Шул ук елда Хәлфин Әбугалисиид-1 нык медицина һәм фәлсәфи әсәрләрен алдыру турында кайгырта13.
«Ибраһим Хәлфин попечитель Магний- кийның реакцион политикасы шартларын» университет китапханәсен комплектлау буен-1 ча прогрессив чараларны ничек үткәрә алды икән?» дигән сорау туа. Мона бер генә; җавап булырга мөмкин. Ибраһим Хәлфп | гадәттән тыш киң танылган галим булгли. | Шуңа күрә аның инициативасын патша чи-1 новникларынын политикасы чикли алмаган.! Хәлфиннең татар телен яхшы белүче һәм | сәләтле педагог булуын да истән чыгарыргд I ярамый. Гимназиядә татар телен укытуныи киләчәге турында кайгыртып, гимнами .
1 Гаммер И. Хәлфиннең түбәндәге хезмәтләрен файдалана: 1. Schedschrei tGrki Oder Tarichi Abulghasi die allbekannte genealo- gische Geschichte Abulghasi Behadir’s im Text gedruckt zu Kasan 1825; Ahwali Dschengischan we Aksak Timir, d. i. die Zustande Tschengis — Chan’s und Aksak Timurs auch mit russischen Titel und russi- schen Noten. gedruckt zu Kasan 1822; Uigu- risches Diplom Kutlugh Timurs
8 ТАССР ҮДА. ф 92. оп. 1. сакл бер.
1596. 1 бит.
» ТАССР ҮДА. ф. 87. сакл. 8356. 4 бит;
ф. 92. оп. 1.
« ТАССР ҮДА. ф. 92. оп. I сакл бер.250- 8 бит.
12 ЦГИАЛ. ф. 733. оп. 39. сакл. бер. 209. ;
13—14 битләр.
6 Шунда ук, сакл. бер. 272. 325—329битләр.
13 ТАССР ҮДА. ф. 92. on. 1 сакл. бер. J 124. 11 бит.
von Jahre 800—1397—fundgruben des Orients". 1818. В. Vi; Essebi-essijar, d. i. Die sieben Wan- delsterne eine Geschichte der Chane der Krim vom Seid Mohammed, и др.
ул авырса яки калмый»,—
дип язган '.
Шуларга да карамастан. Хәлфиннен китаплар алдыру турындагы үтенечләре өстәмә цензура үткәннәр. Хэлфингә ышанып бетер- мәгәнлектән. чиновниклар Көнчыгыш илләрне өйрәнүче галимнәрнең, бигрәк тә Ф. Эрд- маннын, фикерең белергә теләгәннәр. Мәсәлән. 1628 елда И. Хәлфин төрек һәм фарсы телләрендәге, шул исәптән «Кырым тарихына кагылышлы татар телендәге кулъязманы» алырга тәкъдим иткәч, бу кулъязмаларны алдыруның кирәклеген тикшерүне Ф. Эрдманга тапшырганнар. Ул Хәлфин исемлеген игътибар белән карап чыккан һәм тәкъдим ителгән кулъязмалар университет китапханәсендә булырга лаеклылар, дигән нэтижә ясаган«.
1 ТАССР ҮДА ф. 92, оп. сакл бер 124. II бит.
’ ТАССР ҮДА ф 92 оп I сакл бер 2696 I бит
’ Шунда ук, ф 92. он. I. сам бер 2696. 1 бит.
.-үт. ™.,«DIIniu«ip 11ОИ UVlICin 1ельләр Хәлфиннен шулай ук Европада да танылган булуы белән исәпләшми кала алмаганнар. Анын хезмәтләренен кайберләре, бигрәк тә татар хрестоматиясеннән өзекләр. «Fundgru- ben des Orients» журналында Россиядә басылганга караганда шактый иртәрәк (дүрт-алты елга) дөнья күргәннәр. Шуца күрә патша хөкүмәтенен «хрестоматияне казна исәбенә анын (И. Хәлфин — С. Л.) файдасына бастырырга, аны һәм башка хез-мәтләрне язган кешегә бриллиантлы йөзек тапшырырга» боеруы бик табигый «. Моны бары тик Ибраһим Хәлфиннен рус һәм чит ил ориенталистлары арасында кнн танылган булуы белән генә аңлатырга мөмкин
Ибраһим Хәлфиннен исә бөтен акылы, тирән белеме, фәнни эрудициясе, кайнар йөрәге патша файдасына түгел, ә халык интересына хезмәт итүгә багышланган. Бу — анын нжтнмагый-политик һәм мәгърифәтч円†† лек ьшчәнлегендә аеруча ачык күренә. Хәлфин үзенең фәннн эшчәнлеген һәм укыту эшен татар халкының киң массасын агарту эше белән бәйләп алып барган.
†††† Шунда