СҮЗЕ АЛТЫН, ЭШЕ ЯЛКЫН

аил Касыймоа Түреш елгасы буендагы җәйләүдән бик кәефсезләнеп кайтты. Ферма мөдире Әзһәм Мансуров җен ачуларын чыгарды аның. Аңламаса да аңламас икән бу бәндә дигәнең. Туксан эшең туксан якта таралып ятсын, бетен дөньяң кырылып бетсен, ә аның уенда да юк. Соң, тәнендә җаны булган кеше мондый чакта, лаякыл исереп, әрәмәдә җырлап ята генә дә түгел бит әле, көтүчене дә «компаньон» иткән, акыллыитан чыгар»,— дип. районнан теңиәгә тиСәи оачытта. Мөдир үзе шулай йөргәч, бүтән терлекчеләрдән нәрсә таләп итәсең инде. Фермада нинди тәртип булсын, ди.
Озай уйланды председатель. Күңеленнән тегесен дә. бусын да мөдир итеп карады. локин һәрьяклап уйлаган саен, барысыннан до баш тартты. Монысы ялкаурак, еремәдв йокы симертүдән бушамас. Бусы тырыш та, уңган да кебек, характеры йомшаграк. Кешеләрне тыңлата алмас. Сыер савучыларны белә ул — берсеннән берсе үтиеи Бер сүзгә килсәләр, телләреннән чаткы чыгаралар. Әзкиясе дә. Канитәсе дә, Ритасы да, бүтәннәре дә шул. Яшь булуларына карама, һәркайсы урта мәктәп тәмамлаган. Сөйләшеп кара син алар белән тегеләй-болай гына...
— Ай-Һай... Барып чыгармы икән!
— НигәГ Алдынгы савучы. Коммунист. Былтыр гына «Почет билгесе» ордены белән бүләкләнде. Димәк, авторитеты до бар. Үткенлек ягына килгәндә дә—
—* Анысы җитәрлек,— дип елмайды председатель,— Дөресрәге, шунысыннан ■Урка тешәм дә мин аның. Тегесе тегеләй, монысы болай, тегеләй итик, болан яра*». дип җаныңны алыр.
Партком секретаре шаркылдап иелеп җибәрде.
Үзәгеңә үткен икән.— Аннары җитди итеп естеде.— Соң, иптәш Касыймое бәзнең ул фермага нөкь ут чыгара торган кеше булсын. Минемчә. Каните несь мопо әгуидый. Авыз ачып сүзен әйтә алмаган җебегәнне куйсаң, ярты елдан тагын медир «әсьелөсен тикшереп хәл итерге туры килечек.
димениI Җитмәсә үзе
сыз. Сот өчен көрәшнең иң кызган чагында. «Сезнең колхоз сет буенча кайчан аргта-
һәр яктан килгән кандидатураны үзе генә таба алмагач. Наил партком секретаре балан киңәшергә булды.
— Кара әле, Зейнак. бу Әзһәм урынына кемне куйыйк икән, ә? Тегесен дә. бусын Да уйплштырдым, һич кенә до төпле фикергә кило алмадым.
— Әгәр дә... Әгәр дә,— дип кабатлады Зәйнак, әйтим микән, юк микән дигәндәй.
— Нәрсә «әгәр деП.» Әйбәт кандидатураң бар икән, әйт!..
— Мин Каните турында киңәшмәчче идем.— диде Вәлиев. ниһаять.
— Гениеааны әйтәсеңме?
— Әйе...
— Анысы шулай инде...
— Кыскасы, Ганиева —иң кулай кандидатура,—диде секретарь, мәсьәлә хәл ителгәндәй.— Парткомның фикере шундый. Бу хакта суз булган иде ич, хәтереңдәдер. Тик менә үзен күндереп булырмы?
— Нигә булмасын икән?
— Шундыйрак хатын ул.— һәм Зәйнак көлеп җибәрде.— Бер хәл искә төште әле. Ире Гарифҗанны комплекслы бригадага бригадир итеп куйганда бик кызык булган иде. Бригаданың комсоргы иде бит Гарифҗан. Тәкъдим иткәч, әллә ни тарткалашмады/ риза булды. «Ярар, җәмәгать белән уйлашып карыйк»,— диде дә өенә кайтып кипе, ■ Ун минут та үтмәгәндер, дулап Канитә килеп керде. Керде дә диванга капланып еларга да тотынды.
— Бу ни була инде, Зәйнак абый,— ди, елый-елый.— Нинди правагыз бар мине ирсез калдырырга, өч бала белән. Ул вакытта кече кызы юк иде өле.
— Нәрсә булды, мин әйтәм, Гарифҗанга ни булган? — Аптырап калдым үзем дә, ни уйларга да белгән юк.
— Белмәмешкә салынмагыз инде, Зәйнак абый,— ди бу,— бригадир итәсез икән бит Гарифҗанымны,— ди.
— Әйе шул.— дим,— ләкин бригадир итүнең синең ирсез калуыңа нинди бәйлә-, неше бар,— дим, аптырап.
