МӘҮЛА КОЛЫЙ ХИКМӘТЛӘРЕНЕҢ ЯҢА КУЛЪЯЗМАСЫ

ка кыйммәтле әсәрләр белән бергә. Мәүла Колый хикмәтләре теркәлгән бер мәҗмуга да бар иде. М. Гатауллинаның сәйләвенә караганда, әлеге мәҗмуга аның әтисе Кизләү мәдрәсәсендә укыган вакытлардан ун сакланып калган икән. Шуңа күрә, уңайлык эчен, без аны «Кизләү кулъязмасы» дип йертергә булдыкл.
Кулъязма китап 42 кәгазьдән, ягъни 84 биттән тора. Кайбер битләре аксыл керән.
1 Өсиргоп — кызганып.
* Кәбаб — куырдык, куырма.
* Әшгалыңда — йомышларыңда, эшләреңдә.
* Би зар — аптыраучы, инте»үче.
* Ө с и г ъ — файда.
19 СССР Фәннәр академиясенең Г Ибраһимое исемендәге Тел. әдәбият һәм тарих институты архивы. 39 коллекция. 48 саклау берәмлеге
1969
елның җәендә пенсионерка Могаззәмә ханым Гатауллина әтисеннән калган борынгы кулъязмо китапларны Г. Ибраһимое исемендәге Тел. әдәбият һәм тарих институтына бүләк итте. Ул тапшырган китаплар арасында, баш
икенчеләре куе корай тостеге кара белен язылган. Ул нигездә дүрт кеше тарафыннан
' -л-м&ьгу&ъ
^tb',>,ll lfV>i
‘xZ&AtJ'Kd
‘'ih'ail^'^-d.j--
jU-^’/e'J. V«'t ^ii/L- ._>
> ,<uiI
•ZfC^ ’ z ^j>zfe—.»» jur g.» i о/ cd^-fb-z/t-d-н
ЛГәуло Колый хикмәтләренең Кизләү кулъязмасыннан лары терки әдәбиятларда үрнәк, 15 бит кәгазь. исемнәре билгеле шагыйрь
ләр. Габиди (Гобәйди)кең шигырьләре злек татарлар арасында күп таралган булган, аның теле дә татарныкына бик якын. Шуларны искә алып булса кирәк. Г. Сәгъди аны татар шагыйрьләреннән түгелме икән, дип яза '. Безнең уйлавыбызча, ул — үзбәкнең XVI йөздә яшәгән билгеле суфи шагыйре Гобәйдулла (Гобәйди) булырга тиеш. Үзенә күрә тәзкирә (антология) булып хисапланган бу җыентыкта күп урынны Мәүла Колый шигырьләре били. Барысы 13 хикмәт, 364 шигъри юл. Ун хикмәттә шагыйрьнең үзенә кабул иткән Мәүла Колы («алла колы») дигән әдәби кушаматы ух язылган, калган еч хикмәттә авторы күрсәтепмәсә дә, аларның да Мәүла Колыйныкы икәнлеге җиңел билгеләнә. Димәк, безнең алда шагыйрь хикмәтләренең моңа кадәр билгеле булмаган яңа бер кучермәсе.
Шулай итеп, хәзер безгә М. Колый хикмәтләренең еч күчермәсе билгеле. Яңа күчермә Ф. Туйкә күчермәсе һәм Ленинград нөсхәсе белән чагыштырулар ясарга,
«Вестник научного общества татароведения» журналы. 1927 ел. 7 сан.
кучерелгаи. Кешкача «Ятканда, аерым-аерым йерган дурт китапны ахырдан кемдер бергә телпеган. Моның шулай икәнлеген кәгазьнең төрле сыйфатлы булуы да һәм бер ук хикмәт юллары язылган бит-ләрнең төрле урыннарда тегелуе дә күрсәтеп тора. Төпләм өч кат алача киндер белән һәм иң естән чәчкә бизәкле иске ситсы белән тышланган. Күчерелгән вакыты яки урыны күрсәтелмәгән, моны кәгазь буенча да белү кыен. Су билгеләре юк. Җыен-тыкның гомуми күләме 12X19,5 см зурлыгында, текст язылган өлеше төрле зурлыкта.
