«ОҖМАХ»КА СӘЯХӘТ

Исәнме, Муса!
Барысы да һич уйламаганда башланып китте
«Муса Хәлил» теплоходы капитанынын беренче ярдәмчесе Илдар Кашаев Казанга килгән ндс Ул жир шарынын дингез-океаннары буйлап йнзүче кораб экипажы исеменнән татар язучыларына бүләкләр алып килде. Очрашу вакытында капитан ярдәмчесе дингезчеләрш л тормыпьконкүрешләрс турында сеАләде. Соныниан ул. тагар язучыля- рыннан берәрсе безнең белән берәр рейска барса, коллектив тормышы белән дә якыннанрак танышыр, диңгез романтикасын да үзе гоеп бел.
W. «К. У.» м з
145
иде, дигән теләк белдерде. Очрашуда катнашучылар елмаешып, гөжләп алдылар.
Кемдер сак кына:
— Ә сәламәтлек ярар микән соң? — дип кызыксына куйды.
— Әлбәттә, сәламәтлекнең, бигрәк тә йөрәкнең шәп булуы кирәк инде,—диде Кашаев.—Диңгездә чайкалуга авыру йөрәкле кеше чыдый алмый.
Очрашудагыларның күбесе авыр сулап куйды, аннары берсе.
— Ә соң ул язучы корабта нәрсә эшләр икән?—дип сорады.
— Борчылмагыз, эшсез итмәбез. Диңгезчеләр тормышы белән якыннан танышырсыз, аннары, чайкалуга күнегә төшкәч, үзегезнең иҗат эшегез белән дә шөгыльләнергә мөмкин булыр,—диде Кашаев, елмаеп.
Аннары җитдиләнеп:
— Диңгезчеләр Муса Җәлилнең тормыш юлы һәм иҗаты турында күбрәк белергә телиләр. Без инде, әлбәттә, сез җибәргән китаплар белән таныш, шулай да алар гына аз әле. Без Җәлил турында сөйләгәнне язучыларның үзләреннән ишетәсебез килә. Минемчә, сезнең арада бу эшне башкарырлык язучы табылыр...
Янәшәмдә утыручы шагыйрь Сибгат Хәким минем иңбашыма төртеп куйды:
— Уңайлы очракны ычкындырма... Син боларның бөтен таләпләренә дә туры киләсең — үзең яшь, таза, Җәлил иҗатын биш бармагын кебек беләсең, шул турыда китаплар да чыгардың... Чынлап әйтәм...
Гаиләне, нәшриятка әзерли торган китабымны, һәм тагын байтак эшләремне ярты елга ташлап китәргә икеләнебрәк торуымны белгәч, ул ныклап ук үгетли башлады:
— Тиле, әле бер генә татар язучысының да мондый сәяхәткә чыкканы юк. Син беренче булачаксың. Бел аны, башкача мондый мөмкинлекнең булмавы ихтимал...
Очрашудан соң мин Кашаевтан булачак сәяхәт турында җентекләбрәк сораштым. Шуннан Одесса пароходчылыгы җитәкчеләре һәм СССР Диңгез флоты министрлыгы белән язышулар, кирәкле кәгазьләр әзерләү, медицина комиссияләре башланды. Барлык комиссияләрне үткәннән сон, мина үземнең кыршылып беткән гражданский паспортым урынына чия кебек куе кызыл тышлы, өр-яңа диңгезче паспорты бирделәр.
Минем ерак сәяхәткә барырга җыенуымны белгәч, кайбер иптәшләрем:
— Болай булгач, син оҗмахка тин якларны үз күзең белән күреп кайтасың икән,— дигәннәр иде.
Нинди була икән соң ул «оҗмах»?
Одесса портында тепловоз һәм паровозлар, йөк төялгән вагоннар тагып, озын итеп сызгырта-сызгырта, арлы-бирле йөреп тора, озын муеннарын күккә чөйгән краннар, нәрсәдер таләп итеп, кискен-кискен сигнал бирәләр. Саф диңгез һавасы белән кушылган төтен, нефть һәм черек суүсемнәр исе килә. Причаллар буйлап зур порт краннары тезелгән. Тимер корылмалар, күккә ашкан чыгырлар, мачталар, төтен бөркеп торган морҗалар урманы аша диңгез бөтенләй күренми дә. Баш очыннан тавыш-тынсыз гына, краннарның тимер бармакларына эләктерел-
ж өр-яна «Москвич»лар, куе кызыл төскә буялган зур тәгәрмәчле Бел»русь»лар, ерактан уенчык машиналар кебек кенә күренгән куе шел үзбушаткыч һәм йөк автомобильләре үтеп китә Монда җир шары- ын бетен почмакларына төрле-төрле йөкләр озаталар һәм килгәннәрен ♦ абул итәләр.