— Ничек инде булмасын,— ди бу.— Бригадада күпме хатын-кыз? Ә Гарифҗан ул хатын-кыз күрсә һушсыз кала. Куштанрак хатын-кызлар да бетмәгән. Бигрәк тә начальник кешегә. Честно комсомольское, аздырачаклар, мине тол, балаларымны әтисез итәчәкләр.
Эшнең нәрсәдә икәнен аңлап алгач, мин көләргә тотындым. Юкка көнләшәсең, мин әйтәм, Гарифҗан андый түгел ул. Үзең дә бит әлеге кадәр мактап туя алмый идең, минем Гарифҗаным беркемгә дә карамый ул, диеп.
— Карамый иде дә бит,— диде, яшьләрен сөртә-сөртә Канитә,— начальник булгач, кем белсен, азып та куяр...
— Алай икән,— диде председатель дә көлә-көлә.— Бик яратышып торалар иде шул. Гарифҗаны да теленнән төшерми иде Канитәсен. Кызганычка каршы, бик вакытсыз вафат булды. Дүрт баланы тәрбияләп үстерү җиңеп түгелдер хәзер аңа да. Шулай да уңган хатын Канитә. Вакытсыз килгән бәхетсезлектән сыгылып төшмәде, авыр булса да, үзен тиз кулга алды. Бирешми, эшендә дә алдынгы, үзешчәннәр концертында катнашырга да вакыт таба. Балаларын да әйбәт кенә карап үстерә.
— Әнисенә охшаган,— дип сүзгә кушылды Зәйнак.— Минҗиһан апай да бик тырыш, уңган иде бит. Бердәнбер кызын күз алмасыдай багып үстерде. Камай абзый фронтта һәлак булганда аңа егерме биш кенә иде бит әле. Яучылап йөрүчеләр дә булды бугай. Кызымны үстереп, кеше итәсем бар, дип кул гына селтәде. Канитә үсеп җиткәч, Минҗиһан апаның бар курыкканы — кызының унны бетереп укырга китүе иде. Бер китсә, кайтмый инде ул, дип офтана торган иде. Китмәде бит Канитә. Әллә өнисен бик яратканга инде, әллә авылдан китәсе килмәгәнгә. Туры килеп торуын кара син аның. Әнисе тол калган яшькә җитәр-җитмәс, Канитә дә ялгыз калды бит—
— Алайса тәвәккәллик дисең инде,— диде Касыймов, сүзнең бик озынга китүенә чик куеп.
— Канитә йөзгә кызыллык китермәс, дип ышанам мин,— диде Вәлиев. урыныннан торып.— Әлбәттә, баштарак ярдәм дә кирәк булыр. Ләкин булдырыр ул. Ферма хәлләрен яхшы белә.
— Хәл иттек, болай булгач™
имде анысы. Ләкин, председатель иптәш, минем бер шартым бар. Шунсыз мәдир булмаячакмын
— Тынлап карыйк, нинди шарт икән ул,— диде Касыймов, партком секретарена ■уа кысып. Янәсе, күрдеңме, башлана—
— Минем шартым шул,*—диде Ганиева,— фермадагы тәртипсезлекләрие бетерү
ечаи берничә кешедән, бәлки, котылырга да туры килер, егар де җайга килмәсәлер ♦ дим инде. Андый чакта сезнең ярдәм кирәк булыр. я
— Эт-те-тә,— дип телен шартлатты Наил, сүзне шаяоуга борырга тырышып,—әле 3 мөдирлекне тәкъдим генә итәләр, ә ул үзенчә тәртип тә урнаштыра башлады инде 5 Тора-бара нишләр бу...
Каните шаяртуны аңламады булса кирәк, әллә инде аңласа да сүзне җитдилектән g Шаяртуга борырга теләмәдеме, кинәт кенә кабынып китте дә председательнең үзенә п ябышты: з*
— Юк, иптәш председатель, мәдир итәсез икән, үпкәләштән булмасын, сезгә дә £
тынгылык күрсәтмәм. Тәртипсезлекләрнең сәбәбен фермадан гына түгел, канцелярия Ч тиресемнән дә эзләргә кирәк булуы ихтимал. Әгәр андый чакта: «Әт-те-тә, мәдир булдым дигәч тә—»,— дип торасы булсагыз, табыгыз бүтән кешене.— Канита урынын- о им торды да ишеккә үк юнәлде. и
— Тукта еле, тукта, мин шаярттым гына бит,— диде председатель, җитди тонга ф ■учел.
