БЕЗДӘ ИРЕКЛЕ ШИГЫРЬ БАРМЫ?

оциалистик революция кешепеп иҗтимагый һәм шәхси активлыгын искиткеч үстереп җибәрде. Шуңа нисбәттән поэзия өлкәсендә дә лирик геройның, лирик характерның яңа ихтыяҗларын, ашкынуларын, уй-тойгыларын гәүдәләндерерлек шигъри чаралар һәм стильләр эзләү киң җәелеп китте. Шунып бер чагылышын, мәсәлән, ирекле шигырь мисалында күрергә мөмкин.
Билгеле булганча, вульгар социологизм әдәбият дөньясындагы формаларның үзгәрешен турыдан-туры иҗтимагый строй белән бәйләргә теләде. Шуннан килеп, ул прекле шигырьне дә буржуаз җәмгыятьнең, бигрәк тә вак буржуазиянең индивидуалистик омтылышларын чагылдыру чарасы итеп кенә карады.
Ә икенче яктан, аеруча пролеткультчылар ирекле шигырьне пролетариат әдәбиятына гына хас форма дип игълан иттеләр, фәкать прекле шигырь генә вавод-фабрикалардагы эшче хезмәтенә ятышлы ритмиканың байлыгын һәм катлаулыгын бирергә мөмкин, диделәр Шулай ук бу караш та әдәби форманы вульгар аңлатудан гыйбарәт нде. Революциянең тәүге елларында, яңа җәмгыять белән бергә яңа әдәбп формалар туачак, ә искеләре, элеккеләре бөтенләй бетәчәк, дип сөйләнүләр аз булмады. Менә шундый карашларга нисбәтән, кайберәүләр бнгрәк тә ирекле шигырьне яңа чор тудырган революцион әдәбн форма дни санап, иске ритмик нормаларны тәмам җимерергә һәм алмаштырырга чакырдылар. Аеруча имажинистлар, сурәтне үзмаксатка әйләндереп, ягъни әдәби әсәрдә герой үсешен, лирик характерның «үзгәүдәләнешен» ачуны кире кагып, иске поэзия тудырган барлык кануннарның астын-оскә китерергә маташтылар, хәтта шигырьдәге үлчәм һәм ритм кебек сыйфатларны бетерергә өндәделәр. «Сурәтләрнең мәгънәне җиңүе һәм сүзне эчтәлектән коткару пске грамматиканы җимерү белән һәм грамматик булмаган фразаларга күчү белән тыгыз бәйләнгән»II,—диделәр алар. Моннан аңлашыла ки, имажинистлар тәкъдим иткән ирекле шигырь концепциясе әдәби сурәтне һәм сүзне эчтәлектәй, идеядән аерган, ягъни шигырь сәнгатенең чын, асыл табигатен җимергән формалистик башбаштаклыкны гына яклый иде. Шуңа күрә мондый чыгышлар әдәбиятка мөнәсәбәттә үтә сул, анархистик карашларның артык тупас бер гәүдәләнеше генә булды. Үтә суллыгс чире беләв пролеткультчылар да авырдылар. Мәсәлән, аларныц күренекле вәкилләреннән берсе болай дип белдергән:
Слепцы!
Поймите, что все то, что замкнуто вами В условную, беззубую, мертвую догму,
II «Литературные манифесты» исемле җыентык. Мәскәү. 1929 ел. 112 бит.
С
И размерную, ритмичную форму —'
Уже не живет...
И что создается по старым законам —' Тотчас умирает...
Мы, восставшие, разбившие рабства оковы, Призваны разрушить и старые догмы, И формы...
Ибо созданная нами Поэма,
Сама — Жизнь...1
Пролеткультчылык әдәбиятында шигырь белән проза арасындагы аерманы бетерү тенденциясе көчле иде. Бу тенденции ирекле шигырь өчен көрәш рәвешен дә гәгьдим ителде. Моның нигезендә билгеле бер ритмик тактка, интонациягә һай паузаларга ия булган юллар шигъри берәмлек һәм күрсәткеч булып яталар (Мхәлән, югарыда И. Садофьевтан китерелгән өзекне карагыз.) Монда ижек сан- вари да, басымнары да, строфалар да, рифмалар да сакланмаган. Әмма шулай аа шигырьне хәтерләткән пауза, ритм һәм интонация бар шикелле. Ләкин ул, юлларга бүлмичә, тоташтан укыганда, проза әсәре кебек була да кала. Текстнын шигырьгә охшаш юлларга бүленүе исә, аны укыганда, вмоциональ интонациягә ивәлеш бирә.
Берникадәр вакыттан соц, бигрәк то егерменче еллар башында, татар әдәбия гыида да шигырьне ацлауда үтә сул фикерләр күренде. Шуныц бик то характер иы үрнәкләрен, мәсәлән, К. Нәҗми чыгышларында табарга мөмкин:
•Без матурлыкны, гармонияне иҗади сәнангы нәфисәдо дә, тормышның үзен дә дә тар рамка эчендәге симметрлядән түгел, бәлки сызыкларның, сыннарның, буяуларның, тавышларның, сүзләрнең иркен рәвештә табигый үрелүләрендә, бергә кушылып, дәвамлы тормыш симфониясен тудыруларында күрәбез. Шулай ук шигърияттә дә: җитди кафняле, һәрбер юлга билгеле санда төзелгән иҗекләр, сүзләрнең музыка агымына буйсынып, фикер ягыннан кытыршы чыкса да, үзләренең табигый урыннарын мәҗбүри рәвештә алмаштыруларына нигезләнгән виымили һәм коры, ачпошыргыч нәсердән өстен булган гаять нечкә аһәңле, гали гармонияле ирекле шигырьгә күчәбез. Иске шигърият исә үзенең чикләнгән кануннары, музыкасы, вәзеннәре, мафияләре һәм башка хосусиятләре белән, үзен тудырган иске җәмгыять, иске тормыш белән бергә бетәргә тиешле» 3.
Билгеле ки, иске поэзия законнарын себереп түгәргә чакырган үте суллык та, а.ирлаи бөтенләй азат шигырь тудыру турында хыяллану да хәзер инде беркемне шаккаттыра алмый. Әмма ул елларда мондый концепцияләр милли шигырьнең нигезләрен җимерергә маташу кебек куркыныч бер тескә дә кергәләде. Футуризм Ьпи имажинизм йогынтысына тошкои кайбер шагыйрьләр татар шигыренең стро- фин һәм ритмик нормаларын какшатырга тотындылар. Мәсәлән, үзләрен сулфчы« санаган кайбер шагыйрьләр искиткеч дәрәҗәдә ялангач публицистика* лпп гыйбарәт юллар тезмәсен «яна, ирекле» шигырь дип токтьдам итәргә маташ-тылар:
Мондый очраклы халтура, әлбәттә, шигырьнең нәрсә икәнлеген аңламаудан гыпа килеп чыкмады, ә турыдан туры бнтеи традицион нормаларны, чын шигырь соагатен җимерү максаты белән, аңлы рәвештә әшләпдө.