Портлар күреп өйрәнмәгән минем ише кеше монда үзен бик җайсыз, ысынкы сизә. Ут чыккандай чабып килүче автокарага юл биреп тә лгериисең, тузан болыты күтәреп, авыр йөк төялгән тимер юл составы стека ажгырып килә. Котын очып читкә тайпылуга, төягечнең тимер ешләре арасыннан коточкыч тавышлар чыгарып, синең яндагы бетон әйданчыкка чуен кирпечләр коела.
Тәрәзәләрен тузан каплаган, авыр тимер ишекләре тәгәрмәчләр стена утыртылган озын, тәбәнәк складлар рәте буйлап бара торгач, иһаять, кирәкле причалны табам. Зур фанерадагы рус һәм инглиз юләрендә язылган «Сәүдә итәргә, ә сугышмаска»,— дигән язу миңа риентир хезмәтен үти.
Ниһаять, мин диңгезне күрәм. Ул ерактан ук, үзенә чакыргандай, мсындырып тора. Ак күбекле дулкын сыртлары диңгез өстенә озын ыэык булып сызылган. Ә яр буенда май тамчылары таралып киткән әм алар, салават күпере шикелле, төрле төсләр белән ялтырый Ярдан 18КТЫЙ ары, су эчендә, төрле илләрнең флагларын җилфердәтеп, океан ароходлары һәм теплоходлары утыра. Алар сөремләнеп, штормнарда уяулары кубып, йончып беткәннәр, һәм шулар арасында берсе үзенең урлыгы белән дә, чисталыгы һәм матурлыгы белән дә әллә каян күзгә әрелеп тора. Ул — әле күптән түгел генә Новороссийск догыннан II чык- ан, безнең үлмәс якташыбыз Муса Жәлил исемен йөртүче теплоход.
Менә син нинди икән, гүзәл «Жәлил»! Ялтыравыклы кара буяуга 1уялган калын тимер корпус. Койрык өлешендәге ап-ак корылмалар кай- 1вланып-каймаланып өскә күтәрелгән. Чыгырларның мачталары куе ары төскә буялган, зур ак морҗаның кызыл буяу белән уратып алынган леше кызыл балдак сыман ап-ачык булып күренеп тора. Морҗага Лтынсу хәрефләр белән урак һәм чүкеч рәсемнәре ясалган. Күңелгә «ундын уй килә: әгәр «Жәлил»не безнең Бауман урамына, матбугат йор- ы янына китереп куйсаң, «Жәлил» бу биш катлы бинага караганда йегрәк тә, озынрак та, мәһабәтрәк тә булып күренер иде
Дулкынлануымнан бер кулым белән култыксага тотынып, тирбәлеп Ьручы шыгырдавык баскычлар буйлап өскә күтәреләм. Трап янындагы ахтенный өстенә спай куртка кигән, беләгенә кызыл тасма бәйләгән М гәүдәле егет, мин күрсәткән кәгазьләрдән бигрәк үземә гаҗәпләнеп арый һәм, ашыкмыйча гына, эчке телефон аша капитанны чыкыра. (■питан килен җиткәнче, ул минем турыда корабтагы ниндидер бер [птәше белән дә сөйләшеп ала.
— Карале,—ди ул,—синең ишеткәнең юкмы, ниткән нәрсә ул — үртенче штурманның дублеры?
— Ник белмәскә! — дип җавап бирә тегесе.— Ярдәм итүче ул эшсез дәмнәргә.
— Юк,— дип «уфтана» вахтенный,— дөрес чамаламыйсың. Дүртенче рдәмчснең ярдәмчесе—ул инде нәкъ арбаның бишенче тәгәрмәче була.
Алар икесе дә рәхәтләнеп көләләр. Вахтенный, я. чамалап карарбыз, эрсәләр майтарырсың икән дигән сыман, миңа карап-карап ала.
II Док —суднолар ремонтлый торган урып.
