«СӘЛӘТСЕЗ» СТУДЕНТ

В. Климентовский

ормышлары Казан белән бәйләнешле атаклы рус әдипләренең берсе һәм безгә иң билгелесс. әлбәттә. Лев Толстой. Лев Николаевичның Казанга килүе очраклы хәл генә булмый. Толстойлар нәселе күптән инде Казан белән вкыннан бәйләнеш тоткан һәм кайберләре хәтта шунда яшәгәннәр дә. Толстой бабасының атасы Андрей Иванович Толстой ук әле 1754—1759 елларда безнең Казанда башта студент-майор булып, аннары Свияжскида хәрби начальник булып хезмәт итә. Лев Николаевичның бабасы Илья Андреевич шулай ук яшьлек алларын Казанда үткәрә һәм 181S—1820 елларда хәтта Казанның губернаторы булып та тора. Язучының әтисе Николай Ильич та берничә мәртәбә Казанга килеп, озак-озак торгалап китә. Николаи Ильичның апасы Пелагея Ильинична исә гусар полковнигы һәм Казан алпавыты В. И. Юшковка кияүгә чыга һәм бетеннән Казан кешесенә әверелеп китә.
Ә Лев Николаевич Толстойның Казанга килү сәбәбе менә болай. Левага ике яшь чагында (1830 елда] аның әнисе, унбер яшьтә чагында (1839 елда) әтисе вафат булалар. Шулай итеп, Николай Ильичның дүрт малае һәм бер кызы бетенләй ятим кала. Пелагея Ильинична 1841 елда аларның бишессн дә Ясная Полянадан Казанга алып кнлә. Леваның абыйларын очсссн дә Казан университетына, апасы Марияне хатын- кызлар институтына укырга урнаштыра, ә уноч яшьлек Леваны университетка хәзерләү эчен укытучы яллый.
Инде хәзер Лев Николаевич Толстойның Казанда яшәгән елларындагы тормышы белән вкыннанрак танышып китик.
Леваны университетка хәзерләргә дип ялланган очраклы укытучылар үз вазифаларын үтәмиләр, малайга тиешле белем бирә алмыйлар. Шуның аркасында Лева университетка нору имтиханын тапшыра алмый. Аңа тарих һәм статистика фәннәреннән "ИИОЛС. куялар Һәм ул. яңадан имтихан тапшырып карарга рехсәт сорап. 1844 елның 3 августында прошение бирә. Аңа рехсәт итәләр һәм ул 1844 елның 3 Октябренда философия факультетының канчыгыш телләре бүлегенә беренче курска укырга алына.
Нигә канчыгыш телләре бүлегенә керә соң ул. дигән сорау туарга мемнин. Лев Николаевичның биографы П. И. Бирюковның әйтүенә караганда, ул елларда Казанда Гииверситетның канчыгыш телләре бүлеге бик алдыигы бүлекләрдән санала, аның даны ••»еи Европага таралган була. Шуның естенә Лева үзе дә башка фәннәргә караганда
философияне ярэтерак тешә һәм апасы Пелагея Ильинична да аның шул бүлеккә керүен тели, чөнки соңыннан Леваны Төр- киягә дипломат итеп җибәрү турында хыяллана. Ләкин Лева боларның берсе белән дә кызыксынмый, тота да мәсьәләне үзенчә хәл итә: башта университетның көнчыгыш булегеннән юридик факультетка күчә, аннары университетны бөтенләй ташлап китә.
Нигә шулай итүнең сәбәпләрен яхшырак аңлау өчен. Лев Николаевичның Казанга килгәнче һәм Казанга килгәч нинди шартларда яшәгәнлеген күздән кичерергә кирәк.
Шунысы бәхәссез, Казанга килгән чагында Лев Николаевич бик сәләтле, тәрбияле һәм үз яшьтәшләреннән күбрәк укыган булуы белән аерылып тора. Әдипнең үз сүзләренә караганда, унбер яшендә инде ул француз язучысы һәм философы
ымны тели торган иде».