1 И. Садофьов. Дипомосгихи, Петербург Руо телендә. 1918 ел 15 бит.
’ К Нәҗми Одәби агымнпр һәм тәнкыйть «Безнең юл» журналы 1923 ел. 12 сап 39 бит.
* Сулфчы — «Сулф» (Сул фронт) исеме белән йөртелгән әдәби күмәк члены мәгънәсендә.
* «Кызыл Татарстан» газетасы 1924 ел 112(1024) сап.
1АЛН & АЛМ1 ф ОКЗДӘ ИРЕКЛЕ ШИГЫРЬ НАРМЫ? ф
Дошманыбыз:
Буржуа, дин, Иске идеология.
Соңгы фронт еларга көрәш,
Аларны җимерү, туздыру ♦.
Таянычыбыз — пролетариат. Союзыбыз — игенче, Алорда коч, Эшләп уку, Ил тозү — безнең эш.
Егерменче елларда да Ъәот аннан гон да ирекле шигырь тирәсендә байтах каршылыклы фикерләр, бәхәсләр булды. Хатта хәзерге әдәбият тсормасевда да бу мәсьәлә тәмам ачыкланган дип булмый әле. Берәүләр аны метрик закончалыкларга буйсынмый һәм классик үлчәмнәргә сыймый торган шигырь дип кара, салар, икенчеләр исә гомумән ирекле шигырьнең үзен конкрет билгеләү мөмкап түгеллеген дә дәгъва кылалар. Димәк, мәсьәләнең төп асылы ирекле шигырьне шигырь итеп тапу-танымауга кайтып кала.
Мәсьәләнең теоретик куелышы һәм күләме нпчек кенә булмасын, әмма егерменче еллар совет поэзиясендә киң мәгънәсендә ирекле шигырь формасының урын алуын кире кагу кыен. Ченки иске, классик һәм традицион шигырьдән ниндидер сыйфатлары белән аерылып һәм күзгә бәрелеп торган яца формаларның тууы бәхәссез иде.
Мәсьәләнең кыен ягы шунда: ирекле шигырь төшенчәсе һои кысалары кайдан башлапа да кайда бетә?
Рус әдәбият белемендә күп вакытлар дәвамында ирекле шигырь категориясенә дольник, тоник, акцентлы (удар) шигырь һ. б. шуның кебек формаларны да кертеп килделәр. Соңгы вакытларда исә аларны ирекле шигырьдән аермалы булган, ягъни рус шигыренең төп ритмик хасиятен билгеләгән басымнар закончалыгына нигезләнүче формалар иттереп карый башладылар. Шуңа күрә дә ул шнгъра формалар теге яки бу күләмдә классик нормаларның билгеле бер үзгәреше, үсеше дип саналалар. Димәк, болай килгәндә, ирекле шигырь кысалары бөтенләй тараерга тиеш.
Ирекле шигырьнең күп кенә телләрдә барлыгы мәгълүм. Ләкин аныц ewi- фатлары аерым телдәге әдәби традицияләр белән бәйләнештә каралганда гына тулырак ачылырга мөмкин.
Революциягә кадәр үк безнең әдәбиятта нәсер дигән бер жанр урын алган вде.
Нәсер, төшенчә буларак, гомумән проза, чәчмә әсәр мәгънәсен белдереп, гадәттә шигырьнең киресе итеп аңланган. Тора-бара ул прозаик әсәрнең конкрет бер төрен, жанрын белдерә башлаган һәм шул ук вакытта аның шигырьгә тартым сыйфатлары да барлыкка килгән. Социалистик революция алдыннан безвец әдәбиятта киң таралган нәсер жанрында шул сыйфатлар күзгә нык ташланып тора иде. Егерменче еллар башында бу жанр бпк активлашып, аның эмоциональ- риторик яңгырашы, пафосы аеруча күтәренке булып китте һәм заманның революцион рухын чагылдырды. Шунда ук аңарда пролеткультчылык әдәбиятында кян таралган нрекле шигырьгә дә билгеле бер якынлык күренде. Моның характерлы үрнәкләрен, мәсәлән, М. Максуд бирде. Аның нәсерләрендә текстны шигырь юлларына охшаш итеп бүлү еш кулланыла, һәм бу очраклы да түгел иде:
Канлы көрәш бетмәде.
Ленинның үлем хәбәрен китергән көн —
Ерткычлар өчен шатлык көне түгел.
Юк.
ЗҢылый-җылый ант нтәм, юк.
Винтовкаларыбыз һаман да күгәрмәс безнең. Пулеметларыбыз һаман да тырылдар безнең. Тупларыбыз һаман да ут чәчәр.
Чүкечләребез һаман да дыңгырдар *.
Әлбәттә, бу — шигырь түгел, ләкин ул туры мәгънәсендә проза әсәре дә бум алмый. Әмма шул ук вакытта аның билгеле бер дәрәҗәдә тәмамланган сөйләм кисәкләреннән, сойләм тактларыннан һәм югары эмоциональлек алган интонация, паузалардан торуы да сизелә. Менә шушы ягы белән ул гадәттәге прозадан аерылып, шул еллардагы поэзия пафосына, аның интонациясенә якын киаә иде.
Пролеткультчылар тәкъдим иткән ирекле шигырьдәге кебек үк, бу еллардагы татар нәсерләрендә дә күтәренке лиризм өстенлек итте. Аларныц үзәгендә дә
1 М. Максуд Безнең чәчәкләр. 1925 ел. 66 бит.
аашч түгел, • яичерешлэр тора. Б, кячерешлар шул чор героеның чынбарлыкка иовасэбатеп бяк риторик, гомумән, абстракт атеп чагылдыралар аде.
Везвец әдәбият практикасында нәсер белән шигырь арасындагы якыалыкпы, уртаклыкны раслаган фактлар аз түгел. Мопың шулай булуына язучылар үзләре pt ишарә ясыйлар. Бер үрнәк нтеп, мәсәлән, Тукайның «Мобарәк тәсбих өзелде» (1910) дигән нәсерен алып карыйк. Шагыйрь эпиграф нтеп кигергән шигъри юл- шрыила: «Мәсьәлә бик зур, сыйдырмый тар шигырьләр үлчәве», — дап икърар ип м Толстой үлеменә багышланган әсәрев нәсер белән яза. Днмәк, Тукай бу очракта үзенец фикерләрен гадәттәге шигырь кысаларына сыйдырып бетерә алмд- тиилыктан, аларны шул форма белән язарга мәҗбүр булган икән һәм әйтергә кирәк: әсәрнед ботен эчтәлеге, эмоциональ яңгырашы, метафоралар һәм композитов кабатлаулар шигырь поэтикасына бик якын, тик аларны ритмга, рифмаларга һәм строфаларга гына саласы калган шикелле. Әмма шагыйрь, швгырьнек әнә шундый иц кпрәкле еч канунын кулланудан баш тартып, үзен борчыган уй- тойгыларлы тагын да иреклерәк форма ярдәмендә әйтүне җайлырак тзпкан.
