ЧИРМЕШӘН ЯКЛАРЫНДА

IV
Алма шул кичне Сәлимнең түшәгенә атылды.
•йтте аңа:— мә. ал,— диде,—• гармун уйнау ханыңны!..
Нәрсә болан түләсә дә ху*ңа кыз хаклы инде. Гармунчының уналтыдан яше дә артты инде...
Чиккә титса, читкә оча әдәп-хәя һәм санлык Нәрсә соң ул сою хися? — үзенә күрә ачлык.
Шуны кандырса, үлсә дә булыр идл Алма шат. Садыйкның әти-онисе үлгән күк ярма ашап.
Үлмәде Алма. Димәк ни үләргә чарасы юк.— Сею ачлыгы булса да, димәк ки, ярмасы юк...
Ягъни Садыйгы юк аның герчә ул шунда гына эшләп йери, Алмаларның ишон алдында гына.
Ян тәрәзә телләреннән алды Алма галләрне.
чәнки гәпләр каплый иде Садыйк эшләп йлргәнне.
' Ахыры Башы 3 санда.
Нарлар ява эри эри. каралты башы чери Садыйк, әнә, түбәләрне кардан тазартып йери.
Алма шунда чыгып, анар карлар кәрәшмәи булды, карлар иерәгән арадз җырлап серләшмәм булды:
«Чәчләремне үзем тароп, синнән үрдерсәмме.— дип,— үзең кабызган гыйшыкмы үзек суроятсэңче!» — дип...
Чыгып елгермәм ләкин. Килеп чыкты шул сәгать атлыйм дигән адымнарын атлатмый калган сәбәп.
V
Килеп кердә Олы Селим. Бәлки исегездәдер — анысы — Алма абыйсы — ана башка, ата — бор.
Мескен бүреген киеп, уа башларын түбен иеп йери иде. Килгән бүгон борынын есиә чееп:
Алма! Чакыр әниеңне* Хо’ор сейлим бер x»fәр. самоварың есталеңдэ биер, ишетсә әгәр.
Йортыгызда яшеренгән йөкләгән алтын-ивмеш...
Тик әйтегез: табып бирсәм күпнвсе миңа тиеш?..
Сез таба алмыйсыз аны. Мин да алалмыйм ялгыз... Уртагыннан эшлибезме?
Ашыкмагыз, уйлагыз...
Сәлим абзый үзе ачты үззнең табышмагын: Хәзинәнең «НЗП» икзнен һәм аның табышларын:
— Бетерелә хәзөрдән үк продразверсткалар!
Алмз һәм әнисе моны аңларга тырыштылар.
Аңлатты карт Сәлим:— Җирдә казындык әрлән небек, кышлыкка ипи тупладык. Ә кемнәр алды килеп?
Садыйклар хуҗалык итте, Антоннар — килмешәкләр... Ә без — җирне сөрүчеләр — булып напдын ишәкләр.
Бу тәртипләр бетерелә, киртәләр юлдан оча!
Игенчеләр үз милкенә үзләре хазер хуҗа.
Хуҗа — Алма! Мине ялла, мин синең ялчың булам,— ялчың сыйфатында эшләп, синең яклаучың булам! —
Табыш — уртан! Я, ризамы? Якынайсын арабыз.
Комачаулый торганнарны юлыбыздан алабыз.
Сокращение ясыйбыз, менә исемлек — алда. Кемнән башлыйк? Антоннанмы? — Садыйктан! — диде Алма.
Ниһаять, тапты җыйналган хисләренең әчиечен: мәхәббәт урынына хәзер күрсәтер власть квчен!
Тврле мәкер чараларын — сайлар ул караларын.
Үзенә булмаса булмас, бозар ул араларын.
Ачса нарын, ташлар ярын! Җырлады бит ташбака: «Исче ипигә мәхәббәт яңа ярны ташлата»...
V!
Салыйк — кеше сыйфатында гәүдәләнгән эш — үзе менә хәзер НЗП чорының иң беренче эшсезе.
Әтисе һәм әнисенең «эчен» үткәргән залда — расчетка дип кергән Садыйк. Кем расчет бирә? — Алма!