Мондый апаның уз энесенә юньле тәрбия бирә алуы, әлбәттә, мөмкин түгел. Менә шундый аристократик тормыш шартларында яшәү һәм университетта укыта торган кайбер укытучылар белән сүзгә килешү булачак әдипнең күңелен укудан биздерә башлый. Уналты яшьлек Толстой студент мундиры киеп һәм шпага тагып ала д« ваемсыз һәм тәртипсез байлар тормышына кереп чума. Лекцияләргә юньләп йерми, барган вакытларында да яхшылап тыңламый. Хәер, тыңларлык дәрәҗәдә яхшы итеп лекция укучы укытучылары да бик аз була шул аның. Лев Николаевичның ул еллао- да ничегрәк укыганын һәм укуга булган мөнәсәбәтен күзаллау өчен, аның үзе күргән вакыйга нигезендә язылган «Балдан соң» исемле хикәясенә мөрәҗәгать итик: «Мин сөйләргә теләгән хәл кырыгынчы елларда булды. Мин ул чакта провинциаль университетның студенты идем. Белмим, яхшы булгандырмы ул, әллә ямандырмы, ләкин ул чакта безнең университетта бернинди түгәрәкләр, бернинди теорияләр дә юк ид«. Ә без яшь кешеләр идек һәм, яшьләргә хас булганча, күңел ача һәм укый идек. Мин
Жан Жак Руссо әсәрләренең барлык унике томын да укып чыккан, ә аның рәсемен тәре урынына күкрәгенә тагып йерергз әзер булган. Руссо тикле Руссоны аңларлык һәм чын күңеленнән яратырлык булган бу унбер-унике яшьлек малай нигә соң имтиханнарын башта тапшыра алмыйча аптырый. Хикмәт нәрсәдә соң монда! Кем гаепле! Лева үземе, әллә бүтәннәрме!
Казан тарихчысы Н. Загоскинның язуына караганда, Казанда яшәгән вакытларда Толстойлар торган йортның хуҗалары Юшковлар үзләре болай яхшы кешеләр рәтендә исәпләнгәннәр, ультра-аристократ принципларын алга сөргәннәр һәм иң затлы югары даирә кешеләре белән аралашып яшәгәннәр. Ләкин аларның шулай чамадан тыш аристократ булулары яшүсмер Левага файда түгел, киресенчә, зыян китергән, һәм менә ничек итеп. Пелагея Ильиничнаның идеалы — халык арасында «Николай Палкин* дип яман аты чыккан патша Николай I була. Үзеннән үзе аңлашылса кирәк, Пелагея Леваны да Николайга мөкиббән китәреп тәрбияләргә омтыла. Байлар үзенә аерым катлау, ярлылар үзенә аерым, түбән дәрәҗәле халык икәнлеген яшьтән үк белеп-күреп үссен өчен, Пелагея Казанга килеп төшкән көннәрдә үк Левага крепостной яшүсмерләрне ялчы итеп билгели. Аның белән генә чикләнмичә, хәтта бозыклыкка да ейрәтә башлый. Соңыннан бу хакта Лев Николаевич үз истәлекләрендә менә болай дип яза: «Минем белән яшәгән бик әйбәт апам, саф җан иясе, миңа һәрвакыт: сиңа иң зур теләгем шул — син ирле хатын-кызлар белән бәйләнешкә кер. ди торган иде. Аннары миңа икенче бәхет — адъютант булуымны тели, патша адъютанты булсаң, бигрәк тә яхшы булыр, ди торган иде. Аның тагын бер бик зур теләге бар: ул минем бик бай кеше кызына өйләнүемне һәм шул өйләнү нәтиҗәсендә бик күп колларга хуҗа булу
бик күңелле һем шаян, шуның оетеиә бай егет идем. Минем юртак атым бар иде. мин бай кызлары белен тау шуам (ул чакта тимераяклар модада түгел иде әле), иптәшләрем белән >чел-күңел ачып |ул чакта без шәмпанскидан башка нәрсә зчми идек, акчабыз юкта ботеиләй эчмибез, ләкин хәзерге шикелле аракы >чү юк иде ул чакта) йери идем. Әмма минем иң зур рәхәтем кичәләргә һәм балларга йорү иде. Мин яхшы танцевать итәм һәм тосем-битем дә алай ямьсез түгел иде—>
Лее Николаевичның үз сүзләре белән әйтсәк, студент елларында ул кешеләрне бары тик ике генә торкемгә — акомильфо» һәм «комильфо түгел»гә генә бүлен караган. («Комильфоаеы — бай, затлы, аристократ кешеләр, ә «комильфо түгелет — ярлы кара холык].
