КУРАЙ УЙНЫЙ БЕР МАЛАЙ

Беренче әкият
Бу курайчы малайның бик кире беткән усал апасы булган. Апасы энесенең
курай уйнаганын бер лә яратмый икән.
— Колагымны тондырып бетердең инде! Тукта!—дип, курайчыны көн саен
орыша икән.
Бәләкәй курайчы бик рәнҗегән апасының бу кыланышларына. Шуннан ул
бакчага чыгып уйный башлаган. Ләкин усал кызый аңа бакчада уйнарга да рөхсәт
итмәгән. Инде соңгы чиктә Киребеткән кызый энесенең кураен утка ташлаган
Шуннан соң малай урманга качып уйнарга мәҗбүр булган. Урманда рәхәтләнеп
уйный-уйный икән дә кураен имән төбенә яшереп кайтып китә икән.
Көн саен урманда курай тавышы ишетелеп тора, ди. И эзли икән, и актарына
икән Киребеткән кызый — барыбер курайны таба алмый икән.
— Барыбер табармын! Табармын да утка ягармын! —дип ант иткән
Киребеткән.
Көннәрдән бер көнне энесенең аланда курай уйнаганын сагалап торган бу.
Сагалап торган да курай ишерелгән урынны күреп алган. Малай, кураен имән
төбендәге куышка куеп, кайтырга чыккан. Ул кузгалу белән мәкерле кызын качкан
җиреннән атылып чыккан да курайны чәрдәкләп ташлаган. Үзе ямьсез итеп
көләргә тотынган
Курайчы аның тавышына борылып караган. Караса, ни күзләре белән күрс ен
— курай өстендә апасы биеп маташа, ди. Курайчының шулкадәр ачуы килгән,
хәтта сүз әйтә алмый тыны капланып торган.
ер авылда яшәгән, ди. гаҗәп оста курайчы малай. Ул су
буенда уйнаса, бакалар, балыклар, кыслалар, судан
башларын чыгарып, курай уйнаганны тын- лыйлар икән.
Курайчы болында уйнаса, чикерткәләр, кырмыскалар, бал
кортлары — барча бөжәк- ләр дә аның уйнаганын
тынларга җыелалар, ди.
— Ха-ха-ха! Теленкейот- [
тыямы, малай актыгы! — 1 дип.
Киребеткән курай ватыклары
өстендә сикергәли икән.
— Син әшәке кыз! Син
миһербансыз! —дип кычкырган
курайчы.—Син жыр- лый
белмисен, шуңа күрә
жырчыларны яратмыйсын. Син
курай уйный белмисен. шуна күрә
курайчыларны сөймисең. Син
жыр- сыз. монсыз. аһәнсез бән-
дәсен! Син кеше түгел — син
бөжәк! Гомерең буена жыр-мон
ишетми интегеп, тилмереп
яшәсәң иде! — дип елый-елый
каргаган.
Малайның куз яшьләре курай
кыйпылчыклары өсте- нә тамган.
Кинәт аяз көнне күк күкри
башлаган. Урман аланы
караңгыланып киткән. Аландагы
барча күбәләкләр дәррәү һавага
күтәрелгәннәр. һәм усал кыз
кайры кортына әверелгән.
Курайчы аптырап калган.
Елавыннан туктаган. Шунда гына
ул нәрсә
Икенче әкият
Тукран, тукылдавыннан туктап, күршесендәге Сандугачка әйткән:
— Тыңласана, күршем, нинди кош ул шулай өздереп сайрый?
Кара елан Кәлтәгә дәшкән:
Кара әле, кордаш, нинди гүзәл җырчы килгән урманыбызга? —
Болан Пошины туктаткан
— Белмисеңме син, мөгездәш, кем ул шулай матур нтеп сайрый? — дип сораган.
177
булганын анлап алган. Сак белән Сок әнисенең каргышы шикелле, курайчының
каргышы да а пасына төшкән Ләкин малай һич тә куанмаган. Ул апасын эзләп
караган, ләкин таба алмаган. Кайры корты яфраклар арасына кереп югалган.
урайчы малай көн саен урманга китә икән. Шулай көн саен
Киребеткән апасын эзләгән курайчы. Эзләгән. ләкин таба
алмаган. Шулай бер көнне курайчы малай урманга менгән лә
пәкесе белән кура кисеп алып курай ясаган. Ясаган ла, һәй.
мин сиңа әйтим, уйнап җибәргән.