Үзенец сойләи оештырылышы ягыннан нәсернеи шигырьгә якынлыгы тагын да лирик-эмоциональ пафосның аеруча киеренке, күтәренке булуында күренә. Шуның очеп дә нәсер күпчелек очракларда романтик настроеннеләрно чагылдырырга уңайлы жанр булып тора.
Аеруча егерменче елларда нәсорнец традицион сыйфатлары һәм яңа яклары тагын да ачылып китте. Аның бигрәк т» шигырьгә якын булгапнарыннаи бер идеал итеп Ф. Әсгатьнең «Караңгы тав» кәсерен искә аласы килә:
Төи караңгы.,.
Кояш баешыннан салкын җилләр исә.
Буран да коточкыч бөр дәһшәт белән улый иде ул тайна.
— Син кич белән кил, сөеклем, килми калма! — дидең,— көтәрмен.— дид«п бит үаоц.
Мин килдем. Умарта корты баллы чәчәккә килгәндәй ашкынып килдем
Тан карацгы... Буран коточкыч бер дәһшәт белән улый иде ул төнпэ.
Ман килдем. Ләкин тәрәзәң камыш намазлык белән томаланган иде Мва азың күтәрелгәнен минутлар, сәгатьләр буе аарыгып, интегеп көттем
Спнсц тәрәзәңдә ут бар иде бит ул төнне.
Ләкин камыш намазлык күтәрелмәде...
Төи карацгы, җил үкерә... буран, ач балалар елагандай, езек өзек сызгыра ■до ния сиңа барган төнне...» III
Монда нәсернең шигырьгә якын торуын исбатлаган элементлар ярылып ята»’ композицион кабатлаулар, абзац-строфялар, рефрен, анафора, инверсияләр һәм азрак геройның эмоциональ күтәренкелек беләи сөйләве.
Рус әдәбиятында И. С. Тургеневның «Стижотворевия в проле» » дигән әелраә» Р»еец әяә шундый сыйфатларга байлыгын истә татып, белгечләр аларны ирекле («верлибр», «свободный стик» мәгънәсендәге) шигырьгә яный итеп саныйлар. Чыпнап да, бу тар әсәрләр, теколеп караганда, кечкенә лярик хикәя, новелла, вәсер Һәм хәтта шигырь структурасын хәтерләтәләр. Димәк, гуры мәгънәсендә проза итеп язылган әсәрләрнең дә шигырь белән күп кенә уртаклыгы булырга комкан икән.
Мине шундый хәл ирекле шигырьнең (нерлвбриың) прозага аеручә бәйләнеше барлыгы турында кыю нәтиҗәләр ясарга иигез булса кирәк- «Верлибр прозаның һ»м шигырьнең бик катлаулы, хәзергә әле тикшерелмәгән диффузиясе', аларяың үзара бер-берсснә озпк йогынты ясаулары нәтиҗәсендә барлыкка килде, — ди Л. Озеров. — Прозадагы һәм шигырьдәге ритмика һәм синтаксис эволюциясе, •ларның даими якынлашуы һәм зтәреше перлибр һәм иосрп шигырь төсендә ици
III Ф. Әсгать. Сүзләрдән чәчәкләр. I960 •>. 10 бит.
’ Бу тлшенчоие бездә «нәсри шигырь» дип Йөртү урынлы булыр шикелле. — Г. X.
* Диффуаикся — үзара керешүе.
AA4U ХА ДБ 1 ф БЫДӘ ИРЕКЛЕ ШИГЫРЬ БАРМЫ' ф
вүревешләргә китерде, Алар арасында чик, хикәя беләв «овеяла арасывдагм кебек үк, үзгәр үчәв, тотрыксыз һәм сиаелүчән» *,
Татар әдәбвятывда, шуның белән бергә ук, турыдав-туры шигырь итеп Иыя га в әсәрләрве нәсер дип атау да очрый. Мәсәлән, С. Рәмиен үзенең күревехҗ шигырьләреннән «Мвневе «мәвзум вәсер» (шнгърв вәсер), в «Тад еакыты«в • мөсәҗҗәгъ вәсер» (рифмалы вәсер) дип атагав. Болай караганда, бу шигырь, ләрнең гадәттә чәчмә формада языла торган вәсер беләв, авын кабул втелгәп төшенчәсе һәм структурасы беләв һвчбер уртаклыгы юк сымав. Ләкав Г. Тукай һәм С. Рәмвевләр заманында вәсер (аны традицион классик шигырь беләв янәш. куйганда) байтак кин функциядә кулланылганлыгын да, авы прекле якв сөйлә, шигыре итеп карау булганлыгын да аста тотарга кярәк. Шуннан чыгып карагиа да, С. Рәмиеввең хәтта традяцвов (15 иҗекле) үлчәм белая, дүрт буывлы втео һәр буында ритмнк ачык вҗеклор төзеклеген (буйдаабуйга: || 'I
формасында), ягъни «терки аруз»иы саклап азылгяв «Мвзг шигырен «мәпзум вәсер» дип агавывыц да сере беркадәр ачылыр шикелле.
«Мин!» димев мин, «мив» дидисәм,
Миңа бер еур көч керә, Аллалар, шаһлар, кавуввар Булалар бер чүп кенә.
Моның сере —лирик герой монологының романтик пафос беләв башкарылу* ында һәм сөйләү интонациясендә булса кврәк. Югыйсә, гадәттәге нәсергә һичбер охшашлыгы булмаган һәм бөтен яктан швгырь нормаларың саклаган веэраец «мәвзум вәсер» дип аталуын башкача аңлату кыен кебек. Чыннан да, С. Рамаевка кадәр «мив»нен болай югары пьедесталга бастырылганы һәм ачык горур монолог беләв сөйләгәве юк иде. Шул актан ул бик ирекле шигъри образ булып алга кнлә. Шуңа нисбәтән «төрки аруз»га тапкыр кәйлелеккә, мелодик пауза һои цезураларга бнк кирәкле бер сыйфат та — буывара ачыклыгын иҗек аралыгына төшерү ихтыяҗы да калмаган. «Мая» классик шигырь структурасы беләв язылса да, буынара ачыклыгының гел сүзләр аралыгыва гына туры килүе аркасында, сөйләү интонациясе өстенлек алып каткай. П1ул рәвешчә, лирик характервыц үзенчәлеге һәм аңа тапкыр шнгърв интонациянең билгеле бер иреклелеге авторга «Мвв» шигырен вәсер беләв уртак бер жанр күренеше итеп карарга мемкеваек бергәвдер.