Табигый, шундый гамьсез тормыш белән яшәү булачак әдипнең укуына тискәре йогынты ясый һәм ул 1814—184$ уку елының беренче яртысы ечен имтиханнарны тапшыра алмый: аңа гарәп теле һәм тарих буенча «икеле* куялар. Ихтимал, шушы күңелсез хәлләрдән соң Толстой җитдиләнер һәм тырышыбрак укый да башлаган булыр иде. Ләкин әлеге дә баягы, Пелагея апасы һәм аның арие-
тоират дуслары: укуда алдынгы булу «комильфо* түгел, алдынгы булырга тырышырга _ кирәкми, киресенчә, бернәрсәгә дә исең китмичә, үзеңне бик иркен, бәйсез ител, аристократларча тотарга кирәк, дип студент Леваны «юаталар*. Шуңа күрә Толстой х икеле алуына артык пошынмый, укуын артабаи да яхшыртмый. Нәтиҗәдә аны язгы ° имтиханнарга ботеиләй кертмиләр. Профессорлардан Иванов һәм Фншерның студент э Толстой турындагы начар характеристикаларына нигезләнеп, бүлек (хәзергечә әйтсәк, н деканат) түбәндәге карарны чыгара: «Лекцияләргә бик сирәк йоргәнгә һәм тарихтан “ бетанләй сәләтсез булганга. Лев Толстойны имтиханнарга кертмәскә*. я
Доньяда тиңе булмаган «Сугыш һәм тынычлык* исемле тарихи роман язган Тол- “ стойиың «тарихтан ботеиләй сәләтсез* булганлыгы очеи имтиханга кертелмәве остән х генә караганда шактый сәер тоела, билгеле. Ләкин җемтеклебрәи карый башласаң я мәсьәләнең асылы бик тиз ачыклана һәм гаҗәпләнергә урын да калмый. Студент Леваны имтиханга керттермәүгә сәбәпче булган профессор Иваноэ Толстойларга кардәш тиешле (Лев Николаевичның оченче буыны апасына ойлоигән) кеше була. Ал әй гына да түгал, Казанга килгән шәпкә яшь Толстой хәтта беркадор вакыт Ивановларда яшә-гән дә була әле. Ләкин менә студент булып укый башлагач исә Иванов белән Леваның аралары бик нык бозылып китә. Хикмәт шунда, профессор Иванов университетта тарих буенча лекциаләр укый һәм аның лекцияләре бик буш. кызыксыз була. Ул тарихи вакыйгаларны бозып, заманга, патшага яраштырып соилн, объектив хәлләрне ботеиләй исәпкә алмый. Ә студент Толстой исә аның менә шул гадәтен һич тә онәми. Алай гына да түгел, Ивановны яманлап, студентлар арасында да сойләиеп норм башлый. Шуны сизеп алган Иванов (ә уп аны бик тиз сизә, чонки соңыннан ачыкланганча, профессор ул вакытларда яшерен полиция агенты була] Толстойга коннән-кон үчегә бара һәм. Лев Николаевич үзе әйткәнчә, аның иң зур дошманына әйләнә.
Йончыгыш факультетында уңышсызлыика юлыкканнан соң, 1845 елның козендә Толстой университетның юридик факультетына күчеп укый башлый. Ләкин факультетны үзгәртүгә карап кына яшь Толстой ойрэнелгән гадәтләрен тиз геиә ташлый алмый. Шуның остенә апасы һәм аның якыннары да аристократик тормышны мактап торгаи- лыктан, Толстой һаман шулай злеккечә кәеф-сафа кылып йери бирә. Теләсә дә. шул бозык тирәлектән ычкынып китә алмый. Ьу турыда үзенең «Васыять*еидә уп менә ничек дип яза: «Иң саф теләкләремне әйтергә, рути яктай яхшы булырга тырышкан чакларымда миңа гел мыскыл итеп һәм нелеп карыйлар, о мин бозык дәртне бирелеп китсәм, мине шундук мактыйлар һом хуплыйлар иде... Ул елларны искә алганда җаннарым ошеп. котларым алынып һәм йорәкләрем авыртып китә».