UV1TVW <!ЗЧ IIHHUX UVdXH ♦ HHL'IfXJVq TH3404
Җәнлекләр дә, кошлар да курай тавышы ишетелгән якка киткәннәр. Килеп
җитсәләр, пи күзләре белән күрсеннәр, алан уртасындагы имән төбенә утырып
бәләкәй генә курайчы курай тарта, ди. Кош-кортлар агач ботакларын тутырып,
сыгылдырып утырганнар да курай моңын тыңлыйлар, алан тулы мең төрле төстәге
матур күбәләкләр оча-оча курай көенә бииләр, ди. Ул еланнар түгәрәкләп
тезелгәннәр дә башларын әле бер якка, әле икенче якка боргалап-сыргалап
бииләр икән. Ул мәһабәт боланнар, мәгърур пошилар тезелешеп бии
башлаганнар. Ул торналар очып барган җирләреннән аланга төшеп тыпырдарга
тотынганнар.
Алан уртасында бәйрәм башланган. Әйтерсең лә урман уртасында балалар,
җәнлекләр, кош-кортлар өчен музыкаль театр ачканнар!
Малай уйнавыннан туктаган һәм кайтырга кузгалган.
— Курайчы малай, курайчы малай, кал инде! Тагын бераз гына, бәләкәй генә
уйна инде!—дип ялварганнар җәнлекләр.
— Соң бит инде, мин иртәгә тагын килермен! — дип, курайчы малай кайтып
киткән. Кош-корт, җәнлек-җанзарлар таралганнар. Күбәләкләр аланда кунаклап
калганнар. Бары тик бу аланның иң матур, иң нәфис күбәләге генә кунакларга
теләмәгән. Ул курайчы артыннан калмыйча ияреп оча икән.
— И курайчы, курайчы, сүзем тынлап карачы! — дигән күбәләк.
Курайчы болай дигән:
— II күбәләк, күбәләк! Ни гозерең бар, сөйлә! Сүзең булсын түгәрәк.
— II егеткәй, егеткәй, алып кит мине син, әй! Зинһар, калдырма мине! Мин
синең кураеңа үлеп гашыйк булдым! Мин курайсыз яши алмыйм! Ал мине үзең
белән авылга!
— Чуар Канат күбәләк’ Син бит алан бөжәге! Синен урынын монда, синен гомерең
кыска!
Шуннан соң күбәләк елый башлаган һәм тагын да ныграк ялварырга тотынган.
— Ташлап китсәң син мине, мин учакка ташланам! Ташланам. * шунда янам!
Курайчы риза булган. Күбәләкне өенә алып кайтып киткән Кайт - < канда ул матур
итеп курай уйнаган, матур күбәләк, шатлыгыннан ниш- 5 ләргә белмичә, курай очына
кунып, канатларын лепердәтеп биегән. s
Өйгә кайткач, курайчы йокларга яткан. Күбәләк, курайдан аерылал- а. мыйча, курай
көпшәсе эченә кереп кунаклаган. a
Иртән торгач, курайчы малай күбәләкне эзли, эзли,— таба алмый = икән. Тәрәзәдән
очып чыгып киткәндер дип уйлаган малай. Бик уфтан- 3 ган, кайгырган күбәләксез
калдым дип. Бик тә ямансу булган ана. Е Шуннан күбәләккә багышланган моңлы гына
бер көй уйнамак булып. * кураен алган. Өреп карый, тик нишләптер курай сызгырмый
икән. И азапланган, и интеккән курайчы Шулай өрә торгач, курай эченнән £ матур
күбәләкнең үле гәүдәсе килеп төшкән. *
Өченче әкият S
икән. Шулай д? бер малай булган Ул курай уйнарга өйрәнмәгән. Абыйлар. апалар
курайчыларны мактап бетерәлмнләр, ди, һай, афәрин, шәп уйныйлар, һай, каннарым,
матур көйлиләр, диләр икән. Андый чакларда теге курай уйный белми торган малай
болай дип әйтә ди.
— Аның каравы, миндәгедәй матур маркалар берәүдә дә юк! Аның каравы, минем
альбомымдагы күбәләкләрдәй матур күбәләкләр берегездә дә юк!
— Сабан туе якынлаша! Сабан туе! Тавышларыгызны, курайларыгызны
көйләгез!—дип, тагын кычкырып узган игъланчы.
Барча курайчылар да ярышка әзерләнә башлаганнар, һәммәсе дә, аулак урын
сайлап, курай уйнарга тотынганнар.