РАФАЭЛЬ МОСТАФИН ф «ОҖМАХ .КА СӘЯХӘТ
Озакламый капитан да килеп җитте. Ул яшь. чиста итеп кырынод, алтын укалы тасмалар тегелгән куе зәңгәр төстәге кителе гәүдәсенә ятышып тора. Дустанә елмаеп һәм хөрмәтләп чемоданымны кулымнан алгач, капитанның инде минем кем икәнемне белүен чамалап, «аллаха шөкер» дип, җиңел сулап куям.
— Довгаль Роман Александрович! — ди ул, кул кысып, һәм үзе белән таныштырып.— Күптән көтәбез!
Вахтенный капитанның миңа мондый мөнәсәбәт күрсәтәчәген төтмәгән, күрәсең, гаҗәпләнеп йөзен чытып куя. Мин аңа дусларча күз кысып, капитан артыннан иярәм. Кают-компаниягә кергәч, капитан мине экипаж белән таныштыра. Тирә-ягымда бергәләп берничә айлар йөзәчәк шат һәм кырыс, җитди игътибарлы һәм беренче карауга битарафрак, итагатьле һәм шул ук вакытта ирләрчә тупасрак күренгән ике дистәгә якын кеше. Барысы да кул кысалар, үз исемнәрен әйтәләр, ләкин хәзергә әле мин аларны хәтерләп өлгерә алмыйм. Озак та үтми, диңгез кунакчыллыгы кагыйдәләре буенча, мин ашханәгә барырга тиеш булам.
Иртәнге аштан соң капитан бөтен эшләрен баш ярдәмчесенә калдыра да мине палубалар һәм бүлемнәр буйлап йөртә башлый. Ул кораб турында сөйли һәм, болар моңа ничегрәк тәэсир итәр икән дигән сыман, әле- дән-әле миңа карап ала.
«Муса Җәлил» 1966 елда Югославиядәге Пула шәһәренең «Ульянин» судоверфендә ясала. Ул — Югославиядә Совет хөкүмәте заказы буенча төзелүче «язучылар флотилиясе»нен алтынчы судносы. «Аркадий Гайдар», «Сергей Есенин», «Александр Блок», «Виссарион Белинский», «Владимир Короленко» һәм «Александр Грин» — төзелү урыны буенча «Җәлил»нең олы туганнары.
Майланган тайгак тимер баскычлардан машиналар бүлегенә төшәбез. Әлегә төп двигатель кабызылмаган, судноны электр энергиясе белән тәэмин итүче динамомашиналар гына эшли. Шулай да биредә үзеңне очраклы рәвештә язу машинасы эченә килеп эләккән кырмыска шикелле хис итәсең — тирә-ягың катлаулы, бер-берсенә уралып-чориалып беткән ток үткәргечләр, мен төрле детальләр белән тулган, шушы кадәр катлаулы әйберләр белән кем генә идарә итәдер — алла белсен. Капитан мина корабның «Күмүшкә аппаратын» — диңгез суын тозсызландыру жай- ланмасын күрсәтә. Ул суны тозсызландыра һәм бу су экипажның көнкүреш ихтыяҗларын тулысынча канәгатьләндерә икән. Дөрес, бөтен тозлардан да тәмам арындырылып бетерелгән бу су, гадәттән тыш очраклардан башка, барыбер эчәргә ярамый—тәмсез. Шуңа күрә эчә торган суны яр буенда алалар һәм махсус цемент чаннарда саклыйлар.
Бөтенләй башка урыннан өскә чыгып, бормалы коридорлар, тимер «сукмаклар» буйлап барабыз-барабыз да, яңадан аска чумып, суыткыч камераларга килеп эләгәбез. Кечерәк бүлмә зурлыгы суыткычта бәс белән капланган түшкә-түшкә итләр асылынып тора. Тый да үткәрми торган авыр ишекле янәшә камерада җиләк-җимеш, яшелчә һәм бәрәңге саклана. Өченче камерада сөт, май, эремчек, дүртенчесендә җимеш сулары һәм коры шәрап... Монысын капитан тропик запас дип анлатты. «Ә суыткыч сафтан чыкса?» «Алай булса эшләр харап,— ди капитан, елмаеп,— җиләк-җимеш чери, итне бик тиз генә тозларга, азыкнын күбесен суга ташларга туры киләчәк. Ләкин әле мондый хәлнең «Муса Җәлил»дә бер тапкыр да булганы юк».