— Җаваплы эш турында сөйләшкәндә нинди шаярту булсын,— диде Канитә, кыр* о
кисеп. и
— Ааыр булыр, билгеле.— дип сүзгә кушылды партком секретаре.— ләкин без u
ышанабыз, булдырырсың, Канитә. Ярдәм кирәксә, без Һәрвакыт әзер. Идарә дә э партком дә. Уртак эш ич. Үпкәләш булмас— д
Эш чыннан да җиңел түгел иде. Иске мөдирнең барысына да күз йомуына күнек- 3 ми, ара-тирә инеш суы исәбенә савымны арттырырга өйрәнгән савымчыларның, тер- Е лайлар ризыгына кул сузгалап, «зәмзәм суын белән җәйләү тиресендәге әрәмәлек- у ларде күңел ачып утыргаларга хиреспәмел киткән терлек караучыларның кайберләре < башта яңа мөдирне бар дип белергә дә теләмәделәр, аның сүзләрен кинаяле елмаеп я яыиа тыңладылар: кара әле, ул да мәдир булган, янәсе Ниләо сәйләнгән була бит, емар бирергә әйроиел туган диярсең. Әле кичә генә гәди сыер савучы булганын оныткан, күрәсең—
е •
Канитә идарәгә пыр тузып килеп керде. Аның аксыл-коңгырт төстәге чәчләренең тузгыган булуыннан, болай да алсуланып торган тулы битләренең кызу мич алдында мвшокатьләнгондәге кебек тагын дә кызара төшүеннән һәм йөзенә чыгыл торган ачуыннан ук ниндидер гадәттән тыш хәл булуын аңларга мөмкин иде. Ду килеп кердә Да уфылдап диванга утырды. Ачуы чиктән ашканлыктай, беравык әңгәмәне башлап вҗбврер сүз таба алмый торды.
— Ни булды. Канитә,— диде Касыймоә. аның бу кыяфәтетнән берәэ аптырашка ■•лып.
— Булды инде,—диде Канитә. ниһаять, сөйләшә алырдай хәлгә килеп,—Оят диген нәрсә юк та икән үзендә. Бозаулыйсы сыерлар өләшенә чергән бит. оятсыз. Хет бүгеннән тот та төрмәгә утырт.
— Тукта әле. Канито.— диде председатель, оны бүлдереп,— рәтләп кенә сейлә •лә. Нәрсә булды? Кемне термәгө утыртырга җыенасың» Нәрсә ечеи!
— Шул инде. Гимергали. Буаз сыерларга ашатасы онны урлаган. Үзем тоттым. Сатмакчы икән, мертот. Аракыга акча кирәк бит. Барлы-юклы ризыкларын да шулай •нга калдыргач, ул сыерлар бозаулагач күпме сот бирә инде де, бозавының рәте- *"р»ты ииндн була. Ю« бит. аны уйламый, араны дигән иемәрсә темам зиһенен алган, •Трвсән. юньсезнең.
— Кара әле. Канитә, чынмы бу,—диде председэтель. ышанып җитми черә к —Ке
>ур гаеп ташлау бит бу. Алай-болай жата булып чыкса...
— Соң, үзем тоттым, утыз килограмм оныи фермага китерттем, дип әйтел торам ••баса. Тагын нинди алай-болай булсын- Кыскасы, мин аңа фермага аек басасы
булма, дидем. Бутан кеше бирегез. Ә үзен судка бирәсезме анда, әллә иптәшләр суды алдына бастырасызмы, үзегез хәл кылырсыз.
Шулай диде дә Канитә, председательнең ни әйткәнен дә көтмичә, чыгып та китте...
...Ире Тимергалине тоттырганы һәм бөтен кеше арасында хур иткәне эчен Әзкия мөдиргә бәйләнер җай гына эзли иде. Канитә аңа:
— Савып бетермисең сыерларыңны, җилен төбен калдырасың,— дип әйтергә
өлгермәде, Әзкия эләктереп алды, пыр туздырып салды Ганиеваны.
— Я аллам, кыланышларын гына кара инде. Ул да начал булган, имеш. Кичә генә сыер сауганын оныткан, гомер буе мөдир булган диярсең. Тимергали өчен бәйләнәсең син миңа. Аны хур итүең җитмәгән, тагын мине дә кудырырга телисең бугай. Бик һаваланма, дөнья куляса бу, яңадан әйләндереп басмасын. Бүген мөдир булдым дигәч тә... Иртәгә тагын сыерлар сава башлавың да бар. Мөдирлек нәселдән нәселгә күчми УЛ.
— Кушсалар, савармын, эшләмәгән эш түгел,— диде Канитә,— Сыер саву ои урлау түгел, хурлыгы юк. Ә менә Тимергали хакында өзеп әйтә алам: фермада эшләмәячәк ул. Председатель дә яклар мине бу мәсьәләдә...
— Яклар, якламый ни,— дип мәсхәрәле көлде Әзкия,— аның күңелен син күрәсең, синекен — ул. Шулай була инде, кунак ашы — кара каршы...