Бәләкәй курайчы күнегүләр ясарга урман аланын сайлап алган Ул көн саен,
аландагы имән төбенә утырып, курай тарта икән. Аның уйнаганын ишетеп чикерткәләр,
бал кортлары, кырмыскалар, күбәләкләр, бөжәкләр, шөпшәләр җыелганнар. Алар
арасында искиткеч матур бер күбәләк очып бии икән. Курайчы малай үзе курай уйный
икән, үзе шаккатып матур күбәләкне күзәтә нкән. Шундый матур булган инде ул күбәләк,
хәтта күбәләкләр жыя торган малайның альбомында да мондый матур күбәләк
булмаган. Малай уйнавыннан туктап әйтә нкән:
— Күбәләк, күбәләк, мин сиңа гашыйк булдым! Әйдә минем белән авылга!
Күбәләк ана каршы әйтә:
— Курайчы малай, курайчы малай! Мин синен белән авылга кайта алмыйм!
Минем гомерем шушы аланда узарга тиеш!
эбан туе якынлаша! Сабан туе якынлаша! Сабан м туенда
жырчылар вә курайчылар ярышы булачак! * Ин оста жырчы. иң
оста курайчы исемен яуларга о, кемнәр батырчылык итә!
Игъланчы шундый хәбәр салды авылга.
Бу авылда курай уйный белмәгән малай юк
Шуннан сон малай елый-елый ялвара
күбәләккә:
— Әйдә инде, и гүзәл күбәләккәй...
Безнең өй җылы, якты...
— Аланда да якты, җылы’—ди күбәләк.
— Мин сина бик күп чәчәк сатып
алырмын. Сатып алырмын да бүләк итәрмен!
— Аландагы чәчәкләр матуррак, сафрак!
— ди күбәләк.
— Мин сине кадерләп кенә тотармын!—
ди малай.
— Сезнең өйдә ут бар! Күп күбәләк ләр
шул утта канатларын көйдерделәр инде! — ди
күбәләк.
— Юк!—ди малай.— Безнең мичебез юк! Без
өйне пар белән җылытабыз!
— Алайса, сездә кайнар куык бардыр!
— Юк, Безнең өйдә неон лампасы!
Ләкин күбәләк риза булмаган. Очып
киткән.
Курайчы малай монлы итеп курай уйный
башлаган. Шундый моңлы итеп, матур итеп
уйнаган, матур күбәләк түзә алмаган, кире
очып килгән дә курай очына кунган.
— Мин риза! —дигән күбәләк.
Шулай итеп, курайчы аландагы иң матур
күбәләкне өенә алып кайтып киткән. Бу
хәбәрне ишетеп, бик күп курайчылар
җыелганнар. Күргән бере аһ итә икән.
— Син бу күбәләкне миңа бир! Мин сиңа иң
яхшы маркамны, шуның өстенә ун гади
күбәләк бирермен!
Курайчы риза булмаган.
— Мина курайчы өендә дә рәхәт! — дигән күбәләк.
— Минем өйдә дә сыбызгы бар ла ул, әйдә, сызгыртып күрсәтермен! Очып
чык тәрәзәдән!
Күбәләк риза булмаган.
Шуннан күбәләк җыючы малай тиз генә кайтып курай алып килгән һәм
тырыша-тырыша курай уйнаган. Ләкин күбәләк' аның уйнавын ишеткәч,
рәхәтләнеп көлгән генә:
— Ай-Һай, матур күбәләк! Искиткеч канатлары!
Бик матур буяулары! — диешкәннәр
курайчылар.
һәммәсе дә шаккатканнар, сокланганнар, һәммәсе дә бәләкәй ку райчыны
тәбрикләгәннәр. Маркалар, бөҗәкләр җыючы малай гына бер сүз дә әйтәмәгән.
Барысы да таралгач, ул болай дигән:
— Мин аны алмашырга дип аланнан алып кайтмадым! — дигән дә әрләп
чыгарган.
Шуннан теге ямьсез малай хәйлә кора башлаган. Курайчы югында килеп,
күбәләкне котыртырга тотынган:
— И күбәләк, берүзеңә ямансу, минем альбомда күбәләкләр бик тә күп, әйдә
безгә! — ди икән.
— Син уйнамыйсын, син сызгырасын гына барыбер син минем ку райчымны
уздыра алмыйсын' Колакларымны рәнҗетмә?
Теге малай ачуыннан кураен сындырып ташлаган да кайтып киткән.
— Барыбер ул күбәләк минеке булыр! — дип мыгырдана икән үзе.
Ул, магнитофон алып килеп, бәләкәй курайчының уйнаганын сагалап * торган да
магнитофон тасмасына язып алган Курайчы өйдә юкта магнитофонны агачлар
арасына көйләп, әйләндерепме әйләндерә икән.
