НУРИ АРСЛАНОВ ПОРТРЕТЫНА БЕРНИЧӘ СЫЗМА

агыйрь Нури Арслановның «Моңсарп диген легендасы бар. Моңсар — халыкның, илнең турылыклы улы, аның моңын, теләген җырлаучы угнан телле, туры сузле, батыр йорәкле, ирек яклаучы җырчы-кәрәшче.
Җил — җилмени, нык исеп, Болытларны кумаса?!
Ир — ирмени, ил яклап. Яуга каршы тормаса?!
Нури Арсланов үз сүзенә, үз антына турылыклы ир була: Баек Ватан сугышы башлангач, кара качкә каршы яуга китә, һәм сугыш кырында илен яклап батырларча :угыша, яралана. Госпитальдән соң кабат алгы сызыкка бару насыйп булмый, әмма ул караш сафыннан чыкмый, халыкка каләме белән, җыры белән хезмәт итә башлый. Моңа ул җырның качле булуына, аның үлемсезлегенә чын күңелдән ышанып керешә:
Җырны чабар балта юк Бетен денья йәзендә. Хакыйкать бар, хата юк Минем шушы сүземдә! ...Бер кабынса — җыр сүнми, Җырчы үлә, җыр үлми!
Нури Арсланов поэзия мәйданына «Мәхәббәт (1942) һәм «Рус кызы* (1943) поэмалары белән килеп керә. Аның госпитальдә язган беренче поэмасында Тамара исемле рус кызының сугышта яраланган татар егете Батырҗанов белән зур дуслыгы, мәхаббәто тасвирлана. Ә «Рус кызы»н да шагыйрь баһадир Зовга бетен халык мә- хэббәтан җырлый. «Рус кызы» поэмасы, авторның әле тәҗрибәсе җитенкерәмәвенә, айда купшы-риторик строфалар остенпск итүенә карамастан, ул вакытта бу темага кылган җитди, зур әсәр, чын йорәктән туган, заманның типик, патриотик кайнар хисләре чагылган әсәр буларак, укучылар күңелендә тирән эз калдыра.
Аннан соң ул «Йерәк» исемле поэма яза. Бу поэмада искиткеч саф йорәкле, кеч- пе ихтыярлы, гүзәл татар кызы Гелсемнең үз мәхәббәтенә турылыклы булуы соклаи- ДЫра, Галсам, үзенең Сәлиме дип ышанып, госпитальдән аяксыз-кулсыз, хәтта телсез млтан, йезодә танып булмаслык хәлга килгән, инде йорәго, җаны гына булган бер солдатны оенә алып кайтып тәрбияли. Чынлыкта исә ул Сәлимнең фронтташ иптәше рамадчик Шакир булып чыга. Соңрак партизан Сәлим үза дә айга кайтып таша.
Ш
^ур-—еатырлыгы, кешелеге и алимне да таңга млдыра. җәмгыять, кешеләрнең яңача менәсәбәтләрен чагылдырган, тирән гуманизм рухы бепм сугарылган, тетрәткеч эчтәлекле бу әсәр Нури Арслановның иҗади уңышы, аңа үсш баскычы булды.
Шунысы да характерлы, Арсланов үзенең поэтик иҗади эшен, эзләнү, яну, сыз-лануларын икенче бер хезмәт белән рәттән алып бара. Беек Ватан сугышына кадәрле сәнгать техникумыннан килеп Кукмара ФЗС мәктәбендә рәсем һәм сызымнан укытмн, аннары «Пионер» журналы белән «Яшь ленинчы» газетасы редакциясендә раки булып эшләп, шул вакытта ук Муса Җәлил, Фатих Кәрим, Гадел Кутуй, Нур Бап. кебек шагыйрьләрнең үзләрен якыннан белеп, иҗатларын ейрәнгән Нури Арсланое Беек Ватан сугышыннан соң «Социалистик Татарстан» газетасының рәссаме була.
Ләкин аның зур һәм кайнар хисләре рәсем сәнгатендә генә чагылып, сурәтләнеп бет» алмый. Шагыйрьнең үз сүзләре белән әйткәндә:
Диңгезнең дә хәтта бар чиге, Тик чиге юк хисләр агымының!
Хисләре шулай ташыганга күрә, ул яңадан-яңа поэтик киңлекләргә чыга, үзенең' тел көчен яңа поэтик әсәрләр иҗат итүгә, яңа образлар тудыруга туплый. Әйе, Нури Арсланов чынлап та «шигъри рәсемнәр» ясауга күчә. Беек совет халкының тиңдәшсез җиңуле керәшен күрсәткән «Мәхәббәт», «Рус кызы», «Йөрәк» поэмаларыннан соң, ул башка халыкларның азатлыкка омтылышларын чагылдырган әсәрләр иҗат Итә. Америка илбасарларына каршы керәшкә күтәрелгән Корея халкына мәхәббәт белән сугарылган «Айхян белән Ли», «Давыл кызы» (Корея легендалары), «Корея геле» дигм тылсымлы әкиятләр язып бастыра. Шул ук 1950—195$ елларда без аның «Яшьлеи чишмәсе», «Көзге», «Рәссам» дигән әкиятләрен укыйбыз. Газеталарда һәм журналларда кыска-кыска, ләкин тирән эчтәлекле, кутәренке рухлы шигырьләре, тәрҗемә әсәрләре ешрак күренә башлый. Совет халкының лаеклы улы булуына шагыйрь шатланыл туя алмый:
Шатланам туган халкымны
Сөя белгәнем өчен, Бергә куанып, елмаеп Көлә белгәнем өчен. Ил кайгырса, бергә янып Көя белгәнем өчен, Чакырса мине — утларга Керә белгәнем Өчен!