Менә шундый күңел кайтаргыч тормышта яшәү естеиә, студент елларында Толстой студентларга укытыла торган фәннәрнең дә коры даталарга гына нигезләнгән «кирәкмәс* нәрсәләр икәнлеген тешенә һәм анда «тарихи характерлардагы тирән психологик үзгәрешләрне, тарихи хәлләр ничек һәм иилектән килеп чыкканын аңларга* тырышу омтылышы туа. Шул сорауларына җавап алырга теләп, укытучыларга мореҗәгать итә. Әмма үзлегеңнән фчиер йертү тыелган, дәреслекләрдә язылган һәм профессорлар с ой ләгән сүзлор геиә дорес булып сана ягам уп замоида Толстой юрмдми
«СӘЛӘТСЕЗ» СТУДЕНТ
факультетта да үзенә әллә ни зур юаныч та. ышаныч та таба алмый. Һәм ул лекция* ләргә йерүгә
бөтенләй диярлек игътибар бирми башлый.
Сүз дә юк, үзеннән бер хәреф тә өстәргә куркып. Законнар җыентыгында ни* чек язылган
булса, шулай әйтеп яздыручы поляк профессоры Станиславский һәм немец профессорлары
Винтер белән Кәмбеклар шикелле талантсыз укытучылар шактый булгандыр ул заманда. Ләкин
шул ук елларда, шул ук университетта атаклы математик Н. И. Лобачевский ректор булган,
химик Зинин, астроном Симоновлар бик актив эшләгән. Кыскасы, Толстойның ул еллардагы
уңышсызлыгы аның үзеннән дә булган. Исемнәре белән дөньяга билгеле булган Бутлеров,
Берви (Флеровский), Бекетов (соңыннан академик-ботаник булган кеше), Пекарский (тарихчы)
һәм Благовещенский (филолог) кебек галимнәр дә ул вакытта Лев Николаевич белән бер үк
чорда укыганнар һәм университеттан шактый ук зур хәзерлек белән чыкканнар.
Хәер, Лев Николаевич Толстой беренче мәртәбә җитди рәвештә фәнни эш белән үзе дә
шул ук Казан университетында шөгыльләнә башлый. Анысы менә болай: университетның
гражданлык хокукы кафедрасына укытучы итеп, 1845 елны чит илдә командировкада булып
(укып) кайткан яшь укытучы Дмитрий Иванович Мейр билгеләнә. Алдынгы карашлы ул
укытучының лекцияләрен студентлар бик яратып тыңлыйлар. чөнки Мейр лекцияләрендә
дәреслекләргә генә ябышып ятмый, демократик рух белән сугарылган үз фикерләрен дә ачык
итеп әйтә торган кеше була. Ул хәтта гбезнең ватанның эчке тормышында үзгәрешләр булыр
көннәр якынаюын» һәм «крепостнойларга карата нормаль булмаган мөнәсәбәтнең» юкка
чыгарылырга тиешлеген әйтүдән дә тайчанып тормый. Алай гына да түгел, ул алдынгы
карашлы разночинец студентлар түгәрәген төзи һәм аның җитәкчесе булып эшли. Толстойның
югарыда исемнәре санап үтелгән курсташлары барысы да Мейр түгәрәгендә член булып
торганнар. Кыскасы, Казан университеты студентларында яңалыкка, алдынгы фикергә
омтылыш уятуда Мейрның өлеше шактый зур була. Чернышевский белән Добролюбов юкка
гына аны «җиребезнең горурлыгы булырдай» кеше дип атамаганнар, әлбәттә.
Лев Николаевич Толстой, дөрес, Мейр түгәрәгенең члены булып тормаган, ләкин ул
түгәрәк членнары белән тыгыз элемтәдә булган һәм алардан үзе өчен күп кенә яңа, кызыклы
мәгълүматлар алган.