Без тагын ярым караңгы коридорлар, баскычлар буйлап эскә күтәреләбез һәм якты апрель кояшы белән өртелгән, стеналары сөт төсле ялтыравык пластиктан ясалган, җиз приборлары күз камаштырырлык итеп чистартылган рулевой рубкага килеп керәбез. Капитан мине
яка җиһазлар белән таныштыра. Менә радиолокатор, гирокомпас авторулевой, пеленгатор 3 4, лоран 5 һәм мин әле нигә кирәклеген аклап, исемнәрен хәтерләп бетерә алмаган әллә никадәр приборлар...
Аннары мина никельләнгән казаннары һәм механизмнарының кат- лаулылыгы белән шифаханәнең операция бүлмәсен хәтерләтүче камбузны6, кызыл почмакны, каюталарны күрсәтеп йөри. Стеналар бөтен * жирдә дә күзне иркәли торган йомшак төсләрдәге пластик белән каплан- g ган, жиз бусагалар һәм бронзадан ясалган түгәрәк плафоннар алтын сы- 2 ман булып ялтырап тора, кают-компаниягә журнал өстәлләре һәм ял итү 3 өчен йомшак урындыклар куелган. Шушында ук, алтын балыклар йөзеп йөри торган гаҗәеп матур озын аквариум белән рәттән генә, Муса « Җәлил почмагы. Стенада шагыйрьнең зур рәсеме — Язучылар союзы 8 бүләге, шүрлекләргә Җәлилнең шигырь җыентыклары һәм аның турын- | дагы китаплар тезелгән Шулар арасыннан үземнекеләрен дә танып о алам.
Барыннан да бигрәк шунсы гаҗәпләндерде «Муса Җәлил» тепло- ♦ ходында җырларда җырланган атаклы матрос кубригы юк. Монда эки- = пажның һәр членына аерым каюта, һәр каютада — стенага беркетелеп я ясалган киң ятак, ял итү өчен кечкенә йомшак диван, кием-салым өчен * шкаф, өстәл-комод, кайнар һәм салкын су, сафландырылган һава. «Эх,— »- дип үкенә капитан,— мин бит сезгә һава сафландыру җайланмасын күр- £ сәтергә онытканмын. Хәер, тропикларга барып җиткәч сез аның нинди з бәхет икәнен үзегез үк сизәрсез әле. Ул җайланманың рәхәте чит илләр- л нең өр-яна корабларында да һәр диңгезчегә тәтеми әле. Алар безнең =; корабка килгән чакта һәрвакыт шуңа гаҗәпләнәләр».
— Ә монда кино буламы сон? е
— Әлбәттә! Атнага өч мәртәбә. <
— Ә ипи пешерү урыны? -
— Анысы да бар! Юлда без һәрвакыт яна пешкән бодай икмәге ашыйбыз.
— Ә сон сездә нәрсә генә юк?
— Нәрсәме? — ди капитан, җитди уйланып — йөзү бассейны юк. Без, әлбәттә, аны үзебез дә төзи алыр идек, ләкин урын җитенкерәми. Еш кына палубага йөк алырга туры килә. Шулай итеп, рейс вакытында
1 сезгә су коенырга туры килмәячәк. Аннан соң безнең спорт залыбыз юк, " хәтта теннис өстәле куярга да урын таба алмыйбыз. Ләкин вакыты җит, 1 кәч, барысын да булдырырбыз шикелле...
һәр корабнын иң мөһим документы — ул вахта журналы. Анда диңгез юлларында узылган ераклыклар да, кораб тукталган портлар да. диңгезчеләргә очраган давыллар да, кыскасы, корабның бөтен көндәлек тормышы язылып барыла.
Ләкин «Муса Җәлнл»дә шуннан тыш комсомол оешмасы төзи торган «Кораб тарихы альбомы»да бар. Бик нәфис фоторәсемнәрдән төзелгән ул. Әле битләре дә саргаеп өлгермәгән, ә үзе бик күп кызыклы нәрсәләр турында сөйли
3 Г и р о к о м п а с — жирнен магнит кечемнән башка гына кораб юлын билгеләп баручы прибор
’Пеленгатор —яр буендагы объектларга карап, корабнын судагы урынын билгеләүче прибор.
‘Лоран —радио дулкыннары ярдәмендә корабның ачык диңгездәге урыны* билгеләү приборы
6 Камбуз —к>лня.
...1966 елның кырыс февраль иртәсе, Ульяник судоверьфе. Кораб бортына бәрелгән традицион шампанское шешәсе чылтырап ватыла һәм корабның биниһая зур гәүдәсе очлары суга кереп киткән калын такталар буйлап шуыша башлый. Баштан ул акрын гына бара, аннары кызу- лый-кызулый ике якка зур дулкыннар чәчеп суга ук кереп китә.