Аның «Дустымны сагынганда», «Зея», «Баулылар», «Таң». «Хәерле иртә, Казан!* «Кырчы егет — бурильщик», «Зөбәрҗәт», «Идел диңгезендә», «Салих Сәйдәшевне озат-канда», «Шат күңеллелек сере», «Дулкыннар», «Казан», «Син елмайсаң сабый бала сыман...», «Республикам минем», «Башкорт кардәшемә», «Үгет» кебек шигырьләре композиторлардан Җәүдәт Фәйзи. Заһид Хәбибуллин, Нәҗип Җиһанов белән бергә язган җырлары уңыш казана. Авторның лирик парчаларында рәссамның төгәл нузәту осталыгына табигый рәвештә шагыйрь йөрәгенең тибеше килеп кушыла:
Пушкин үзенең Петроградын мактап. Ак төннәрен мактап туймаган... Мин урамнан барам аны ятлап, Тирән хискә чумып уйланам.
Күргәнем бар минем ак төннәрне. Ә Казанда менә ак таңнар: Агачлары — гүя таң гөлләре Ап-ак кардан чәчәк атканнар...
Поэзия сүз сәнгатенең иң югары төре санала. Чын шагыйрь исә үзенең шагыйр» яек бәхетен, заманының алдынгы идеяпәре белән баетып үз лирикасында чынблр- лыкны җырлый, кешеләрне алга, яктылыкка енди, кара көчләргә каршы яшен бүлыО ташлана. Шагыйрь сүзе—изге сүз. Борын заманнарда шагыйрьгә изге кеше итеп кар»-
Йииар һәм «аллалар белән шагыйрьләр генә иҗат итә» дия торган булганнар. Чөнки зур кеч иясе шагыйрьнең ялкынлы поэтик юллары йөрәкләрне тетрәткән. Поэзиягә •НӘ шулай югарылыктан карап якын килгәндә, заманыбызда бу мактаулы эш белән аигимләнучеләргә теге яки бу плайда ташлама ясау, ялган авторитетларга түземлелек куреатү, «типография станокларыннан чыккан бөтен нәрсәне дә» поэзия дип санау — боек традицияләребезгә каршы килү һәм безнең танылган әдәбиятыбызның авторитетын твшерү булыр иде. Бу юлларны, бу фикерләрне мин, аңлы рәвештә, Нури Арслане» чын шагыйрь, алдына зур таләпләр куярга лаеклы шагыйрь булганга язам. Авыр сынау елларында Ватан өчен утны-суны кичкән, дошманны җиңү эшенә үзенең канын коеп «леш керткән шагыйрь, поэтик осталыгын чарлаган саен чарлап, кыю һәм актив иҗат ихеп үзен, башында боек Тукай торган яңа зур поэтик культурабызны тагын да баету оЧеи көрәшүче солдат итеп танЫтты.
Киң катлау укучылар Нури Арслановны аның партияле әсәрләре өчен, коммунистлар партиясе эШенә бирелгәнлеген практик эштә күрсәткәне өчен якын итәләр. Аның шигырьләре, җырлары, поэма һәм легендалары халыкчан яңгырый, алардо партия рухы, Ватанга мәхәббәт көчле.
Бернича ел буена куп көч салып, шагыйрь «Егет яуда сынала» дигән эпик әсәр язды. Бу әсәрдә Нури Арсланоз халкыбыз улларының тиңсез батырлыкларын, халыклар дуслыгын олылый, Ватанга, Татарстанга, Казанга мәдхия җырлый, татар халкы белән рус халкының мәңге какшамас дуслык тамырлары тирәндә булуын сәнгатьчә зшлаигән поэтик юллар, фикерләр белән дәлилли. Кайбер урыннарда күзгә чагылып уткон кимчелекләренә дә карамастан, «Егет яуда сынала > поэмасы безнең чорның вльязмасы булып яңгырый, һәм ул, минемчә, бигрәк тә шуның өчен игътибарга лаеклы әсәр дә.
Татар кем ул? Эштә, көрәштә, Дуслар белән бердәм киңәштә, Азатлыкның якты нурында, Бөек остаз Ленйн юлына Фидакарьлек өчен антын ул Каны белән язган халкым ул.
Рус халкының бөек юлында, Бергә барган татар, кулына Үч кылычын бергә сайлаган, Азатлыкны бергә даулаган. Шул бердәмлек өчен антын ул Каны белән язган халкым ул.