Тин хәленнән генә килми, килсә — кол итеп сатыр Алма кыяфәтендәге шәфкатьсез бер диктатор.
Әйтеп тә карады Садыйк:
— Җәмәгатем йөкле,— дип,- көтәр идегез, яңа эш тапканыма тикле,— дип.
Кулын гына селти Алма:
— Күпме генә йөрсәң дә, миңа киләп чыгачаксың, иай ишектән керсәң дә.
Мин тап идем,— иелә идем,- әверелдем имәнгә.
Белмәдең кадерләремне башларымны игәндә!
Үз явызлыгың үзеңә кайтты индө барысы.
Җәннәткә чакыручыңны син тәмугка салучы...
Кече Сәлим шунда кереп, аңар комачаулады:
— Син варисәме, мин — варис, Юл куймам! — дип шаулады.
Революциядән бирле ялчы ул сүздә генә; йөзләрен ачып байларның үтте уп үзәгенә.
Кем икмәк яшерә, аңар Сәлимнең сүзе ике.
Яшерми әйтә байларга: «Яшеренгән — безнеке!»
I
Мәсмәү ягына Казаннан китәргә поезд тора. Пассажирларны магнит күн үзенә сырыштыра.
«Үгез вагоны» эченә басма буйлап менгәндә иысиа, ачык фәлсәфәсен ишеттерә бер бәндә:
— Кысыла теш? — дип кычкыра алдагыга бәйләнеп.
Шундук:— кысмагыз! — ди үзе артны якка әйләнеп...
Алга кычкыра: «Кер. тизрәк, әнә. урын бар тагын!» Артка кычкыра: 'Урын юн!
Резина түгел вагон!»
Шулай үтә безнең гомер бер-беребезне куып.— алдагыны кысрыклап, арттагыга юл буып,
үзебе-.не үзәк санап, без телибзз яшәргә.
— Кысылыгыз! — дип картларга,
— Кысмагыз! — дип яшьләргә.
Андый үзәк юк асылда, бары тик керәш — үзәк.
һорбер карттан иартрак ул,— Яралгыдан яшьрәк.
Поездгв сырыша халык.
Билетлар я мандатлар уңайлык түгел, кешегә азап естәгән чаклар.
Үрмәли кеше. Тик белми — кире кайтмас күпләре; юлда шулай үзләренә үрмәләр тиф бетләре...
Күбесен бу юлга куган әлеге ачлык инде.
Күбебез ул елны шулай илләрдән качтык инде.
һәм таба ул һәммәсен па. Тия ала карап кына.
Куярлык аның һәр күзен Рентген аппаратына.
Менә Садыйкны да буген чыкты яклап ул егет, байлар телендә «елан» ул, халык телендә — «селек».
Шаңгырдатып. Алманың ул мәһәр сандыгын ачты, васыятьнамәне алып, Алма каршына басты:
— Күр, әтиең васыятендә Иң беренче — мин! — диде — тыныч йокла, Садыйк абзый, эштән алмыйм мин сине!
Ләкин элекке түгел шул, Алма да башка хәзер, шуңар Сәлим чалгысы да терәлде ташка хәзер...
Алма, алып ул кәгазьне, бер секундта ертиалап:
— Марш подвалыңа! — диде Сәлимгә кырыс карап.—
Балигь яшькә җитми торып борыныңны тыгасың.
Эштән очлсың килмәса — зплдэ эзең булмасын!
Өонә атлады Садыйн. Ә нүңопе шундый боөн... Кемнәр очон нерәшто ул ничә ел! Наннар коеп?!
Эсселәп, чишто каешын.
Аркасы чымырдады:
• Ачы сагыш, кулда каеш,— әллә асылыргамы?..»
Сельсовөтның түбәсендә җилферди кызыл элем, күңелеңне тешермә,— дн,— гүя юллый ул сәлам,
Салыйк, кайтасы юлыннан, бпрылды иарап шуңа.
Күрде — башкалар да иипа шушы әләм астына.
Аның еске почмагында чүкеч һәм урак тора.