Социалистик революциядән сон да мовдый фактларны беанең поэзиядә очратырга мөмкин. Г. Камал, мәсәлән, «Усал булсаң — асарлар...» дип башлапгаа бер декламациясен «Нәсер» дип исемләгән Әсәрнең буеянав-буена шигырьгә хас ритм һәм рвфма нормалары сакланган, әмма шул ук вакытта монда традацаов шигырь нормаларыннан читкә китүнең дә бик әһәмватле билгеләре бар:
Тор аякка!
Кара як-якка!
Терма өркеп!
Ташла капитал тузаннарын естеңввв селкеп!
Бер аамав шундый уй беләв Эшче халык, бер үве генә түгел, Бөтен мәмләкәт, бөтен өй беләк Басты вык итеп аякка, Селтәп ташлады бөтөв капитал дөньясын як яккаIV*
Бу өзектән вәреә күренә соң? — Барыннан да влек, нәсер шигырь юлларындагы puiMBK үлчәмнәрнең иреклелеге, тигезсезлеге, рифмаларның урыны һәм строфаларның күләме тотрыклы булмавы, ягьня билгеле бер норма, төгәллек беләв телә кабатланмавы, чиратлашмавы күзгә бәрелә. Димәк, бу — ирекле язылган ц>н1ырьвең бер формасы, ә гади ваоер генә түгел. Шулай булгач, Г. Камал аны
IV «Мөетерство русских классиков.» Җыентык. Мәокоү. 1969 ел. 195 бнт.
® Г. Кьмал Әсәрләр. 2 том. 1951 ел. 120 бит.
п ечеп «эсер дип атаган сон? Беренчедән, ул традицион шнгырь нормаларын пгэл сакламаган, ә ритмик һәм строф и к нреклеклеккә корылган, чонкн. икенчедән, ныя эчтәлегендә һәм шигьрп чараларында публицистик пафос өстенлек итә. Ул отитларда мондый шигырьне декламация дип тә йөрткәннәр. Монда инде аныц отбллиистик актуаль рухта булуы гына түгел, ә сөйләү интонациясенә корылуы да кы алынган. Нәсер жанры белән ирекле шигырьне бер-берсенә тиң, тигез итеп 4 ырау иде бу.
Шул рәвешчә, сөйләнеп үтелгәннәрне жыебрак алсак, безнец әдәбияттагы аәсериен шнгырь беләи проза арасында торган жанр функциясен үтәве генә түгел, хәтта шигырьгә бик якын булуы да аңлашылыр дип уйлыйбыз. Моннан инде бездәге ирекле шнгырь мәсьәләсенец дә нәсердән читтә каралмаска тиешлеге ачык булса кнрәк.
Без югарыда, нәсер белән бәйләнештә, ирекле шнгырь төшенчәсен байтак кин иэгьяэдә, киң функциядә күз алдына китердек. Әмма аны рустагы «свободный стих» яки чит илләрдәге «верлибр» мәгънәсендә алып карасак, аныц нормаларын һәм кысаларын конкрет билгеләү кирәклеге үзепиән-үзе таләп ителәчәк.
Әйткәнебезчә, безнец әдәбият белемендә ирекле шнгырь төшенчәсенә карата бик п каршылыклы һәм төрле билгеләмәләр яшәп килә әле. Шулай да без монда авы гомумирак күз алдына китерүгә ярдәм иткәп бер билгеләмәне искә алу урынлырак булыр дип уйлыйбыз. А. Квятковский үзенец «Рус ирекле шигыре** мган бер мәкаләсендә, мәсәлән, мондый билгеләмәне бпргән иде: Метрик шигырь бадән чагыштырсак, — ди ул, — ирекле шигырьдә «кабатлануларның аалекл ел еге (периодичность) юк. Монда юллар төрде «зурлыкта киләләр һәм «ларны сап ягыннан чагыштырып үлчәп булмый. Монда төрле төзелештәге сойләм тезмәләре алга чыгып, алар үзара тик кайбер конструктив элементлар болан генә беркетеләләр, һәм бер- берсе өстснә салып караганда, бу тезмәләр туры килмиләр. Ирекле шигырьнең тогал ритмик шигырьдән аермасы менә шунда» ’.
Моннан башка ирекле шигырь, әйтелеп үтелгәнчә, гадәттә ритм һәм рифмалардан азат булып, аның шигырьлек хасиятләре нигездә аерым юллармын, ягъни шигъри берәмлекләрнең тәмамлануы, пауза бөтенлеге һәм эмоциональ оештыру чараларының интонацион төсмерләре, художестволы окспресснясе белән билгеләнә. Электә дә һәм хәзердә дә бу типтагы ирекле шигырь киң кулланылды һәм кул- лаиыло. Бүгенге Европа һәм Америка иллоро поэзиясендә аныц үрнәкләрен күп табарга момкии. Мәсәлән, грек шагыйре Янннс Рицосныц «Канун солнца» исеме бадән русчага тәрҗемә ителгән поэмасыннан бер мнсил:
Шул ук типтагы ирекле шигырь белән эш итү бүгенге совет поэзияенә па чат гүгел. Татар шагыйрьләре арасында да соңгы елларда ана мөрәҗәгать игү «ш очрый башлады:
Исәнме, улым!
Син гол мин дә,
Мин дә түгел.
Бу хүа-карашлар — ул син.
Бу апк-кул — ул син.
** «Вопросы литературы» журналы. 1963 ел. 12 саи. 63 бит Курсив аптор- выли.— Г. X.
• «Иностранная литература» журналы. 1969 ел 5 сан- 119 бит.
• «Казан утлары» журналы. 1969 ел. 5 син. 60 бит.
ГАЛИ ХАЛИТ 4 Ь&ОДӘ МРЬКЛВ ШНГЫРЬ БАРМЫ?
По утрам открываются окна домов.
Простираются руки, как ветви деревьев.
Здравствуйте!
Саоо место под солнцем есть у любого цветки,
У любого из смертных есть мечта, есть небо над зияющей раной
и еще — записка весны, припрятанная в кармане*.
Ә шулай да, беләсеңме. Син — мин!
Тәнеңдәге һер күеәмәк
Минем өмет беләи тулы...*
(Р. ФәЙзуллин. «Алмавга».)
Китерелгән мисаллардан күренә ки, аларда әнә шул югарыда искә алмаган ике төп сыйфаттан — шигырь юлларының пауза, интонация бөтенлеген һәм ша- гырьгә хас эмоциональ чаралар үзенчәлеген саклаудан башка, икенче характерлы элементларга игътибар итү юк диярлек. Шунлыктан рифмалар да, шнгырь юлларының ритмик төгәллеге дә, строфаларның тигезлеге дә сакланмаган. Димәк, традицион, классик шигырьгә хас, аның өчен һәрвакыт мәҗбүри, кирәкле сыйфатларның байтагыннан, бигрәк тә ритм гармониясеннән һәм рифма кыекларыннан, мондый нрекле шигырь тәмам азат нкәв.