Канитәнең яңагына суккандай булды. Юк, яңакка сугу гына кешене болай түбәнсетмидер, йөрәкне болай сыкратмыйдыр. Сөттәй пакь күңеленә төкерделәр аның, Әзкиянең кем бакчасына таш атуы һәркемгә аңлашыла идг._ Бәлки әтисез үскәнен истә тотыптыр, бәлки яшьли дүрт бала белән тол калуның хатын кеше өчен никадәр авыр булуын аңлаптыр, ә бәлки уңганлыгы, тырышлыгы, авырлыклардан курыкмавы өчендер,— председатель бу чая, беренче карашка хәтта усал да булып күренгән хатынны чын-чынлап хөрмәт итә иде. Ә мөдир итеп куйгач, Ганиеваның фермада тәртип урнаштыра башлавын, кыска гына вакытта фермадагы эшләрнең җайга салына баруын күреп, аңа булган ихтирамы тагын да артты, тырыш мөдиргә мөмкин булган һәр ярдәмне күрсәтергә тырышты. Бу, әлбәттә, кайбер усалларның, көнчеләрнең күзеннән читтә калмады.
Дөрес, Канитәнең бу имеш-мимешләргә баштарак әллә ни исе китмәгән иде. Шулай да соңгы вакытта күңеле тынычсызлана башлады. «Касыймовның хатыны райкомга барган, имеш. Иремне бүтән җиргә күчерегез, анда ул ферма модире белән чуала дип сөйлиләр, дип жалоба биргән, имеш»,— дигән хәбәрне ишеткәч, әллә ничек бик авыр булып киткән иде. «Миңа нәрсә, сейләрләр-сөйләрләр дә туктарлар. Тик менә бер дә юктан, бер тамчы да гаепсез кешенең семьясы җимерелүе мөмкин. Явыз гайбәт нәрсә генә эшләтмәс»,—дип хафаланган иде.
Ә менә Әзкиянең сүзләре бөтен күңелен айкап салды. Ничә еллар үзең белән бергә эшләгән, серләр уртаклашкан иптәшең йөзеңә шулай дисен әле. Белә бит ул минем гөнаһсызлыгымны, намусым сафлыкны белә... Җәрәхәтлим дип, юри шулай әйтә ул, ирен тоттырган ачудан. Эх, Әзкия, Әзкия» Син шундыйдыр дип һич уйламаган идем...
Бүтән вакытта һәм башка нәрсә турында суз барса, картлар әйтмешли, болай әйтүченең иманын укыткан булыр иде Канитә, «мәңге алай әйтмәм»,—дип ант итү дәрәҗәсенә җиткерер иде. Уң яңагына сукканда сулын куеп тора торганнардан түгел ул. Ләкин бу юлы, әллә инде нахак гаепнең авырлыгыннан, Канитә телсез калгандай булды. Әйтергә дигән сүзләре тел очына ябышып калдылар, тамагына, бик иЫ* авырттырып, төер тыгылды. Күзеннән мөлдерәп яшьләр атылып чыкты. Ул аларны тыярга теләсә дә, булдыра алмады. Шуңа күрә, кешеләр күрмәсен дип, тизрәк китеп барды. Аның бу халәтен Сәхипкамал апа гына сизеп калды.
— Алай ярамый, Әзкия, кеше күңелен җәрәхәтләү җиңел ул, бер тиенлек гаебе булмаса да. Нахакка рәнҗеттең Канитәне,— дип куйды.
* а
Канитә фермадан туп-туры өенә китте.
Өенә кайткач, чишенмәгән килеш, караватка капланды. Бик озак, үксел-үксеп елады. Бераз тынычлангач, күтәрелеп, иренең стенадагы рәсеменә карады. Чем кара
чәчле, таза җилкәлә, тулы йөзле Гарифҗан аңа елмаеп тора иде. Sy караш Каниганв эретеп җибәрде һәм ул, рәсем белән сөйләшә-сөйләшә, тагын үксергә тотынды-
— Нигә шулай иртә ятим иттең син мине, бәгырь кисәгем. Мәңге бергә яшәр мбах идек бит. Бергә-бергә булганда җил-дааылы да рәхәт икән. Ә хәзер миңа ничек иыр икәнен белсә идең син. Дүрт баланы үстерү авырлыгын әйтмим әле мин, аны- ♦ сына тына түзәр Аә ИДӨМ, җебеп калмас идем. Кайбер аңсызларының көлеп каравы, рль-яшь тол тик ятмыйдыр әле дип уйлавы, бер мәнсезе тараткан гайбәткә чын дип ышануы бигрәк тә авыр, Гарифҗанкаем. Менә ничә ел инде ялгызым, ә синнән баш- <а кеше күңелемә дә килгәне юк бит, күңелемә дә... Нинди генә рәиҗеткеч гайбәтләр таратмыйлар. Председатель күңелен күрәм, имеш. Соң бит, бәгьрем, башка кешене мие яраткан кебек ярата аламмыни мин. Үзең булмасаң да. күңелемдә син генә бит миием, бары син генә...