• Эре буржуйлар демекте. каршыда кулак тора...»
ТУГЫЗЫНЧЫ кисәк
и
Кузгалды поезд. составын меңләгән нулдан өзеп. Дна эт, ятнанда шулай балаларын имезеп.
үзенең йомышы белән кинәт кенә кузгала, имүчеләр кала егылып төрле-төрле позада.
Тәгәри, имгәнә кеше.— Түшәп куймаган мендәр.
Эттән артык азап күреп тәгәрәүчеләр — меңнәр...
Шул ук поезд алып китте Мәгьзия малаен да — шул ук вагон түбәсенең бозланган калаенда.
Ялгыз түгел, кәләшен ул урнаштырды тамбурга (бәлки тамбурларда алар яратышканнардыр да...).
Ул зур йомыш белән бара — «Нәрсә ул? Чыкканмы НЭП?» — Авылның шушы соравын ачыклап кайтырга, дип.
Сугышу түгел бит — йөрү.— армый-талмый йөрер ул, ахыр чиктә ходок булып
Ленинга да керер ул... *
Шул теләк белән җылынып бара әле түбәдә.
Бозлы томан шинельләрне әйләндерә көбәгә.
Шакыр-шокыр итә җиңнәр — тиздән бөгелмәячәк, һәм үзе дә боздан койган һәйкәлгә әйләнәчәк.
Халык әйткән юл газабы — гүр газабы — шул инде.
Тик юлында күп гүрпәрнө үткән егет ул индо.
Кылычы да үз янында — Ул — данлы юллар үтнән,— Садыйкның үз исмен сугып Буденный бүләк итнәк.
Менә шуның очы белән төен җөйдән аерып, вагон эченә люк ачты түбә читен каерып.
Госпитальны хәтерләтөп. һәм — нашатырь спиртен. бәрде җылы кеше исе әчнептем дә төчкелтем.
Садыйк белән күчте шунда Кырым гөле дә бергә — тышкы суын,— киң кабердән эчке җылы — тар гүргә...
Ill
Озакламас, аннан кубып, терелеп чыгар алар.
НЭП юллары буйлап инде тезеләләр чаналар:
Хәбәр бар Украинадан — чәчүлек орлык килер.
Шул ук поезд, орлык төяп, Казанга борылып килер...
■Садыйк керткәндәй вагонга салкын һаяа хушлыгын. НЭП китерде шәһәр белән эшчән авыл дуслыгын.
Без дә романның поездын куйыйк үз барышына. Ялганачак аның юлы Партия тарихына.
УНЫНЧЫ КИСӘК
I
Ми«ем геройларым өчен Ленин белән очрашу бик үк җиңеп булмаса да.— ул биеклеккә ашу
авыр булмады, һәр хәлдә вагонга кергән кебек, я хәзерге бюрократка приемга йөргән кебек.
Олы хисләр уяндылар Садыйкның йөрәгендә: гәрчә йомышы зур түгел Россия күләмендә...
Ялт итеп борылды Ильич һәм шик калмаслык итеп, сорау белән жаәап бирде:
— Ә халык йомышы ничек?
Ничек булыр, үтәмичә хезмәт халкы кушканны, иреккә калдырсам анда шушы сыйнфый дошманны?!
Кылычны иарады Ильич.
Аз гына уйга калды.
— Башкарылган эш — зур,— диде — башкарыласы — тагы...
Бетте Казан губернасы — патшалар колониясы Туды тарихта беренче татар автономиясы.
Менә кайда сезнең мәйдан.
Бакча итегез аны
Сезнең кулда киләчәге,— Республикагыз даны.
Бу — шундый маяк, беләмсет. илнең чикләре аша
Сун Ят-сен безгә күз токи,— Мостафа Кәмал паша:
«Нигә үз илебезне дә әнә шулай итмәскә! — Шулай үрнәк алмыймыни иптәш карап иптәшкә!
Коммунист түгелләр алар, һәм. нәкъ шуның эчен дә. урнәк күрергә тиешләр коммунистлар эшендә!
һем бу шулай булачак та — Бик камил минем омет.