Шуның беләв бергә үк, татар поэзиясендә традицион көйле шнгырьдәв үсеп чыккан һәм аңардан үзенең ритмик, строфик һәм рифма структурасы белән байтак аерылып, нрекле шигырьгә интонацион бпк якын торган формаларның да революциядән соң аеруча киң колач алуы билгеле. Тыштан караганда, бу да ирекле, ләкин аңа ирекле шигырьдә булмый торган әһәмиятле закончалыкларны һәм нормаларны саклау хас.
Соңгы еллардагы безнең әдәбият белемендә бу тор шигырьгә варата кайбер кызыклы гына фикерләр әйтелде инде. Ләкин шунда ук аңа атама, всем табу кебек мәсьәләнең ачык булмаганлыгы да күренде. Аны «ирекле шнгырь», «интонацион шигырь», «сөйләм шигыре» дип, бу атамаларны янәшә, тиң итеп куллану кебек буталчыклык, төгәлсезлек яши әле. Моцардан ничектер котылырга кирәк иде. Без бу очракта «сөйләү шигыр廆† дип алуны күпмедер дәрәҗәдә уңайлырак, җайлырак булыр днп уйлыйбыз. Мондый атама да шартлыдыр, ләкин сөйләү шигыренең җирлеге, традицияләре турыдан туры көйле шигырьгә бәйле булганлыктан, ул атаманың эчтәлегендә шул шигырьгә хас нц әһәмиятле сыйфатлар бар. Шуңа күрә аның иренлелеге бик шартлы, һәм аны туры мәгънәсендә ирекле шигырь белән буташтыру кыен.
Революциягә кадәр үк инде татар традицион шигыренең интонациясен, ритмик тпбешен үзгәртү, иреклерәк итү мәсьәләсе көн тәртибенә куелып, кайбер әһәмиятле генә тәҗрибәләр дә эшләнгән иде. Бу уңай белән X. Госман күзәтүләре аеруча игътибарга лаеклы. Куелган мәсьәләнең бер характерлы мисалы итеп, ул С. Рәмневнец «Таң вакыты* шигырен ала һәм «классик шигырьнең буын араларын ачуда үз юлы белән барып», шагыйрьнең «ирекле, интонацион шигырьгә килеп чыгуы» ‡‡ турында сөйли. Чыннан да, 50 юлдан торган бу шигырьнең фәкать беренче 14 юлы гына 15 (8+7) иҗекле традицион үлчәмнән гыйбарәт булып, калган өлешендәге үлчәм биштән алып ундүрткә кадәр сандагы иҗекләр арасында гаҗәп бер иреклелек белән алмашынып кплә. Классик шигырьдә һич булмый торган хәл бу. Анда бит ритмик стройпың төзеклеге шигырь кәйлелеге өчен бер кирәкле шарт булып тора иде. Моны какшату инде — шигырьнең сөйләү интонациясенә күчешен җиңеләйтү дигән сүз. Шулай итеп, шигырьнең сөйләү интонациясе аның ритмик үлчәмендәге преклелеккә дә юл ача. Менә шуларвың һәммәсен күз алдына китерсәк, «Таң вакыты»н С. Рәмневнец ни өчен «мөсәҗ- җәгъ нәсер» днп атавы да аңлашылыр шикелле. Димәк, традицион, классви шигырь структурасын теге я бу төстә үзгәртүне шагыйрь тагын да нәсергә якыв итеп күргән.
Бер үк шигырь эчендәге үлчәмнең төрлелеге һәм алмашынышы соңра татар сөйләү шигыренең характерлы бер билгесе булып китте. X. Госман моны бигрәк тә Һ. Такташ поэзиясе үрнәкләрендә күрсәтеп, түбәндәге пәтиҗәләргә килә: «Сөйләм шигыре халык ритмик схемасы нигезендә дә, классик шигырь нигезендә дә эшләнде. Дорес, егерменче елларның икенче яртысы кергәч, ул тик халык шигыре нигезендә генә үсеп китте» §§. «Классик шигырьне сөйләм шигыренә күчерер өчен, — ди X. Госман, — башта авың буын араларын ачарга кирәк булса.
†† Русчадагы «говорной стих* мәгьнәсендәрәк. «Сөйләм» атамасы бездә русчадагы «речь» атамасына (мәсәлән, «литературная речь» дигән кебек очракларда) туры килә. Шуңа күрә «сөйләү» һәм «сөйләм» атамалары арасындагы мәгънә төгәллекләрен саклау бик әһәмиятле. — Г. X.
8 X. Госман. Татар шигыре. 1964 ел. 102 бит.
§§ Шунда ук, 109 бит.
isntn иигыреидә эш гадирәк: монда буын аралары болай да ачык, сөйләм җаена »чен халык шигыре үзе үк алдан әзерләнеп куйган шикелле, аңарда сөйләм ■пояаиаясс очеп потенция дә күбрәк»
Мондый шигырь турында X. Курбатов та, үзенец «Татар телендәге шигырь tweaeme» дигән мәкаләсендә сүз ачып. А. Кзятковскнй фикеренә якын торган түбәндәге билгеләмәне бирә: «Торле строфа төрлечә төзелергә, төрле юллар төрле ошадыкга булырга мөмкин, әмма цезуралар кулланышында билгеле бер система солаиу — мәҗбүри» ».
X. Курбатов фнкеренчә, бездәге сөйләү шигыре (ул аны «ирекле шнгырь» •иш ала) рустагы «вольный стих» төшенчәсенә якын, ә «свободный стих» түгел. Бу караш, бәлки, киләчәктә нәтиҗәле тикшеренү һәм эзләнүләр өчен бер таяныч, пәргеч булыр, лэкни хәзергә без аныц бәхәсле икәнлеген искәртү белән чикләнәбез. Рустагы «вольный стих», классик шигырь принципларын җимермичә, вопвагә сөйләү стихиясен алып килде, үзенец структурасында билгеле бер ирек- млекхә иреште. Шулай итеп, «вольный стих «та да рус теленә һәм шигыренә хас басымлы вжекләрнең кабатлану закончалыгы нигез моментларның берсе булып ила. Ә татар шигыренә исә бу һич тә хас түгел. Әмма шунысы әһәмиятле: X. Госман да, К. Курбатов та сойләү шигырен традицион шигырь структурасы- ■иц теге якв бу якка үзгәртелеше дип саныйлар. Алар фикеренчэ, бу үзгәртелеш- аек иц характерлы ягы — классик шигырьдәге буын аралыгын ачып һәм анын вауаасыи көчәйтеп, цезуралар системасын саклаудан гыйбарәт икән. Болар һәм- ике ритмик буыннарның хэрәкәтчәнлегеи үстерә.
Н. Исәнбәттән бер мисал алыйк:
Кич.