— һай, матур уйный, мөгаен, бу минем курайчымдыр! — дип. матур күбәләк
тәрәзәдән бакчага очып чыккан. Шуны гына көтеп торучы юньсез малай җәтмәсе
белән күбәләкне тотып та алган. Тотып алган да өенә алып кайтып киткән.
Күбәләген югалту кайгысыннан бәләкәй курайчы бик нык хәсрәтләнгән.
монайган. Өзелеп-өзелеп уйнаган малай Курай тавышын ишетеп, матур күбәләк тә
өзгәләнә, бәргәләнә икән. Ишеккә барса, ишек бикле, тәрәзәгә очып килсә, тәрәзә
ябык.
— Беркая да китә алмассың! — дигән юньсез малай.— Мин бар тишек
тошыкларны томалап бетердем!
Күбәләк түшәмгә очып менгән, лампа тирәли бөтерелә-бөтерелә очып йөргән
дә кинәт мич авызына кереп киткән... ләкин мич ягылмаган ф булган. Күбәләк
морҗадан чыгып очкан һәм курайчы малай өенә кире х кайткан. Ләкин ул морҗадан
чыкканда корымга буялып, пычранып s беткән булган шул. Бәләкәй курайчы аны
танымаган
— Син минем күбәләгем түгел! Ул кара түгел иде!—дигән малай. *
— Мин дә кара түгел! — дигән күбәләк.
— Мин үземнең күбәләгемне көтәм!—дигән дә малай ишекне бик-*
ләп куйган. Күбәләк тәрәзәгә очып килгән, малай тәрәзәне дә ябып куйган. £
Берүзе калган күбәләк. Кич җиткән, караңгы төшкән. Янгыр ява * башлаган. Янгыр
күбәләк канатларындагы корымны юып төшергән о Күбәләк тагын да чибәрләнгән,
тагын да гүзәлләнгән. х
Тан аткач, курайчы малай тәрәзә ачарга дип килсә, рамга кушан гүзәл күбәләкне
күреп кычкырып җибәргән:
— Күбәләгем, кайттыңмы?
— Юк,— дигән күбәләк.— Мин синеке түгел!
Гүзәл күбәләк шулай дигән дә урманга очып киткән.
Дүртенче әкият
Аланда курай уйнаган көнне мин гел авылга сагыш кына алып кайтам.
Бик озак гомерләр ул шулай ялгыз, курайсыз гына яши бирә.
Ләкин тумыштан курайчы булып туган кеше моңсыз яши аламыни сон?! Бәләкәй
малай да түзми, тагын аланга китә, тагын курай ясый, тагын тирә-якны шаккатырып
курай уйный башлый Аның монын ишетеп. Тукран Сандугачка дәшә:
— Тыңласана, күршем, нинди кош ул шулай өздереп сайрый?
Кара елан Кәлтәгә әйткән:
— Кара әле, кордаш, нинди гүзәл җырчы килгән урманыбызга?
Болан Пошины туктаткан;
КУРАЙ УИНЫЯ ВВР МАЛАЙ
уннан сон курайчы аланга бөтенләй бармас була Озак
вакытлар үтә. Әнисе әйтә курайчыга: — Бар аланга! Ал
кураен, уйна, тарат моңын!
Бәлки апаңны табарсын!
— Юк. әнкәем.— ди курайчы малай,— мин кабат аланга
бармыйм. Кабат мин курай уйнамам.
— Белмисенме син, мөгездәш, кем ул шулай матур итеп моңлана?
Аланга барып баксалар, бер бәләкәй генә малай имән төбенә утырган да курай
тарта икән. Тагын аланда бәйрәм башланган. Биегәннәр боланнар, биегәннәр
еланнар, биегәннәр торналар, күбәләкләр. Күбәләк ләр генә түгел, гомере буе
селкенеп карамаган Аю-Әппәс тә ут өертеп биеп киткән, үзе болай дип такмаклый
икән:
— Их-ма, их-ма, жәнлекләр!
Их-ма, их-ма. бөжәкләр!
Рәхәт икән биюе!
Их-ма, их-ма диюе!
Шатланыйк әле, дуслар! Курай уйнаучы булса, Балсыз да
яшәп була!
Аю биегәнне күреп, Бурсык-Томсык та такмак әйтергә тотынган:
— Дуфыл-дуфыл дуфалый!
Аю-Әппәс путалый! Путасында тәпәне, Тәпәнендә типие...