«Җәлил»гә исем кушучы хатын кыска, ләкин тәэсирле речь сөйли:
— Мин сиңа «Муса Җәлил» дип исем кушам,— ди ул.— Бу исемне ирек һәм социалистик Ватанның бәйсезлеге өчен тормышын корбан иткән халык шагыйре йөртте. Сиңа хәерле диңгез юллары һәм уңай җилләр телим. Советлар Союзы байрагын җир шарының бөтен диңгез- океаннарында горур йөрт!..
1966 ел — корабның беренче хезмәт елы. Эчипаж беренче көннәрдән үк коммунистик хезмәт коллективы дигән исем өчен ярышка кушыла. Диңгезчеләр алдында иң кыска вакыт эчендә корабның бөтен механизмнарын һәм җайланмаларын өйрәнү бурычы тора. Беренче рейслардан соң инде коллективның бу бурычны уңышлы үтәве билгеле була. «Җәлил» «Александр Грин» корабы белән социалистик ярыш башлап җибәрә Еллык план 10 декабрьга ук 107 процент итеп үтәлә һәм «Җәлил» ярышта җиңүче булып чыга. Шуннан соң инде ул беренчелекне бирми.
...Совет властеның илле еллык бәйрәме булган 1967 елда «Җәлил» ерак илләргә, ярсу диңгезләргә һәм чит-ят портларга яңа рейслар ясый. Ул Арктиканың ачы салкыннарын да, Африканың рәхимсез эссе җилләрен дә татый. Япониядә һәм һиндстанда, Кубада һәм Монреальдә булып кайта. Октябрь алды ярышларына йомгак ясалгач, «Җәлил»нен илебез кораблары арасында өченче урынга чыгуы билгеле була. Бу уңышлары өчен аңа Диңгез флоты министрлыгының һәм проф-союзлар Үзәк Комитетының вымпелы тапшырыла. «Муса Җәлил» теплоходының исеме Кара диңгез пароходчылыгының почет кенәгәсенә кертелә, экипажның унбер члены Почет грамоталары белән бүләкләнә. Алар арасында капитан Р. Довгаль, баш моторист Л. Заворуев, электромеханик Г. Алферов, матрослардан А. Страцинский. В. ПиЪо- варенко һәм башкалар Еллык программа 28 ноябрьга 102 процентка үтәлә. Декабрь аенда инде диңгезчеләр бишьеллыкның өченче елы хисабына эшлиләр.
...1968 елда яңа экономик шартларда эшли башлыйлар. Диңгезчеләр алдына йөк ташуда чыгымнарны киметеп, дәүләткә күбрәк табыш алу мәсьәләсе килеп баса, һәр кварталда җәлилчеләрнең яхшы эшләүләре билгеләп үтелә һәм ярты еллык эш йомгаклары буенча аларга Почет грамотасы тапшырыла. Хәзер экипажда 25 коммунистик хезмәт ударнигы бар. Аннары Ленин комсомолының 50 еллыгы хөрмәтенә социалистик ярыш кабынып китә. Бу ярыш йомгаклары буенча жәлилче-ком- сомолларның удар хезмәте һәм җәмәгать эшләрендәге активлыгы ВЛКСМ Үзәк Комитетының Почет грамотасы һәм истәлекле вымпелы белән билгеләп үтелә. Еллык план 16 ноябрьга 108.8 процентка үтәлә.
..1969 ел башы Япония, Индонезия (Борнео утравы). Италия портларына озакка сузылган кыен рейслар... Гомуми җыелышта В. И. Ленин юбилее хөрмәтенә социалистик йөкләмә кабул ителә. Корабтагы бер төркем рационализаторлар Бөтенсоюз халык хуҗалыгы казанышлары күргәзмәсенә тәкъдим ителә.
Шулай итеп. «Җәлил»нең кыска, ләкин данлы тарихы бар инде. Диңгезчеләр яраткан шагыйребезнең намусына тап төшермиләр.
Cay бул, Одесса!