Җыентыкта Шәмсе Кә- минә (Шәмсе Гасый, Шәмсетдин Үзгәнди), Кол Сөләйман (Бакыргани), Солтан Хөбби (Сөләйман Ба- кырганиның улы], Кол Га- биди (Кол Гобәйди] хикмәтләре, Әшраф углы Руми шигырьләре һәм Локман исемле берәүнең «Хикмәте Мәҗнүн» исемле көйле әсәре бар. Боларның Лок-ман исемлесеннән башка-
аерым урыннарны ачыкларга момкинлек бирә. Мәсәлән, М. Колыйның төп җыентыгында «Мелла Мамай» турындагы хикмәт нигездә дүртәр юллы строфалардан тора. Арада:
Остадым ’ хак гыЯшкыида тормыш идо, Бернәчә кон ул мәҗлестә тордым, дустлар,—
дигэи ике юллысы да бар. Ләкин бу юллар арасында хчке бәйләнеш җитеп бетми, ченхи алдараи «ул мәҗлестә» дигәнне аңлатып килгән сүзләр булырга тиешлеге сизә* лә. Кизләү җыентыгында әлеге куплет дүрт юлдан тора.
Остадым хак гыйшкында тормыш ир ди,
Мәдрәсә, мектүпхане 1 кормыш ирди,
Җемлә мерит табигында 3 йез ормыш ирди, Бериәчә кен ул мәҗлестә тордым, дустлар.
Монда инде мәсьәлә шактый ачыклана тешә. Остазының мәдрәсә, мәктүпханә каршында меритләр җыйнала торган булган; безнең шагыйрь дә шул мәҗлесләрнең кай- берлерендә үзенең беркадәр вакытын уздырган икән.
Ф Туйкә М. Колыйның 95 нчо хикмәтеннән бер куплетны түбәндәгечә — беренче юлның яртысына һәм әченче юлга күп нокталар куеп киткән:
Юкдыр явыз ( .................................................................. .
Золым берлән яэыкымга һәм ниһайәт.
( ........................................................................ • • ■)
Соруг булса, мән кол онда нә айгай мән.
Ул сүзләр җуелган булгандыр яисә, таушалганлыктай, аңлашылмагандыр. Кизләү кулъязмасында юллар тулы сакланган:
Юкдыр яаыз эшлоремгә хәдде-гайәт ♦, Золым берлән языкымга һәм ниһайәт; Садыр * булып һәр кон мәндин күп хыянәт. Соруг булса, мән кол анда нә айгай мән.
Шагыйрь диванында юллары буталып яки яртылаш кына язылган куплетлар бер югарыдагы хикмәт белән генә чикләнми. Кизләү иосхәсе андый урыннарны ачыкларга да естомә материал булып торв.
Үзенең 29 нчы хикмәтендә Мәүла Колый кеше гомеренең тәрле вакытларын елның аерым фасылларына охшатып сурәтли. Анда шундый юллар бар.
Бу кыш кенне карыйлыкка* охшатадыр, Тәмуг кебек суык кыйлур кодрәт берлә; Мәхлүкатны ризык биреп кышлатадыр. Бу галәмдин нигъмәтләрен бушатадыр.
Хикмәттәге калган куплетларда баштагы һәр оч юл үзара рифмалашып киләләр һәм дүртенче юп «...кодрәт берлә» дигән суз белән тәмамлана. Өстәге мисалда исә, күргәнегезчә. шагыйрь кулланган алым бозылган, «кодрәт берлә» сүзе икенче юлның ахырында килгән. Кизләү кулъязмасында бу юллар шигырьнең башка строфаларындагы шикелле үк:
Бу кыш кенне карыйлыкка охшатадыр. Бу галәмдин нигъмәтләрне бушатадыр, Мәхлүкатны ризык биреп кышлатадыр, Тәмуг кебек суык кыйлур кодрәт берлә.
Кизләү носхәсе буенча шагыйрь хикмәтләрендәге аерым сүзләргә карага да ачыклыклар кертергә момкнн. Масәпән. «Мелла Мамай» турындагы алда телгә алынган хикмәтнең беренче строфасына күз салыйк:
О с т а д — остаз, ойрәтүче.
М о к т ү п х а н ә — китаплар күчереп яза торган бина, үзенә күрә китап күчереп
Рехман наем’ остаз кулгыи ачмыш иркәи, Бернәчә көн анда җәулан20 кылдым, дустлар, Гафиллектә21 22 кузем сукыр карамакта Остазымдин җөда* булып калдым, дустлар.