Бер тапкыр гына булса да. Толстой Мейрга имтихан да тапшырган. Лев Николаевичның
имтиханда биргән җаваплары бик үк шәптән булмаса да, Мейр аның үзенчә фикер йөртергә
тырышуыннан канәгать булып калган. Толстойдан имтихан алганнан соң аңа бәя биреп: «Әгәр
тырышса, ихтыярын туплап эш итәргә өйрәнсә, ул менә дигән әйбәт кеше була алыр иде».—
дигән.
Имтихан алган чагында Мейр Толстойда вакыйгаларга тәнкыйтьчән анализ ясау сәләте
барлыгын сизенеп алган да соңыннан аңа, Екатерина II нең «Наказ»ын француз философы
Монтескьеның «Дух законов» дигән хезмәте белән чагыштырып карарга кушып, фәнни тема
биргән. Толстой бу эш белән чын-чынлап мавыгып киткән һәм хезмәтенең соңында
Екатеринаның «Наказ»ы, Россиягә файда китерүдән бигрәк, аның үзенә дан китерүгә генә
кайтып калган дигән нәтиҗәгә килгән. Шулай ител, безнең көннәргәчә сакланып калган һәм
Казанда язылган шул беренче фәнни хезмәтендә үк инде Толстой рус тормышының төп
явызлыгы деспотизм һәм коллыкка кайтып калганлыгын чамалаган. Шунысы игътибарга лаек,
Лев Николаевичның университетны ташларга карар кылуына китергән сәбәпләрнең берсе дә
әлеге фәнни хезмәтенә бәйле була. Бу хакта соңыннан ул үзе менә болай дип язган: «Минем
университеттан китүемә ике нәрсә сәбәп булды:
1| абыем университетны бетереп китте.
2) әйтергә никадәр генә гаҗәп тоелса да. «Наказ» һәм «Дух законовоны тикшерү белән
шөгыльләнү миңа үзлегемнән эшләп булырлык яңа акыл хезмәте өлкәсен ачты, ә университет
үзенең таләпләре белән андый эшкә ярдәм итми генә түгел, хәтта комачаулый да иде».
Шулай да Толстой университеттан китү сәбәпләренең иң зурысы болар түгел, бәлки аның
халык тормышын яхшыртырга омтылган хыялларын практик рәвештә эшкә ашырырга
тырышуына кайтып кала булса кирәк. Моның шулай икәнлегенә ышану өчен, башта ул чордагы
ил хәлләрен, аннары Толстойның «Утро помещика» исемле хикәясен хәтергә төшерү дә бик
җитә.
Толстой университетка кергән елларда Россиядә крестьян хәрәкәтләре шактый 1хтиелашкан чак
була. Әйтик, бары тик 1842 елда гына да крестьян хәрәкәтләрендә 120 000 дәүләт крестьяны катнаша.
Аннары бөтен ил буйлап дип әйтерлек «бәрәңге бунтлары» булып үтә. Дерес, ул бунтлар хекумәт
гаскәрләре тарафыннан бик шәфкатьсез төстә бастырыла, әмма крестьяннар да. үз чиратларында,
шуңа үч итеп, аерым алпавытларның утарларын туздырып ташлыйлар.