Одесса, 5 май, иртәнге сәгать 10. «Одессада уннарына кадәр утырыр- s быз әле,—дигәннәр иде мина дөнья күргән диңгезчеләр — Хәзер бәйрәм- л нәр башлана, конторалар дүрт көн буена эшләмәячәкләр, хуҗалардан ч башка хәл итеп булмый торган буталчыклар килеп чыгачак та чыгачак я инде ул... Палуба йөген урнаштыру ул сина трюмга тутыру гына түгел. Уйлабрак ныгытмасаң, беренче давылда ук сөякләреңне дә таба ал < массын...» “•
Ләкин Одессада тагын берничә көн «утырып тору» өметләре аклан мады. Төяү эшләре бәйрәмнәрдә дә көне-төне, бер сәгатькә дә тукталмыйча дәвам итте. Туапседа «Җәлил» үэенен трюмнарына Корея Халык Демократиясе Республикасы өчен ун мен тоннадан артык марганец концентраты алды. Одессада безнең палубага өстәмә йөк — Сүрия гарәп республикасы өчен нефть җиһазлары төяделәр. Торба итеп төрелгән уннарча тонналы нефть резервуарлары махсус терәткечләр һәм араталар белән бортлар буйлап шундый шәп итеп ныгытылды ки, хәтта иң төпченүче баш ярдәмче дә бәйләнерлек сәбәп таба алмады. Өченче көн кичтән төяү тәмам булды һәм йөзмә кран безнең борт яныннан китеп тә өлгермәде, аның урынына ягулык бирүче танкер килеп тә җитте. Бөтен сәяхәт буена безгә ай-яй күп ягулык кирәк булачак! Безнең бакларга ягулык тутырганда тәүлек буе палубада янгын сүндерүчеләр йөреп торды, ә вахтенныйлар тәмәкечеләрнең махсус урыннарда гына тартуларын таләп иттеләр. Берәрсе ялгышып тәмәке төпчеген иллюминатордан ыргытуы мөмкин дип, хәтта каюталарда да тартырга рөхсәт итмәделәр
Кузгалып китү вакыты бүген, нәкъ көндезге бергә билгеләнде. Вахтада тормаучылар көндезге сәгать уникегә кадәр генә ярда булырга тиешләр Таможня декларацияләре тутырылды, паспортлар бирелде. Спикердан 1 инде ничәнче мәртәбә совет акчасы булган кешеләргә акчаларын дүртенче ярдәмчегә тапшырырга кушып белдерү бирәләр Кичәдән бирле корабка бер-бер артлы әллә ниткән комиссияләр һәм инспекцияләр кил.» кайсы куркынычсызлык техникасын, кайсы янгыннан саклык чараларының торышын, кайсы санитария һәм медицина хезмәтен тикшерә һәртөрле тикшерүләр һәрвакыт борчу һәм киеренкелек кнтерә Кешеләр тынычсызланалар, арлы-бирле чабалар һәм ярсып-ярсып нәрсәдер рас
* С п н ке р—радночелтәр ярдәмендә корабта командалар һәм белдерүләр тап- ■мра тортан элемтә системасын диңгезчеләр шулай дип йәртәләр
О
лыйлар. Журналга язылган һәр кисәтү кешеләрнең күңелен борлыкты- рып кына калмый, бәлки бөтен экипажны премиядән колак кактыруы бар. Миңа калса, бу ыгы зыгыга бары бер капитан гына битараф карый булса кирәк, ул һаман элеккечә тыныч кына челемен төтәтә бирә .\ныц сабырлыгы акрын-акрын гына башкаларга да күчә, киеренкелек йомшара һәм, ниһаять, барысы да үз урынына кайта.
Көндезге сәгать 13. Билгеләнгән вакытта кузгалып китә алмадык. Сонгы минутта гына трюмнарның эчке ягын каплау өчен кирәк булган калын такталарны китереп җиткермәүләре билгеле булды. Дөрес, хәзергә безгә аларның хаҗәте юк, ләкин кайтасы юлда дым тарта торган нөк төяргә туры килсә, кирәк булулары мөмкин. График буенча такталарны кичә үк китерергә тиеш булганнар, ләкин баш ярдәмче азык-төлек кабул итү мәшәкатьләре белән булашып. тикшерергә онытып җибәргән, ә тәэминатчылардан кемдер вакытында чарасын күрмәгән. Хәзер инде чырае сытылган баш ярдәмче (ул соңгы ике төндә бөтенләй йокламаган) телефон аша ярсып-ярсып тәэминатчылар белән әйткәләшә, үзе кул сырты белән маңгаеннан тирен сыпыра.