Күктә шәүлә. >
Җирдә көч.
Алда янгын.
Артта сигнал.
Аңдыра доһшотле үч.
О югартын, баш очында бер сузылган сын гора.
Кулларын җойгән. Төтендә карлыгып ул кычкыра:
— Үч!
Тор, изелгән! Күрсәт эш!
Орды чаң;
Кызды бөтен кан;
Куйды дошман көчкә коч;
Чүк, чүкеч!..
Чүкер!
Күтәр дә төшер
до бәр!
Алласы,
Бае, Патшасы — Килсен зир зәбәр Барчасы!
У-ра! *
Игътибар итегез: монда 8+7 шор иҗекле элекке, традицион шигырь үлчәмә ■уалаиылгаи, әмма аныц төгәллеге, тозекл-че мәҗбүри сакланмаган: flip урында ваиетигәи, ә икенчесендә арттырылгап. Шигырь юлларының күләме дә, ритмик ■юырашы да, интонациясе до һом рифмалау тәртибе до гадәттәгечә түгел.
1 X. Госман. Егерменче елларда татар поэзиясе. 1964 ел 130—140 битләр.
’ «Совет мәктәбе» журналы i960 ел. 4 сан. 35 бит
* Н Исәнбәт Сайланма әсәрләр. I том 1900 ел. 174 бит.
АЛНТ ф ЬЬЗДӘ НРЬКЛЕ ШИГЫРЬ БАРМЫ/ ф
Шулай итеп, шигырь структурасы билгеле бер иреклелек белой тезелгән, график i симметрия ирекле шигырьдәге кебек үк сакланмаган •. График композициянең | болай булуы, әлбәттә, шигырьнең интонациясе дә башкача булуны таләп итә. . Озын юлдан кыскага күчкәндә темп акрыная, ә киресенчә булганда тпзләшә. , Ә моның нигезендә яткан шигъри стихиянең рухын, пафосын сойләү интонациясе , билгели. Шуңа күрә буын аралары максимум ачылып, цезура һәм паузаларга кнц мөмкинлек бирелгән, хәтта аерым сүз һәм сүз тезмәләрепең мөстәкыйль юл булып килүе тәэмин ителгән. Мондый интонацион иреклелек строфаларның да төгәл тигезлеген таләп итми. Ләкин бу инде, ирекле шигырьдәге кебек, «чама- , сыз» да түгел: аның нреклелеген чамада, кысада тота торган ритм, рифма нормалары һәм алар таләп иткән строфалар да бар.
•Минем әйберләрнец күпчелеге сөйләү интонациясенә корылган»,— дягәи иде Владимир Маяковский. Ул шигырьдә җанлы сөйләмгә хас басымнар градациясен бирергә омтылды. Аның поэзиясендә аерым сүзләрне аерым юл итеп бирү дә очраклы түгел. Аңарда сүз үзенең мәгънә һәм ритмик-ивтовацион әһәмияте белән хәтта аерым юл булу хокукын алды. Маяковский шигырендә интонация киеренкелеге, интонацион контраст көчле иде. Менә шул хасият аңарда ритм масштабын да киңәйтте. Татар сөйләү шигыренең дә формализм һәм имажинизм башбаштаклыгыннан азат өлешендә Маяковский новаторлыгына якын элементларны табарга мөмкин.
Әлбәттә, рус теленең үз закончалыкларына нигезләнгән шигырь формаларың турыдан-туры татар шигыренә күчереп булмый. Ләкин бу хәл рус совет шигырендә барган новаторлык күренешләре белән татар шигыренең бәйләнеше тыгыз булганлыгын кире кага да алмый әле. һәм, чыннан да, егерменче еллардагы яңа шигырь мәсьәләсе әнә шундый бәйләнешкә ачык бер дәлил була ала.
Гыйсъянчылык татар классик шигырен революциянең беренче елларында клн *** таралган рус интонацион, сөйләү шигыре рухында үзгәртергә теләде. Сойләү шигыре мәсьәләсенең нәтиҗәле хәл ителгән ягы да менә шунда иде. Шул рәвешчә, татар поэзиясендә яңа шигырьгә юл ачу, бер яктан, аны барлык иске , кануннарыннан коткару рәвешендә күз алдына китерелгән булса, икенче яктан, i тик шул кануннарны янарту, үзгәртү белән генә мөмкин икәнлеге расланды. 1 Беренче тенденция уйдырма иде һәм тиз арада юкка чыга барды, ә икенчесе үзенең яшәргә хаклы икәнлеген күрсәтте, чөнки аның милли поэзиягә бәйле реаль җирлеге, ныклы традицияләре бар.
Икенче тенденция бигрәк тә һ. Такташ поэзиясендә тулы булып ачыла һәм җитлегә барды. Аның 1923 елда «Жир уллары трагедиясе» белән бергә игълан ителгән «Иҗадиятем турысында» дигән декларациясендә бу тенденциянең төп принциплары саналган иде. Анда шагыйрь, бик әһәмиятле бер принцип итеп, яңа татар шигырендә ♦такмаклап язу бетәргә, аның урынына «тон» белән «сөйләп» язу юлы кертелергә тиешле» дип куйды. Чөнки болан язуны да ул «татар теле өчен табигый юл» дип аңлый иде. Такташ декларациясе шул вакытларда имажинистлык һәм футуристлык рухында тәкъдим ителгән бөтенләй «яна», бөтенләй ♦ирекле» шигырь турындагы карашлардан принципиаль ягы белән аерылып торды: анда сүз һич тә элекке поэзиянең барлык кануннарына каршы куелган •гаять нечкә аһәңле, гали гармонияле ирекле шигырьгә күчү» турында бармады, хәтта «ирекле шигырь» дигән атама да кулланылмады. «Татарның иске шигъри өслүбе җимерелергә тиешле» дигән принцип та әле Такташның гомумән иске поэзияне төбе-тамыры белән кире кагуы турында сөйләргә нигез була алмый. Киресенчә, шагыйрь яңа заманга лаеклы поэзиянең стиле (өслүбе) һәм формасы үзгәрергә тиешлеген тоеп, традицион шигырьне яңарту кирәклеген, төгәлрәк әйткәндә, аның ивтонацион-ритмнк нреклелеген таләп иттә һәм шуны үз ижат практикасында тормышка ашыра башлады.
*** Сөйләү шигырен ирекле шигырь белән тиң итеп, янәшә куеп яки аларвы аермыйча карауның бер сәбәбе — тегесендә дә. монысында да шигырь юлларының төрле озынлыкта һәм строфаларның төрле эурлыкта килүе, ягъни, тупасрак итеп әйтсәк, шигырь каркасының, тышкы моделенең охшавы булса кирәк — Г. X.
едг еме.