Беренче юлд'гы «кулгын» формасында язылган сүзне акулмаквтан (соравың, үтенечен) яисә «кулуквтан-акулугын» дип т» укырга була. «Кулукп — баш уравыч, чал* ма. Ничек кен» уйласаң да, бу сүз тексттагы мәгънә сөрешенә бәйләнеп җитми. Ә хикмәтнең Кизләү һәм Ленинград нөсхәләрендә бу урында аквпугын» сүзе тора. Калуг (капу) — капка (ишек) мәгънәсеннән тыш, сарай, мәҗлес (киңәш) урыны дигән төшенчәләрне дә аңлата. Болан булса, мәсьәлә аңлашыла төшә: остазының хозур сарайлары капкасы (ишекләре) ачылган да, шагыйрь шунда гизеп йөргән булган.
Мәүла Колыйның 20 хикмәтен тикшерик. Шагыйрь аны үзенең рухани һәм рухи җитәкчесенә — пиренә багышлаган, һәр строфаның соңгы дуртснче юлы: «пирем углы Мәхдүми җан хәзрәте ишан» дигән сүзләр белән тәмамлана.
Кытай, Кыпчак, Ясәу, Саурам23 24 25 өүлядләрө5,
Даире ’ Болгар, Кирмин26, Казан фәрзәндләре27 28 29 30 Булыр барча пиремезиең мөритләре, Пирем углы Мәхдүми җан хәзрәте ишан.
Соңгы юлдагы ауглы» сүзе бетен шигырьнең мәгънәсен үзгәртә. Суз шагыйрьнең пире — җитәкчесе турында булмыйча, пирнең улы хакында бара булып чыга, һәм өМәхдумипне аның исеме дип тә аңлап була... Чынлыкта исә шагыйрь үзенең пиреч мактый һәм шигырь аңа багышланган дә. Эш нәрсәдә соң! Кнзләу нөсхәсендә «углы» сүзе «әгъля» формасында язылган. Шулай булса, ул «югары», «бөек», аяхшы», азатлы» дигән мәгънәне аңлата |0.
Кизләу кулъязмасының әһәмияте шагыйрь диванындагы авыр яисә төрлечә укылырга мөмкин булган сүзләрне ачыклау белән генә чикләнми. Ул аерым хикмәтләрнең үзләре турында да сүз йөртергә нигез бирә. Без биредә Кизләү җыентыгындагы 9 хикмәтне күз алда тотабыз. Анда 12 юп гына. Ул:
Иреннәр мөхфилендә нур ягар сехбәтендә ", Ни теләсә —ул булыр дәрвишләр сехбәтендә,—
дип башлана һәм:
Мәүла Колый, тәүбә кыл, хикмәт әйтмәй халең бел, Кол Гобәйди хи-метен җандин гаҗиз тотарым
дигән юп белән тәмамлана.
’Рәхман изем — рәхимле аллам (тәңрем).
21 Җ ө у л а н кылдым — гизеп йөрдем.
3 Гафиллектә — гамьсезлектә.
* Җ ө д а булып — аерылып.
• Өлкә исемнәре: Ясәу — Яссы, Сауран — Сайран. 23 Әүлядләре — нәселләре. ' Бу сүз гарәпчә «дабды» формасында язылган, даире (даирә) дип укыйм: тирә,
өлко.
я Кирмин — хан Кирмән (Касыйм шәһәре).
’ Фәрзәндләрө— уллары.
28 Мәхдүми Әгъзам — Бохара мәдрәсәләрендә тәрбияләнеп, суфичылык карашларын таратуда исеме бик билгеле булган тарихи шәхес. XVI нчы йөз башларында ул Кашгарга күчеп килә һәм үзенең куп санлы мөритләрен бөтен Төркстанга һәм ’лдел~УРал буйлерына кадәр тарата. Мәүла Колыйның рухи җитәкчесе—пире әнә шул суфи Мәхдүми Әгъзамның нәселләреннән берсе булганлыгы аңлашыла, чөнки шагыйрь шул ук хикмәтендә «пиремнең Мәхдүми Әгъзам бабалары» дип бик ачык яза.
Урта Азиядә куп рухани аталар үзләренә карата Мәхдүми хәзрәт, Мәхдүми җач кеоек исем белән эндәшүне яратканнар. Хәтта аерым шагыйрьләр дә үзләрен шундый кушамат белән йөрткәннәр. Мәхдүми җан исеме белән йөртелгән нинди рухани безнең шагь1ирьнең җитәкчесе булган — хәзергә әйтүе кыен.
30 23пнь,К мәгънәсе: ир-егетләр киңәшкәндә, нурлар яаа диярсең.
>аҗиз тотарым—якын күрермен.