Китәр алдыннан кузгалган ыгы-зыгы инде тәмам басылды. Барыш диңгезчеләр генә тынычсызлана — ярга да җибәрмиләр, кайчан кузгалып китәсе дә билгесез. Җитмәсә сонгы мизгелдә генә һәркемнең ярда эшләп бетермәгән әллә никадәр эше искә төшә.
* 7
Ун сәгать унбиш минут. Безнең әле һаман кузгалып китә алганыбыз юк. Башта такта китергәннәрен көттек. Аннары таможнячыларны, аннары чик сакчыларын. Ниһаять, чик сакчылары да корабны әйбәтлап тикшереп (тикшерми ярамый, чөнки кайбер чик бозучыларның корабм утырып китәргә маташулары да була икән) чыгалар һәм безгә бәхетле сәяхәт теләп китеп баралар.
Палуба командасы өчен аврал сигналы бирелә. Күперчектән команд!;' лар яңгырый:
— Трапны күтәрергә!
— Борындагы арканны җибәрә төшәргә!
— Сул якорьны күтәрергә!
Аннары инде күптәннән безне көтеп торган ике буксир пароходы «Җәлил»не буксирга алалар да саклык белән генә рейдка чыгарып куялар. «Җәлил» акрын-акрын тизлеген арттыра башлый, һава сизелеп сафлана бара. Тыгыз дулкыннар корабка бәрелеп чәлпәрәмә киләләр. Диңгез вокзалының яктылык тутырылган аквариумга охшаш пыяла бинасы һаман кечерәя бара. Шәһәрнең меңәрләгән җемелдәвек утлары төн куенына кереп югала. Прожекторлар, сары юан җиңдәй булып сузылган яктылык көлтәләрен болгап, маяклар, ялкынлы кызгылт күзләрен кысып, безне озатып калалар.
7 •
Мин. битемне рәхәт иркәләүгә уянып киттем. Ниндидер йомшак, җиңел әйбер битемнән сыйпап узды да. бер яккарак шуышты. Аннарыул бер мизгелгә генә тукталып торды да яңадан битемне рәхәтләндер®, нркәли-иркәли икенче якка юнәлде. Мин йокылы-уяулы килеш кенә бу рәхәтлектән оеп ятам. Аннары күзләремне ачып җибәрсәм — иллюмнна* тордан алтын сыман кояш нурлары явып тора, битемне шул нурлар иркәли икән.
Мин иллюминаторга ташланам һәм сокланып хәйран калам. Әллә
айларга китеп югалган офыкнын буеннан-буена, ялтыравык терекөмеш иман, диңгез суы җәелгән. Шушы күз камаштыргыч гүзәл кинлек өсте- в биниһая зур кояш шары эленгән. Күктә мамыктай җиңел алсу болыт жәкләре күренә...
Бүген бөтен диңгезчеләр корабны җыештырырга чыкты. Марганец — Һк яман нәрсә икән, кечкенә генә бер бөртеге төштеме, шунда ук зур * ыиа пычрак көрән тапка әйләнә. Ә без бит бер чеметем генә алып бар- g (ыйбиз, бездә ул тонналап! Өч көн, өч төн буена грейферлар белән 2 рюмнарта эшереп керткәндә марганец корабны шул кадәр пычратып g iert-ргән. боцман бу хәлгә теше сызлаган кеше кебек чыраен сытып < арый Сүз унаекда шунысын да әйтергә кирәк, безнен боцман (дингез- « 1Мәр телендә — аждаһа) мин күз алдыма китергән боцманнарга бөтен- * йй охшамаган. Бәләкәй буйлы, нәзек, ябык. Кыска итеп кыркылган = ары чәчле, җилләрдән һәм дингез тозыннан уңып беткән шикелле тонык § вигәр күзле. Ул әле чагыштырмача яшь — утыз яшьләр тирәсендә ’ енә — читтән торып диңгез училищесында укый, штурман булырга* юзерләнә. s
Мин бу фикерләремне әйткәч: ~