Такташ алып налгав швгьрв реформа татар поэзиясендә тзеяец тврәә аапреа калдырды. Әмма реформа, яңалык керткәндә, Такташ безкеп шягырьяеи яаалв ипгеаевяәв читкә тайпылмады, аерылмады. Монда суд татар шкгыреяеи региик һәм строфик нормаларын баету турында гына барырга мөмкин, ә һич тә ■■ыж ава теле наковчалыкларынаав һәм үз аоэтик етихилсеяиәв килә торгае традицион нигезләрен жнмерү хакында түгел.
Үа швгьрв осталыгы үсешенев терла баскычларына нисбәтән, Такташ рит- Kill һәм етрофяка эзләвендә дә берничә атап үтте. Шулардай беренчесе «Җир утаары трагедиясе» язылган чорга характерлы булып, монда кәйле шигырьне кысрыкларга һәм сейләү интонациясенә юл ачарга омтылыш евзелеп калды, ә трезяцаов строфиквга һәм авыв силлабик ботеялегеиә орыну ботевләй юк
Ивде «Гасырлар һәм мвпутлар* язылган этапта етрофяка һәм ритмикага тулы реформа асял»: шигъри берәмлекләрнеи (юлларның} һәм строфик период аернын (теземнәрнең) әреклг кулланылган системасы барлыкка килә:
— Вәтеа динья?
— Вев бар?
Без миллионнар.
Кичле ленинчылар?
— Кузгал, уян, ләгънәт игеигая.м Ораторлар?
Сәгать дүртне сукты?
Эш днпьясы кинәт туктады.
Вашлар түбән тебя иелделәр, Машиналар шымды. Тыя калды.
Монда, һичшиксез, шунысы ачык: «Жир уллары грагедиясееао нас строфики Ьаи ритмикадан теге а бу аква күләме белән ирекле булган шигырь күзгә бәри- аеә тора. Моның яигеаеядә туры мәгънәсендә сийләү мятопициееевә корылсам оублоцистик риторик поэтики ига. Классик шигырь тегәллаге белән ирекле шигырь «тегелсвзлаге» аралашып, чиратлашып килүе дә табигый яңгыраш, еоларитмии агылыш ала. Бу очракта киде вигоияцнов берәмлекләр еур роль Уйаый, паузалар ашая һәм кичәя Кийда шигырьдә интонацион берәмлекләрнең бадсене бер тагеалега, чамасы саклану мәжбүрв Сөйләү ша«ыревдә исә алар ♦•■ер агылышына буйсынып иреклелек алалар, ораторлык тонына киң «ол ечв- *ар Пптонацноп иреклелек тпләбе буенча, шигырь оллармпып бер «имләде* •лып Оер сүзгә кадәр булуы — евйләү шягырепә бик характерлы сыйфат.
Такташтагы ирекле шигырь үаеясң ритмик мускулатурасын һич га ычкын- Дырмый. О мопы тотып торучы кынлы кыршяуларяын берсе — рифма. «Гасырлар һәм минутлар* поэмасы үрнәгендә гена аа рнфманын ритмик оешгыру ■ел* евкадор вкоалегав аңлау выев буямас. Гомумән, бу асар еаыягаа еикыт» «РМ Такташ Маикоискийның чама беләк 1МЗ алларга кадәр, ягьиа баекычсы- отрофикага күчиәиго хәтле булган етрофинасыиа һәм ритмикасына икыа *°₽а кабан. Шундый ук реформаны терек шигыреидь Н Хяжмат «еый Руе “•гмревдега новаторлыктан этәрелеп, ул гаре» шигыренең каяоияя атфофикаеыин
«Сәнгатьтә революции ясыйбыз» awn жякергягзв беряше эдипларя’в fra суд, формалистов вылавышларывв карамастан, гыйсъянчылык гагар швгыреиец ptwai тезелешен, строфикасыв һәм рифмасын аңартуда, «деформацаяләү»дә, мбаттэ, увдй рольне уйнады. Такташның, Н. Исәвбәтвзн һәм башкаларның сайлау шигыре татар поэаиясевен интонацион агылышын ораторлык экспресеалсе бетаа баетты. Шегъри сейләмяен энергиясе, «аалы басымы һәй ангонацяоа контрасты кэчэйде. Гомумән алганда, гыйсъянчылык реформасы, уд еллардагы татар поэзиясенең романтик тенденцияләремә бәйле булып, аяыа риторах- жодвональ характерына туры валде. Ну максималь киеренке шигырь аоэзаявеа иро-псахологив һәм оплк-внкәаләү мөмкинлекләрен ачарлык еыйфзтхв ив
ЛЛ И I ф ЬЬОДЗ НГЫыШ ШШЫҺЬ OAF МЫ? ф
Re» бятен дннья. урамда: Франция. Испания.
Делии,
Германия. -
Анеа враторлчр ееПли,
Монда пионерлар:
— Ул үлмәде.
Лепин манге бнр!
Ленин — бва ул!
9 боа?
һәм экспресснь нормаларына нигезле үзгәреш кертте. Н. Хикмәтнең егерменче еллар поэзиясендәге ритм сөйләү-декламация агылышына нык буйсындырыла. Шуңа күрә Н. Хикмәт белән Такташның шигъри реформалары бер юнәлештә баруы гаҗәп түгел иде.
Ләкин Такташ өчен бу реформа хәлиткеч, соңгы этап булмады әле. Монда гыйсъянчылык реформасы рухындагы кискен тон һәм югары пафосный ялангачлыгы күзгә бәрелеп торды. Совет поэзиясеннән безнең чынбарлык таләп нтаәв лирик һәм эпик колач ечен мондый шигырь мәйданы таррак иде. Ләкин шулай да Такташның һәм аның замандашларының беренче кыю тәҗрибәләре татар совет поэзиясендәге стильләр үсешендә, формалашуында эзсез, нәтиҗәсез калмадылар. Ритмикада сейләү-декламация башлангычын ныгытып, киңәйтелгән һәм кыскартылган (ирекле) строфиканы файдаланып, Такташ традицион шигырь принципларын яңартты. Шуңа күрә дә аның артыннан күтәрелгән һәм аңардан ейрәвгән яшь шагыйрьләр бу новаторлыкны тиз һәм җиңел кабул иттеләр.
Иҗатының соңгы елларына табан Такташ поэзиясендә татар шигыренең традицион нигезенә игътибарның аеруча көчәюе дә котелмәгән хәл түгел иде. Чынбарлыкның яңа шартларына һәм зур таләпләренә җавап биргән шигырь гадилегенә ирешүнең классик традицияләрдән башка мөмкин булмавын аңлау авың поэзиясендә социалистик реализмның халыкчан тамырлары ныгый барудан аерылгысыз иде, әлбәттә. Полиметрнк (күп үлчәмле, ирекле якп киңәйтелгән дпп тә әйтергә мөмкин) строфикадав һәм хәрәкәтчеллеге көчәйтелгәв цезура, пауза, интонацияләрдән һич тә баш тартмыйча, Такташ силлабик татар шигыренең яңа мөмкинлекләрен, закончалыкларын ачуны дәвам иттерде, укучы белән ачыктан-ачык сөйләшә торган поэзиягә юнәлеш тотты.