...Надежда Константиновна шушында керде килеп.
Ill
Иие ир. ике хатын-кыз. пар-пар булып, янәшә терпе хәл-әхвәл турында азелеп-азслеп сейлэшә.
Алар еейлэшкәнне тыңлап, бар җир шары тынды иүк; Мостафа Кәмал паша да. Сун Ят-сен да тыңлый кук.
Аның каравы, тик шунда иургәндәй булды Садыйк- Шундый зур булып үстеләр профсоюзлар һәм Совет...
II
Була хәлләр. гомерлеккә еайләрлен сагынып кына... Кабинетта калды менә Ленин да Садыйк кына.
Каплан салган яралардан сызланып налган иңен язылдырып йеренә-йвренә, Надясын ката Ленин.
Садыйкка ымлап әйтте ул секретапен чакырып:
— Бик соң инде, ял итегез мине аңар тапшырып.
Баш какты секретарь. Чыкты. Әйләнеп керде. Шунда кертте Садыйкның капчыгын һәм аның кылычын да.
Шыпырт кына әйтте нидер, сер әйткән кыяфәттә.
Серне ачты Ленин үзе:
— Керсен, керсен, әлбәттә!
Килеп керде Кырым килене һәм алар күрештеләр исемнәрен атап:
— Заһрэ...
— Владимир... диештеләр.
Садыйк бу хәллоргә карап, таң нллып торды читтән: «Ленин бит ул гап-гади бер Владимир да инан!
Ленин — безнең юлбашчыбыз максатта һәм мәсләктә.
Э Владимирга нигә семья серен әйтмәскә!•
һәм сүз иярә сүз чыгып, әйтте серен:— Алма бит сыйнфый дошман гына түгел, семья дошманы да,— дип.—
Тынгы бирмәс, янда кайтсак аның мәкерле чире.
Кырымга китик: Зеһрәнең мтаны шунда,— диде.
Садыйн гомердә онытмас Ленинның якты йөзен, саубуллашып, кулын кысып Садыйкка әйткан сүзен:
— Буденный гаскарларенең йөреп алгы сафында, төзелешкә күчсә бу кул, башкарыр анысын да.
Ышанам — килер ул көннәр — очрашырбыз тагын да; — исемегез булыр ураклар, чүкечләр металлында...
Сельсовет байракларында чүкеч һәм урак тора
Кайтып рәис булды Садыйк. Каршында — кулак тора.
Шул кулак әйткән иде бит: «Күпме генә йөрсәң дә. миңа килеп чыгачаксың.
най ишектән нерсәң дә...»
Шул әйткән иде Садыйкка: «Әверелдем имәнгә...» Хәзер менә миһләт сорап тора, башын игән дә...
Беләләр бит тегермәннән күпме табыш алганын! Продналог түли...— Иртәгә түләрмен,— ди калганын...
Түләргә унынчы булып бәлки монда кергәндер... Ә Садыйн — власть вәкиле. Ә ул бездә — бердәнбер.
ТӘМАМЛАУ СҮЗЕ
Щир астыннан чыгар-чыкмас буылып, чишмә ята.— Уйсу җирдә, юлчыларның күзеннән читтә ята.
Тау чишмәләредәй булса, чылтырап агар иде.
Нишләсен — уйсу урында,— юн аның агар җире.
Изрәтә бар тирә-юнен батнаклын белән янап. Тик табылды берәу. Аңар үтмәде читтән карап.
Шул баткаклыкның эченә — уртага керде кеше; иң изрәгән урнын сайлап нөрән батырды кеше.
Ул — мин идем... Ул көннәрем артта калдылар күптән.
Кулыңдагы Роман-чишмэ бәрде дә чыкты төптән.
Ургылды халык хисләре...
Сиңа аның барысы!
Минем эш — тик казулары һәм бураган бурасы.
Укучым! Бу чишмәнең мин сиңа саф суын телим, тирәсенә, сугарылып гөлләр үсүен телим.
Өмет өзмим — саф суларын эчеп үтәрсең бәлки: гәпләр өзеп, сөйгәнеңә бүләи итәрсең бәлки?!.