Әкренләп Канитә тынычланды. Гарифҗаны белән сөйләшү, аның белән бергә булган чакларын искә төшерү йөрәк сыкравын баса төште һәм аның хыяллары үткән- мргә, мәктәптә укып йөргән чакларына кайтты... Күңелле дә иде соң ул чаклар. Әле бүгенгедәй хәтерендә: бер кайгысыз, шаг күңелле чая кыз иде. Тугызынчы класста укып йөргән чаклары. Нәкъ шул елны бит
абыйсы ител йөргәч күрше егете Гарифҗан Канитәгә ничектер сәеррәк карый баш- ф мды. Ул урта мәктәпне бетергән һәм МТСта тракторчы булып эшли иде инде. Гел а бергә уйнап үскән малай хәзер күрше кызын күргәч, югалып кала, башын аска ия Q торган булып китте. Әле күптәнме соң кызның чәчләреннән тартуны, урамда очраган- * да карга төртеп егуны ул бернигә дә санамый иде. Хәзер нигә ояла икән? Хәер, u озакламый моның сере ачыкланды. Гарифҗан, бик якын дус егете аркылы, Канитәгә га иг җибәргән. Янәсе, үзенең вакыты юк, МТСта зшләр муеннан, (из генә Күбәккә дә иайта алмый икән. Ә ул хатта шигырь язылган иде. Үзе яздымы икән Гарифҗан моны, 2 laxkiiui булмавын да аңлады. Үзе үк җибәргән хатның Канитәгә ничек тәэсир итүен < белүдән курка ул. Шуңа боргалап маташа. Канитә дә усал инде. Хаг китергән егет — аша ух җавап та җибәрде. Шигырь өчен рәхмәт. Ләкин ул Гарифҗанның бу шигырьне ки очан аңа җибәрүен аңламый, имеш.»
Шулай да. бу шигырь-хат Канитәнең тынычлыгын җуйды, күңелендә уйлар әермә- св кузгатты. Балалык үтеп, җиткән кыз булып киләме икәнни инде? Үзеннән өлкәнрәк егетләр дә гыйшык хатлары яза башлагач». Әй, болай үртәп кенәдер әле. Авылның иң чибәр егете бит, мин кем дип масаюыдыр. Янәсе, теләсә кемне беренче сүздән үх үзенә карата. Каратмый тор әле. Канитәгә алай тиз генә тешең үтмәс...
Ләкин Гарифҗан да алай үз уеннан тиз генә кайта торганнардан түгел иде Элә тугызынчыда гына укып йөргән күршә кызына хат язуы да шаярып кына түгел, ә тәннәр буә шушы кызның күз алдыннан китмәве сәбәпле иде. (Гарифҗан б о ларны Квинтага ойленешкәч сейләде.) Кызның шигырьгә җавабы аның йөрәгендәге утны дәр- әәтел кенә җибәрде. Дус егете артыннан тагын берничә хат җибәрде. Дәрес, алары шигырь итеп язылмаганнар иде. Ләкин фикере шул ук. Тик һаман да яратуын ачык- теи-амык язарга курка иде әле. Канитә дә ул хатларга келү-шаяру белән генә җавап «йторды.
Шулай язышып җәй дә үтте, кыш җитте. Каиитә унынчы класста укый иде инде. Шулай бер кәйне, кинодан соң, дус кызларыннан аерылып үзе генә калган иде, виына Гарифҗан килде дә чыкты.
— Канитә. тукта әле бер генә минутка, сүзем бар иде,— диде.
— Я, сөйлә,— диде Канитә, шаянланып.
—• Канитә, кайчаннан бирле янам инде, бор дә күрмисеңме?
— Нәрсәне? — дигән булды ул, гаҗәпләнгәндәй.
— Менә», ничек дип әйтим инде,— диде егет, газапланып. Ул әллә сүз таба алмый ■де. әллә сүзләрен әйтергә кыюлыгы җитми иде.
— Ә мин белом ни әйтергә теләгәнеңне. Яратам, дияргә телисең.» Ә мин яратыйм сине.» Сине дә, боркомнә до.»
СҮЗЕ АЛТЫН, зшк ялкын
Шулай диде дө өйләренә таба йөгерде. Артына да әйләнеп карамады, Гарифтан куып киләдер төсле тоелды аңа. Юләр, шунда куып тотса соң инде. Бу чакта Канита дә аның турында еш уйлана иде бит, кызлар горурлыгы гына ачылып китүдән тыеп тора иде. Ә ул көнне куып тотса, бераз ялындырып булса да, серен ачар иде Канитә. Ә ул кумады. Икенче көнне, Канитәнең мәктәпкә баруын саклап торып, бер сүз дә әйтмичә генә, кулына хат тоттырып китте. Бу Гарифҗанның йәрәк түреннан чыккан сүзләре иде. Шуннан соң бит инде ул, икенче очрашканда, Гарифҗаннан качмады һәм кинодан озата килгәч, капка төбендә сөйләшеп торырга ризалашты. Рәтле сүзләр сөйлөшенмәсө дә, алар бер-берләрен аңлаштылар...
Канитә, рәхәт елмаеп, Гарифҗан хатларын күкрәгенә кысты. Ул инде көндезге әрнүен дә, әле генә үксеп-үксеп елавын да оныткан, Гарифҗанның рәсеменә караган килеш, селкенергә дө куркып утыра, яшьлегенең якты хатирәләрен күз алдыннан җибәрмәскә тели...