Дуфыл-дуфыл тупалый.,4 Тупыл-тупыл тупалый._
— Әйдә бие. Пуфалый!—дип, Бурсык Керпе-Пуфалыйны уртага чакырган.
Бурсык дәшкәнне ишетеп, Керпе-Пуфалый түгәрәк буйлап типтерергә
тотынган;
Әмпеф-әмпеф, әфәли!
Төлке мине тәпәли!
Килеп кара. Төлкисә! Энәм күзенне тишәр! Әмпеф-әмпеф,
әфәли! Минем туным энәли!
Башланган җырлашу, биешү, һәммәсе дә уенга катнашкан. Малай уйнап
бетергән дә, тагын берәр күбәләк иярмәсен дип, артына боры лырга да куркып,
йөгерә башлаган. Бөтен күбәләкләр дә анын артыннан калмый очып киткәннәр.
— Иярмәгез! — дип кычкырган курайчы.
— Син озак килми тордың, без синнән башка яши алмыйбыз! — дигәннәр
күбәләкләр.
Малай куаклар арасына кереп качкан. Әллә нинди чытырманлык ларда йөргән.
Күбәләкләрне юлдан яздырырга тырышкан. Төн җиткәч кенә, күбәләкләр йокларга
яткач кына, курайчы авылга кайтып киткән.
Менә сабан туе көне җиткән. Иртән иртүк игъланчы барча курайчыларны да
уяткан:
— Мәйданга! Мәйданга! Җырчылар вә курайчылар ярышы башлана!
Курайчы малай сикереп торган да ярышка әзерләнә башлаган. Ләкин, гөнаһ
шомлыгына каршы, аның курае сызгырмый икән. Өреп карый— барыбер уйнамый.
Эчендәге ярысы купкандыр, чистартырга кирәк дип, егет кызган без белән курай
көпшәсен чистартырга тотынган. Бер заманны курай тишекләреннән төтен у ргый
башлаган. Төтен эчендә бер шәүлә күренгән. Тора-бара ул шәүлә гүзәл кызга
әверелгән. Кызның матурлыгын күреп, курайчы телсез калган.
— Кем син?—дип сораган курайчы төтен таралгач.— Пәри кызымы?
Сихерчеме?
— Мин пәри дә, сихерче дә түгел! —дигән кыз, анын тавышы гажәп матур,
моңлы булып чынлаган.—Мин синең апаң! Җәберләгәнем өчен, син мине каргаган
идең.
Курайчы малай шаккаткан.
Киребеткән кызый шулкадәр
үзгәргән, бөтенләй танымаслык
булып матурайган. Апасы
курайчы малайны кочаклап алган.
Кочаклаган да үз башыннан кич-
кән хәлләрне бәйнә-бәйнә
сөйләп биргән.
— Синең каргышын өс-
темә төшкән көннән бирле мин
бөжәк булып яшәдем. Кошлар
мине чукымасын, мине тотып
ашамасыннар дип. шуыша-
шуыша, үрмә- ли-үрмәли. кача-
поса яшәргә мәжбүр булдым.
Кеше булган чакларымны искә
төшереп ачынып-ачынып елый
торган идем. Син аланга килеп
курай уйный башладың. Син
шулкадәр матур уйныйсын икән!
Шул чакны мин кеше булуның
гаҗәп бер кыйммәтен тойдым.
Син көн саен килеп курай уйный-
сын, мин көн саен сине сокланып
тыңлыйм. Курай мо- нын тынлый-
тынлый миңа канатлар үсеп
чыкты. Мин күбәләккә әйләндем.
Башка
күбәләкләр белән синең янда
бөтерелдем, уйнадым, биедем
Шуннан сон. сина ияреп, авылга,
кешеләр арасына кайтасым
килде. Ләкин син сонгы вакытларда бик тә кайгылы, кәефсез, бер күбәләкне дә ияртми-
сен. Кичә син йөгергәндә сиздерми генә мин кураең көпшәсенә кереп яттым.
Кыз шатлыгыннан елый-елый сөйләгән. Энесе аның күз яшьләрен куллары белән
сөрткән.
— Әгәр дә син курай эчендә янып үлгән булсаң?
— Моңсыз, аһәңсез, җырсыз яшәгәнче үлем мең өлеш артык! Мең рәхмәт сина!
Син мине кеше нттен!
Малай кураен алып уйнап җибәргән Гүзәл кыз чиста, матур, нәфис тавыш белән
а ңа кушылган.
Күбәләк-кыз шулкадәр матур җырлаган, малай шулкадәр оста уйнаган. Ярышта
алар беренче урынга чыкканнар.