*4 «Егет яуда сынала» дигән поэмада мондый камил эчтәлекле юлларны һәм строфаларны нүп очратырга була.
„ Нурн Арсланов соңгы елларда «Казан утлары» журналы редакциясендә эшли, аның поэзия бүлеген җитәкли. Шул ук вакытта ул иҗатында да искиткеч активлык күрсәтә. Шул активлык естенә, аның әдәби кичәләрдә, атналыкларга еш катнашып, әсәрләрен халык бәяләвенә куюын өстәсәк, шагыйрьнең алга барудагы икенче бер оибот юлы да ачыкланыр. Аның бу соңгы елларда азган «Гамьсезлектәи җырлый диләр мине...», «Үз-үзомә ризасызлык», «Яшьлегемнең чая аты», «Яр буйлатып чаба дулкын», •И, бичара, корган агач», «Иорт казлары», «вмет», «Чегән кызы», «Нигә хаҗәт», «Үрдәиләрем-дүдәкләрем», «Майра», «Әти белән сөйләшү» шикелле уйландыручан, фәлсәфи, сәнгатьчә нафис эшләнгән, формалары белән шактый камил шигырьләрен шйта-кайта яратып укыйсың. Менә аның «Казан кызы»нда нинди халыкчанлык:
Атлыйсың тиз-тиэ генә,
Аякларың тоз генә, Үкчәләрең без генә, Тимәс микән күз генә...
Үзәкләрем әэело лә
Әйтсәнә бор сүз генә!
сафта эш белән янып, әнә шулай иҗат итә.
Шагыйрьнең тәрҗемә өлкәсендә дә күп эшләвен әйтергә кирәк. Уп илебез һәм дөнья халыклары шагыйрьләренең даһи юлбашчы В. И. Ленин турында язган әсәрлә. рен тәрҗемә итеп бастыра. А. С. Пушкин, М. Ю. Лермонтов, Д. Г. Вайрон, И. В. Гете, Гомер Хайям, Мәхтүмколый, Я. Райнис, Р. Г. Гамзатов һәм башка шагыйрьләрнең әсәрләре аның тәрҗемәсендә мәгънәләрен һәм нәфислекләрен тулы саклыйлар.
В. Г. Белинский үзенең «Иван Андреевич Крылов» дигән мәкаләсендә, бөек мәсәлченең ике хезмәтне бер-беренә бәйләп алып баруын мактап, ә кайбер бушбугаз кешеләрне тәнкыйть итеп, болай дип язган: «Хәзер без әдәбият эчен казна (хәзергечә — дәүләт. М. С.) хезмәтен ташлаучы буп-буш кешеләрне еш очратабыз, хезмәпә алар ичмаса юньле генә писарь була алырлар иде, ә әдәбиятта беркем дә була алмыйлар».
Күрәсез, бөек тәнкыйтьче туар-тумас ук «профессиональ» булырга ашыгучылар бакчасына таш ташлый. Нури Арсланов кебек, берәр эштә эшләп тә иҗат итүче кешеләрне бик хаклы мактау бу. Утыз ел буена дәүләт эшендә эшләп, утыз ел буена иҗадыңны актив дәвам иттерү — бу бит үзе бер батырлык. Ләкин безнең шагыйребез һаман да әле яшьлек дәрте белән эшли һәм иҗат итә:
Картая төштем инде шул бераз:
Биш гомер булмый, бер гомер — бик аз. Бәхет яшәртә, өмет яшәтә.
Туймадым, туймам йөзне яшәп тә!
Бу мәкаләне язып утырганда, «Казан утлары» журналының чираттагы саны килде. Нинди яңа әсәр бар икән дип, берничә битен ачкан идем, Нури Арслансоның яңа поэмасын күреп алдым. «Романтика» дип атала ул. Минем аны кулъязма хәлендә үк укыганым бар иде. Тагын укыйм. Чыннан да дулкынланып укырлык поэтик әсәр, сокландыргыч әсәр язган шагыйрь. Бала чагында күргән революция солдатларын, революция кеннәрен, даһи Ленин турында беренче ишеткәннәрен, күңеленнән кичергән саф хисләрен бүгенге чарланган каләме, олы йөрәге, олы хисләре белән язган. Шагыйрь яңа иҗат иткән поэмасын утыз еллык хезмәтен туплаган җыентыгындагы поэмаларга беренче итеп, әйдәп баручы командир итеп куйган. Минемчә, дөрес эшләгән. Чөнки анда бөек Октябрьга, даһи Ленинга, җиңүчән революцион халыкка шагыйрьнең үткәндәге онытылмас кайнар карашы гына, якты хисләре генә түгел, ә бүгенге зур мәхәббәте, бүгенге кредосы чагылган. Поэма, шагыйрьнең зур уңышлы эше, иҗади бәхете. Ә «бәхет — яшәртә» ди шагыйрь. Димәк, «Романтика» Нури Арс- лановның яңа бәхете, яңа яшьлеге ул!