Шулай унынчы класс та тәмамланды, өлгергәнлек аттестаты... Чыгарылыш кичәсе— Гарифҗан да килгән иде. Гел бергә булдылар, һәм кичәдән соң да бик озак йөрделәр әле. Шул чакта бит инде кэзгә кавышырга дип вәгъдәләштеләр дә.
Урта мәктәпне тәмамлагач, Канитәнең классташлары кайсылары Бөгелмәгә, Әлмәт- кө, Казанга китеп урнашты. Канитә дә укырга керә алыр иде. билгеле, ләкин авылдан китәргә теләмәде. Ялгыз әнисен ташлыйсы килмәде. Уйлый торгач, Канитә тәвәккәлләде дә, комсомол путевкасы белән фермада эшли башлады. Ә 1957 елның көзендв туйлары булды. Бер ел үтүгә уллары туды. Рәмзил дип исем куштылар. Аннары бербер артлы ике кызлары дөньяга килде.
Шулай бер-берсенә сокланып туялмый, әле кичә генә кавышкан кебек гөрләп яшәгәндә һәм дүртенче нәнине көткәндә, алар семьясына коточкыч бәхетсезлек килде. Печән өсте иде. Гарифҗан тирләгән килеш салкын җиргә ятып йоклаган да, кинәт бик каты чирләгән, больницага ук алып киткәннәр. Канитәгә җәйләүгә килеп әйттеләр. Бу коточкыч хәлдән ничек район больницасына барып җиткәнен дә белми калды ул. Врачларның йөзеннән үк Канитә сөеклесенең хәле өметсез булуын аңлап алды...
Ике атнадан аның Гарифҗаны, мәңге шулай бергә-бергә яшәрбез дип уйлаган ире, дөнья куйды. Ә бер айдан дүртенче баласы Рушания дөньяга килде. Туганда ук ярым ятим булып, әтисез булып. Әй, ул авырлыкны, ул йөрәк әрнүен, ул көннәрдәге өметсезлекне әйтеп тә, сөйләп тә бетерә торган түгел инде. Гарифҗаннан башка яшәү юк һәм мөмкин дә түгел кебек тоелды аңа. Тирә-юньдәге бер нәрсәгә дө игътибар итмичә, дөньядан киткән кешедәй йөрде. Ләкин эшен ташламады: аның күңеле шунда гына, иптәшләре арасында гына беравыкка тынычлык таба иде... Ә вакыт үзенекен итте, үтә торды һәм бик әкрен булса да, йөрәктәге тау чаклы хәсрәтне әкренләп тарата бирде. Канитә бар күңелен эшкә баглады, ә кичләрен балалары белән юанды. Озакламый колхозда иң тырыш савучы булып танылды. 1966 ел аңа зур шатлык китерде: тырыш хезмәте өчен -.Почет билгесе» ордены белән бүләкләделәр-
Ләкин ялгызлык, Гарифҗанын өзелеп-өзелеп сагыну юк-юк та һаман сиздерә килде. Андый чакларда йөрәге сулкылдап-сулкылдап әрнешә. Төшенкелеккә бирелгәндә ул үз бүлмәсенә бикләнеп, барлык хәсрәт-кайгыларын, рәнҗү-үпкәләрен Гарифҗанның рәсеме белән уртаклаша һәм аңа җиңел булып китә. Өч ел үтте инде, ләкин яшьлек дустына күңелендә генә булсын хыянәт иткәне юк, итәчәк тә түгел. Аның төсле булган дүрт баласы бар, аларны кеше итәргә кирәк. Ничек инде бүтән кешегә күңел салсын ул. Билгеле, ялгыз хатын дип сүз катучылар да, кул сузучылар да булыр, әгәр ирек куйсаң. Ләкин аның ниндилеген беләләр, һәм, шөкер, андый уйлар белән якын килгән кеше дә юк. Юк... Ләкин барыбер гайбәт тараталар. Пычрак сүзләр белән Гарифҗанына булган тугрылыгын, күңеленең пакьлеген тапламакчы булалар...