Татар әдәбиятында реалистик тенденцияләрнең, яралгыларның үсә баруы мвллн шигырьнең прозалашуын (прозаизация), лиро-эпик башлангычларның активлашуын мәйданга чыгарды. Шуңа нисбәтән татар шигыренең рптмик-инто- нацнов төзелешендәге традицион нормаларны, аның силлабик төзеклеген һәм строфик бөтенлеген сакларга, үстерергә омтылыш та көчәйде.
Шулай итеп, Такташ нигезләгән сөйләү шигыре егерменче еллар азагында һәм утызынчы еллар башында әйдәүче форма булып ныгыды. Тормышның яңа зур темаларын лиро-эпик колачлы образларда бирү өчен җайлы булгав һәм ирекле (җәенке һәм кысынкы) строфикага корылган, һәр очракта да нҗек саннарының, ритмик берәмлекләрнең төгол тигезлеге мәҗбүри булмаган, әмма милли шигырьнең силлабик бөтенлеген, төзеклеген тулаем саклаган киң интонацияле шигырь иде ул:
Урал!
Магнитлы тауларың
Күтәрде коммуна байрагын,
Яңа юл корыла өстеңдә,
Гигантлар каплады һәр ягың.
Киң сула син, Урал,
Газлардан мартенга
ут ал,
Шауласын чыңгырап
металл,
металл, металл!!!
(Ф. Кәрим. «Җиденче мич». 1930—31.)
Татар поэзиясендә ирекле шигырь һәм сөйләү шпгыре мәсьәләләре турында сүз башлагач, 1965 елның 26 сентябре белән 1067 елның 8 январе арасында «Социалистик Татарстан» газетасы битләрендә булып үткән бер бәхәсне дә вскә алу кирәк шикелле. Бу бәхәс «Г. Тукай һәм М. Җәлил традицияләре һәм хәзерге татар поэзиясе» дигән темага багышланды. Шуңа күрә монда без күтәргән масьә- Я&яәрвең «үтеп барышлый» гына яктыртылуын һич тә кимчелек дип санамыйча, аларны аңлауның соңгы вакытларда ни дәрәҗәдә торуын күрсәткән әһәмиятле бер тәҗрибә иттереп тэ карарга кирәк.
Чывлап та, егәр Н. Фәттах «Ирекле формага омег багларгамы?» ' дигән еврауиы куеп, гомумән ирекле шигырь формасын каре какмаса, бәлки, аның (■рәклеген һәм барлыгын дәгъва кылуга ихтыяҗ да тумагав һәм авы аклап чыгучылар да булмаган булыр пде. Әмма вячек кевә булмасын, хәзерге татар коэзиясеядә берише яшь шагыйрьләрнең ирекле шигырьне уңышсыз файдалаву- аарына үч итеп, Н. Фәттахпыц «тунны утка ягуы» кайбер мәсъәләләрвең кетел- мәгендә генә кискен итеп куелышына да һәм кай яктав елгергәв яки өлгермәгән- летев ачуга да бер сәбәп булып китте.
Аңа каршы чыккан авторлардан, мәсәлән, Марс Шабаев бак катгый рәвештә врежле шигырьнең дә тулы сәнгать хокукына лаеклы буларак яшәргә тиешлеген раслады: «Рифмасыз врекле шигырь ритмиканы яцарта һәм баета, интонацион иеикиилекләрне арттыра,— диде ул.— Ирекле шигырьне язуы рифмалап язудан аыеврак. Ул шагыйрьдән аур осталык сорый, чоакя анарда аллитерацияләр, ассо- вапслар, диссонансларның билгеле бер эзлеклелеге булырга тиеш, сүзләр, сүз ейләииәлэре билгеле бер ритмик интонациядә килергә тиешләр. Бу форма артык вваәЕЯәүләрне күтәрә алмый, зәвык һәм чама хисе анда гадилек белән үлчәнә» ††† ‡‡‡.
Башка авторларның да күпчелеге шушы фикерләргә теләктәшлек итеп, бүгенге поэзиябездә врекле шигырьвец яшәргә һәм үсәргә тиешле форма икәнлеген исбатларга тырыштылар. Ләкин шуның белән бергә, күп кенә чыгышларга ирекле шигырьне конкрет итеп, аның тарихи җирлеген һәм милли традицияләрен күа алдына бастырып хокем итү җитмәгәнлеге дә сизелде. «Монда,— диде Н. Юаней бәхәсне йомгаклау урынындагы мәкаләсендә,— врекле шигырь беләв сейләм шигыре арасында тигезлек билгесе куелды» '. Н. Юзиев фикеремчә, ирекле шигырь традицияләре татар халык иҗатына һәм борынгы терки ноэзня үрнәкләренә барып тоташкан. Тагын, X. Госманның*, ирекле шигырь һәм ак шигырь тошенчә- морена билгеле ачыклык кертеп, ирекле шигырь белән нәсер арасындагы якынлыкка игътибар ител чыгуы да әһәмиятле иде.
Сойлоп үтелгәннәрдән нинди нәтиҗә чыгарырга момкай соң? Әйе, бездә врекле шигырь бар һәм аның яхшы ук бай, катлаулы гына тарихы да, традицив- лирс дә бар икән.
Татар поэзиясендә социалистик революция булганнан соң киң таралган «ирекле шигырь» тошенчәсен гомумән түгел, ә конкрет караганда, аның ечтәле- генә туры мәгънәсендә врекле шигырь һәм теге л бу тостә ана акып торган сойләү шигыре кертелүе күренә. Ьорторле формалистик экспериментлардан, ясалмалыклардан аерып влгаида, аларныц икесе дә тагар поэаиасенец үз инллв традицияләренә пык бәйләнгән мца шигъри эзләнүләр, тәҗрибәләр булганлыгы аңлашыла. Ул тәҗрибәләр бер ноктада гына торып калмадылар, ә бвлгеле үзгәреш, үсеш кичерделәр һәм үзләренә хас, тиешле сыйфатларның тотрыклылы- гын саклап, безнең поэзиядә һаман да яшәргә кзклы булуларын күрсәттеләр. Шуңа күрә до, хозерге кон ноктасыннан карагайда, хатта инде традициягә әйләнгән бу ике шигъри форманың безнең поэзиядә бүген дә дәвам нтәргә һәм үстерелергә тиешле булуларын шик астына алу бетенлой мәгънәсез бер нәрсә булыр иде. һичшиксез, алар икесе дә безнең шигырь хәзинәсендә заман рухындагы уй-хнс- лэрве чагылдыру ечен яраклы, кирәкле формалар булып калырга лаеклар һәм када чак дар.
•