Бу шигырь Маула Колыйның хикмәтләр диванында тулыеынча юк. тик аның соңгы ике юлы гына бар. Әмма бу ике юлны эченә алган хикмәт биредә һәм формасы һәм эчтәлеге белән бетеиләй башка. Кизләү җыентыгындагы хикмәт «Бакырган» китабына һам Ясәвинең «Диваны хикмәтиенә дә кергән. Ләкин ул алариың берсендә Кол Сәләй- май. икенчесендә Хуҗа Әхмәт (Ясәви) исеменнән сайлана Күрәсез, бер үк әсәр әч җыентыкта оч терпе авторныкы ител бирелгән. Бу — әсәрне күчерүчеләр хатасымы! Әллә бер шагыйрь икенче бер каләмдәшенең шигъри юлларыннан шулай файдаланамы! Чынлыкта аны кайсысы иҗат иткәи! — Хәзергә билгеләве читен. Моны ачыклау очеи. авторы күрсәтелгән шигырьнең борынгырак күчермәсен табарга кирәк. Әмма шунысы билгеле. Канчыгышны ойрәну галиме А. К Бороәковның тикшерүенчә. Әхмәт Ясәвинең үз заманында иҗат иткән хикмәтләре бик аз сакланган. Ясәвинеке дип йер- телгәинәреиең дә күбесе, соңгы дәверләрдә аның юлыннан баручылар тарафыннан иҗат ителеп. Ясәвигә нисбәтләнгәниәр. Фактлар шуны раслый: берничә дистәләгән суфи шагыйрьнең әсәрләрен эченә алган «Бакырган» китабы дв. Идел — Урал буйларында яшәгән татар һәм башкорт уиымышлылвры арасында таралган хикмәтләрдән җыйналып. Ясәвинең «Диваны хикмәтие шикелле, беренче мәртәбә Казанда басылган.
Җыйнап әйткәндә. Кизләү кулъязмасы Мәүла Колый шигырьләренең кайбер акларын ачыклау эчен әнә шулай ярдәмгә килү белән бергә, ул алар турында киңрәк сүз йертергә дә момкинлек бирә.
Без биредә Мәүла Колый хикмәтләрендәге аерым урыннарны Кизләү кулъязмасы белән чагыштырып, аларны мисалларда күрсәттек. Димәк, берничә кулъязмасы булуы асәрнең тап текстындагы аерым мәсьәләләрне чишүдә ярдәмгә килә Мәсәлән, шагыйрьнең «Мелла Мамай» турындагы хикмәтенең Ленинград кулъязмасы табылуы әсәрнең иҗат ителү вакытына һәм урынына карата аерым ачыклаулар алып килүе, хәтта шагыйрьнең чын исеме Моллагол икәнлеген күрсәтүе турында матбугатта киде язылды. Бу яктан алганда. Кизләү кулъязмасының да әһәмияте бар. Беренчедән, ул шагыйрь әсәрләренең халык арасында терпе урыннарда укылып йоргәнлегеи күрсәтсә, икенчедән, әсәрнең тексты остендә тикшеренүләр ясарга шарт тудыра^Шул нигездә без әсәрнең моңа кадәр сер булып кала килгән якларын, аерым сүзләрне яисә юлларны дәрес ача алабыз Шик юк ки. борынгы әсәрләр кулдан кулга күчерелеп языла торгач. алар тәрлс хаталарга дучар булалар. М. Колый хикмәтләренең 192$ елгы Ф. Туйне күчермәсе дә андый хаталардан азат түгел. Ул анда укый алмаслык таушалган урымнарга күп нокталар куеп киткән, яисә, үзенең әйтүенчә, терпечә укырга һәм аңларга мемкин булган сүзләрне формаларына охшатып язган. Мондый хел борынгы әсәрләр тәкстыиа карата бик сак килүне, җентекләп тикшеренүне сорый.
...Мәүла Колый — урта гасыр татар әдәбияты, бигрәк тә аның поэзиясе тарихында ныклы урын алган һәм үзенең эзен калдырган билгеле шагыйрьләрдәй. Аның әсәрләре. тел һәм әдәбият ядкарьпары буларак, хәзер киң кулемдә ойраиелә башлады. 9 халыкның исе иҗтимагыйполитик. социаль философик фикерләү тарихын ейрәиүдә бу иҗатка философларыбызнын кулы тигәне юн әле. Бу актан да ул — ойрәиелергә тиешпе һәм шуңа лаеклы иҗат. Киләчәктә бу чирәм дә күтәрелер дигән еметте «апасы килә.