*
Тимергали фермадан куылды. Ләкин моның белән генә эшләр җайланмады әле. Элеккеге мөдирнең шешәдәшләре булган кайбер терлек караучылар «сәнәктән керөк булган начальник» белән исәпләшергә теләмәделәр. Үзләренең яңа мөдирне санга салмауларын раслау өчен хәтта кай көннәрдә эшкә дә хатыннарын гына җибәрделәр, ә үзләре кибет тирәсендә «өч борын»лал кәеф-сафа кордылар. Әгәр дә һаман-һаман шулай барса, эшнең һич тә җайга салынмаячагын Канитә бик яхшы аңлады. Башта ул
|Лвр белей иптәшләрчә сөйләшеп карады, ә инде барып чыкмагач, мәсьәләне кабыргасы белей куйды: «Я эшлисез, я әйе Тимергали язмышы сезгә дә. Авылда кешеләр е< «угол, табарбыз».— диде. Бу ярыйсы гына тәэсир итте. «Ирлек горурлыкларым» сәсмп, Канитәгә саксыз караган булып кылансалар да, эшкә үз урыннарына хатын- ♦ иарыи җибәрми башладылар... =
Авырлык белән булса да, фермада әкренләп тәртип урнашты, хезмәт дисциплина- 3 ш ныгыды. j
Инде хәзер алда икенче мәсьәлә һәм иң читене — сыерларның савымым арттыру бурычы тора. Моңа һәр терлекче тырышып эшләгәндә генә ирешергә мәмхин. Бар 3 хечме шуңа тупларга кирәк. Бер үк вакытта «сыерларның сете — телләрендә» дигән ° мәкальме дә онытырга ярамый. Азык, яхшы, мул һәм сусыл азык, витаминлы һәм —’ аксымлы азык кирәк. Шунсыз савымны арттыру турында уйларга да мемкин түгел. 3
Кон димәде Канитә, төи димәде, ял белмәде көтүчеләргә дә тынгылык күрсәт- меде, председательнең дә тәңкәсенә тиде. Барыбер үзенекен итте, һәм әкренләп сааым хүтәрелә башлады. Сөт арту белән терлек караучыларның хезмәт хакы да п «үтерелде. Материаль кызыксындыру чараларым куллану терлекчеләр арасындагы <J арышны тагын да көчәйтеп җибәрде. Хәзер инде берәү дә эленке-салынкы йерми. Бе- ф роүиең дә иптәшләреннән калышасы, хезмәт хакын ким аласы килми. Фермага эшкә «ларга теләүчеләр дә артты. Хәтта Тимергали Камалов та яңадан эшкә алуларын үтенде, о үмиең хатасын аңлаганлыгын әйтте. Уйлашкач, киңәшкәч, аны яңадан фермага алды- м лар, сыерлар көтәргә билгеләделәр. u
Ел ахырына күрсәткечләр матур гына булды, уртача һәр сыердан сет савып алу беркадәр артты. Ләкин беренче уңышлар бик аз иде әле. алар тынгысыз медирне ® һич тә канәгатьләндерә алмадылар. 31
— Уртача сааым өч мең килограмм да юк бит. Булмый болай, иптәшләр, уйла- с шырга, киңәшергә, алдагы елда кимендә өч меңгә күтәрергә кирәк,— диде ул терлек- телергә. <
Сыер савучылар да, терлек караучылар да медирләоенең уртак зш эчен януын, — итешләренә гадел булуын аңлаганнар иде инде. Ачу саклый торган гадәте юк. Әнә, Тимаргалине дә кире алды бит. Әзкия белән дә элеккедәгедөй дуслар, араларында бернәрсә дә булмаган кебек. Югыйсә, теге вакыттагы сүзләре очан үпкәләрдәге дә бер иде инде. Эчендәге тышында шул аның, әйтәсен туп-туры әйтә дә, артыннан сүэ иуертып йорми. Хәзер терлекчеләр дә. үзара сөйләшкәндә, Канитәгә карата тегенди- мондый сүэ ычкындыручы булса: «Канитәгә сүз әйтмәгез, ул андый түгел»,—дип
«оно әзеләр.
Ә сыер савучылар арасында ярыш кызганнан-кыза. Иң алда — Ханә Калимуллина. Аның артыннан Рита Шәяхметоеа белән Сәхипкамал апай. Аның кызы Фирдания до. тугызынчы класстан соң, сыер сава башлады. Унынчыны кичен укып тәмамларга булды. Кемнең дә ялкау исеме аласы килми. Тырышкач, акчасын да мул аласың. Әнә Риталар, Сәхипкамаллар кайбер айларда 160 ар сум алалар.
Кәмитенең мөдирлек иткән икенче елы хур уңыш китерде. Ферма колхоз күләмендә генә түгел, Мослим районы буемча да беренче урынга чыкты һәр сыердай сааым ул модирлек ите башлагандагыга караганда уртача 640 килограммга артты. Ханә Келимуллинага колхозның Куйбышев исемендәге премиясе бирелде. Башкалар да кыйммәтле бүлекләр алдылар — кайсына радиоалгыч, кайсына кер юу маш-нәсы, ’•гү машинасы.
— Хазар безнең бурыч — һәр сыердан 3300 килограмм сет савуга ирешү,— диде Ганиева партия җыелышында...
Коммунистлар тырыш мөдиргә зур ышаныч күрсәттеләр. колхоз парткомының яланы һәм район партия конференциясенә делегат итеп сайладылар. Ә район партия конференциясендә ул райком члены һәм партиянең елке конференциясенә делегат men сайланды. Бу Канитә Ганиееаның күңелен тагын да күтәрде. Ләкин ул үз остенә тагын да зуррак җаваплылык өстәлүен дә аңлады. Партиянең елке конференциясендә буяган чыгышларны тыңлау аны тирән уйланырга мәҗбүр итте. «Сөтне «үл итеп җитештерү генә аз икән бит әле, аның нинди бәягә төшүе турында да уйларга кирәк наен. Ә бездә моңа җигәрлек игьтибар бирелгәне юк әлогә. Кайту балан бу мәсьәлә- *• күтәрергә туры килер».