Менә шул хәлләр ул заманның прогрессив җәмәгатьчелегенә бик нь... тәэсир ите. Казанда яшәгән
һәм укыган елларында Толстой да бу хәлләрдән хәбәрдар була һәм җәмгыятьтә иң моһиме — халык,
шуңа күрә халык ечен тырышырга, аның тормышын яхшыртырга кирәк, дигән нәтиҗәгә килә. Ә
халыкның тормышын яхшырту •чей яхшы алпавыт булырга, крестьяннар белән әйбәт монәсәбәттә
яшәргә кирәк дил уйлый. Дәрес, соңыннан ул бу хыялларның буш хыял гына булуын тешенә, әмма
узеиә тигән мирасны яңарак кына кулына алып университеттан китәргә җыенган чагында нәкъ менә
әлеге «Утро помещика» исемле хикәясендәге яшь алпавыт Нехлюдов шикелле уйлый әле ул. Ә
Нехлюдов апасына язган хатында үз фикерләрен менә болай дип аңлата: «Кадерле апам! Мин шундый
карарга килдем, ул карар минем бетен киләчәк тормышымны хәл итәргә тиеш. Мин. университеттан
чыгып, уземне авыл тормышына багышларга булдым, ченки шуның очен яралганлыгымны сизеп то-
рам. Алла хакы ечен дип әйтәм, миннән иелмәгез, кадерле апам. Сез, син бит әле яшь, диярсез. Бәлки
мин чынлап та бала тынамындыр әле, ләкин, шулай булса да, бу миңа үз сәләтемне тоярга, яхшылык
эшләргә теләргә һәм яхшылыкны яратырга комачаулык итми. Инде сезгә язганымча, мин кайтканда
монда эшләр язып та аңлатып булмаслык дәрәҗәдә буталып беткән иде. Шул эшләрне тәртипкә
китерергә һәм алврның серенә тошенергә тырышып, мин менә шул нәрсәне ачыкладым: ботеи
явызлыкның башы мужикларның фәкыйрьлегенә кайтып кала һәм ул явызлыкмы бары тик эш һәм
түземлелек белән генә тозәтел булырга мөмкин Әгәр дә сез минем ике мужикны, Иван белән Давыдны,
һәм аларның тормышларын, семья хәлләрен күрсәгез иде. ышанып әйтәм, аларның кыяфәтләре генә
дә сезгә мин язып аңлатырга тырышканнан күп мәртәбә гыйбрәтле булыр һәм сез минем теләгемне
дә яхшырак аңлар идегез. Алла ксршында алар өчен мин җавап бирәчәк әлеге җиде йөз кеше турында
кайгырту минем турыдан-туры изге бурычым түгелмени) Алариы үз монфагатьләрен генә кайгырткан
һәм уз рәхәтлекләре турында гына уйлаган дорфа старосталар һәм управляющийлар карамагына
калдырып китү гөнаһ булмасмы! һәм шушындый якын, изге һәм матур бурыч алдымда торганда нигә
соң әле мин башка җирдән файдалы һәм игелекле эш эзләп йөрергә тиеш! Мин үземнең яхшы хуҗа
булырга сәләтем барлыгын сизәм. ә миңа, үзем аңлаганча яхшы хуҗа булыр өчен, сез тели торган
кандидатлык дипломнары да. бернинди чин да кирәк түгел..»
Менә шундый уйлар белән янып йөргән Толстой башта үзенә мирас булып калган Ясная Полинага
кайтып крестьян балалары ечен мәктәп ача. аннары 1847 елның апрелендә үзен студентлыктан азат
итүләрен сорап прошение бирә. Озак көттермичә гене аңа университетта укыганлыгын һәм
гражданлык эшләре буенча икенче разрядлы чиновник булып эшләргә мөмкин икәнлеген күрсәткән
таныклык бирәләр. Ләкин ун- (угыз яшьлек Толстой чиновник булу турында уйлап та карамын,
иптәшләре белән хушлаша да туп-туры Ясная Полинага кайтып китә.
Лев Николаевич Толстоиның Казанда яшәгән һәм укыган еллары турындагы сүзебезгә йомган
итеп шуны әйтергә кирәк; патша Россиясе таләпләренә җайлаштырып тезелгән университет
программасына кергән фәннәрне шул ук патшаның яшерен полициясе агентлары булган
укытучыларның күңеле булырлык итеп үзпәштермәсә дә. студент Толстой университетта укыган
елларында киләчәк тормышы ечеи кирәк бу- лвчак бик күп мәсьәләләрнең серенә төшенеп китә. Әгәр
Горький: «Рус тормышы турында бөтен әдәбиятыбыз сөйләгән кадәр нәрсәне Толстой безгә бер үзе
сөйләп бирде.. Толстойны белмичә торып, үзеңне илемне беләм дип. үзеңне культуралы *»ше дип
санарга ярамый»,— дип әйткән икән, бу инде Лев Николаевичның Казам Университетыннан да бик күп
нәрсә алып китүе турында сөйли булса кирәи. Әгәр дә кнДв Казан студенты чагында үзе күргән
вакыйганы Казаннан киткәннән соң илле алты •" Пиәч сурәтләп язган «После бала» («Балдан соң»)
исемле искиткеч хикәясен дә *«• аясак. Казан чоры Лев Николаевичның күңеленә бик тирән сеңеп
калганлыгын •ңлавы һич кыен булмас.