Фермаларда эшләр шактый җайланды дигәч тә, барысы да ал да гөл инде дип булмый әле. Мәсьәләнең бер ягы уңай хәл ителсә, икенче ягы калкып чыга. Берөүлвр белән булган үпкәләшләр хәл ителеп, алар белән мөнәсәбәтләр яхшырды дип кенә уйлыйсың, икенчеләре белән конфликтка керәсең һәм яңа гауга куба.
Җитештерелгән сөтнең үзкыйммәтен исәпләп карагач һәм аны узган еллардагы саннар белән чагыштыргач, Канитә гаҗәпкә калды. Савым арткан, ө менә сетнең үзкыйммәте хәтта элеккегә караганда да күтәрелә төшкән. Бу инде бернинди рамкага да сыймый. Дөрес, аның фермасы буенча сөтнең үзкыйммәте колхозның башка фермаларындагыдан түбәнрәк. Логинов белән Мөрдәноа җитәкчелегендәге фермаларда сөтнең центнеры унҗиде сумнан алып унсигез сум илле тиенгә кадәр, колхоз буенча да унбиш сум алтмыш биш тиен. Ә аларда унөч сум кырык тиен генә. Шулай да югары әле бу. Аны киметү мөмкинлекләре булырга тиеш.
Ганиева, идарәгә килеп, колхозның баш бухгалтеры белән сөйләште, ни өчен сөтнең болай кыйбатка төшүе белән кызыксынды. Баш бухгалтер Хәниф Мирхаҗияноа моны бик ансат аңлатты:
— Терлек азыгы җитештерү кыйммәткә төшә, шул кыйбатландыра. Аннары, күлме силос бозыла, кибән төпләрендә күпме печән, салам череп кала. Алар бит барысы да сезнең өскә...
— Ничек инде безнең өскә,— диде Канитә, аңлый алмыйча.
— Ничек булсын, колхозның барлык азыгы җәйдән үк исәпкә алынган. Ел барышында күпмесе бозылуы, әрәм-шәрәм ителүе хисапланмый инде аның.
— Димәк, чересә дә. бер траншея силосың яраксызга чыгып, терлекләрнең теленә тимәсә дә, урлашсалар да — барысы да безнең малкайлар ашаганга санала?
— Шулай булып чыга...
— Бу дөрес түгел бит, иптәш бухгалтер, бөтенләй дөрес түгел.
— Соң, шулай килгән инде ул, шулай барачак. Бездән генә калмаган, дигәндәй. Аннары, үзең дә беләсең ич, колхозда хуҗалык исәбе. Димәк, сезнең фермага да кагыла.
— Хуҗалык исәбе булгач та, кулга кермәгән азыкны безнен өскә сипләргә димәгәндер бит,— дип кызды Ганиева.— Юк, моны болай эшләүгә чик куярга кирәч. Кемнәрнеңдер җавапсызлыгы аркасында терлекчеләр зыян күрергә тиеш түгел-
— Сиңа гына дөнья тар инде. Канитә,— дип ризасызлык белдерде баш бухгалтер,— барысына да ярагач, синең генә күңелеңә көя булып төшә һәрнәрсә...
Касыймов икенче колхозга күчерелгәч, аның урынына председатель булып калган Зәйнак Зәлиев тә бу мәсьәләдә Канитәне бик хупларга теләмәде. Партком секретаре чагында бүтәнчәрәк сөйләшә иде, әллә нишләп китге әле ул да. Хәер, председательнең дә эше читен инде. Бер ферма белән дә менә ничек тинтерәп бетәсең, ә бит ул бөтен хуҗалык өчен җавап бирергә, барысының да күңелен табарга тиеш. Шулай да, председатель:
— Син генә куертып йөрмә инде, Канитә. бу мәсьәләне, барыбер үзгәреш кертә алмассың,— дигәч, Ганиеваның җен ачулары чыкты.
— Ничек инде апай, Зәйнак абый? Бу бит һич кенә дә гадел булмый. Сыер савучыларның хезмәтен урлау була бит бу. Болай да тырышалар инде. Күпме сөйләнеп, төп эшләрне дә механикалаштыра алганыбыз юк. Ул да бит үзкыйммәткә суга. Әле бит йөз сиксән сыерның шул кадәр үк бозавы була, аны карарга кирәк. 1200 дән артык сарык безнең кулда. Кырыклап кеше эшлибез бит. ЛАеханизация булса, терлекчеләр санын әллә никадәр киметеп булыр иде. Сөт тә. йон да, ит тә арзанаер иде.
— Менә монсы хак,— диде председатель, сүзнең икенче юнәлешкәрәк борылуыннан канәгать булып.— Шуның өчен дә яңа сыерлар абзары өлгертергә тырышабыз бит. Анда күчкәч, эшегез бермә-бер җиңеләячәк.»
Мөслим районы.
Куйбышев исемендәге колхоз