— «Әйе, хәзерге боцманнар бөтенләй башкача инде,— ди капитан, < гинем белән килешеп.— Ә менә мин магрос-җыештыручы булып хезмәт н 1ткән чакта безнең бер боцман бар иде. Вәт ул аждаһа дисәң дә аждаһа £ |де! йодрыклары бала башы кадәр, авырлыгы центнер ярымнан да ким s »улмагандыр. Бервакыт ул кайсыдыр портта артыграк салып җибәргән л ы аягына да басып тора алмый. Дүрт матрос аны корабка күтәреп кер- ч ергэ азаплана, ләкин көчләре җитми Шуннан трапка кадәр тәгәрәтеп * илерделәр, ә трап тар — ике кеше үтмәле тү гел. Тегеләй дә кереп карый- $ lap, болай да, булмый гына бит. Ахырдан кранга җәтмә элеп, боцманны < юроходка кран белән күтәртеп керттеләр. Ул йөгергәндә палуба идән- ь шре сыгыла торган иде. Барыбыз да аннан курка һәм берсүзсез буйсына (Дек. Беркайчан да кычкырмас, тавыш күтәрмәс, ләкин күрсәтмәләрен Ute тапкыр кабатламас. Әгәр дә корабка яңарак килгән, бездәге тәртип* »р«е белеп бетермәгән берәрсе эшне эшләми калдырса, боцман аның 1ел.«м башкача сөйләшә. Ипләп кенә имән бармагы белән чакырып китерә «гене, тавыш-тынсыз гына кеше күзеннән ераграк почмакка алып килә 1Ә, бала башы кадәр йодрыгына төкереп берне китереп сала мин сина Ятим, шуннан сон малаең боцман тирәсендә өтәләнеп кенә йөри баш- 1ЫП. Шунсы кызык, боцманны берәү дә җитәкчеләргә әләкләми, чөнки •әркем үзенә дөрес эләккәнен аңлый. Әйе, хәзер андый боцманнарны юндез чыра яндырып эзләсән дә таба алмассың
• Ләкин тәбәнәк буй һәм ябык гәүдә безнең «аждаһа»га ү з бурычларын ‘«гәл үтәргә һич кенә дә комачауламый Ул бөтенебезгә дә — шул исәп- ән миңа да — су үткәрми торган киемнәр, озын кунычлы резина итекләр йгрде һәм без эшкә тотындык. Башта корабны, көпшәләрдән сиптереп, һшианаяк диңгез суы белән коендырып чыктык. Корабтагы марганец '•ргекдәре эреп агып, дякгезгә кып кызыл эз сузылып калды
— Әгәр без Мәрмәр диңгезе тирәсендә батсак, бөтен дингез сыек мар- •нец эремәсенә әвереләчәк,— дип көлештеләр матрослар.
Аннары без палуба һәм идәннәрне сулан Һәм содалап, капрон щетка- lap белән ышкып юа башладык Ак урыннарны юу аеруча кыен, һәр МЙЯшетрны әллә ни гомер ышкып тонырга туры килә. Ләкин һәр кеше- нен кәефе шәп Эш тиз һәм күңелле бара.
һәр сәяхәттә була торган бер-беремне шаяртышулар башланды Бнг- ’әк тә практикантларга эләгә. Я гларны кулларына чиләк тоттырып, •бабәА»га — баш механикка — «компрессия» алырга җибәрәләр, я фор- аяктан (судноның борын өлеше) брашпиль алып килергә кушалар (» брашпиль дигәннәре якорьләр күтәрә торган дистәләрчә тонналы мехаинзм), я булмаса кечкенә тимер пычкы бирәләр ди якорь чылбыры
ның тузган «клиндерен» кисеп ташларга кушалар (ә ул «клиндерне> кисеп чыгару өчен бер ел буе ышкып торсаң да таманга гына килер иде).
Моторист Валановскийны аеруча нык шаярттылар. Аның әле мондый сәяхәттә беренче генә булуы — моңа кадәр ярда электросварщик булып эшләгән. Кемнең ни әйтүенә карамастан, ул һәр сүзне чынлап кабул итә. Аның бу риясызлыгыннан бер «картлач» матрос бик оста файдалана. Одессадан чыкканда ук инде ул яшь мотористка төп винт күчәре подшипнигын бик игътибар белән күзәтеп торырга кинәш итә: «Кара аны, артык кыза күрмәсен, минемчә, ремонтчылар күчәрне ныграк тарттырганнар»,- ди. Ә бу тимер күчәр колач җитмәслек калын, подшипникларның шактый катлаулы суыткыч системасы бар, шуна күрә ул беркайчан да кирәгеннән артык кызмый, һәр эшне намус белән башкарырга өйрәнгән Балановский күчәрнең тышлыгына учын куеп карый һәм иптәшенә: «Шулай, күчәр кыза»,— ди. Тегесе бик җитди кыяфәт белән күчәр янына килә, подшипникка кулын куеп карый һәм гаять күңелсез хәл килеп чыккандай башын чайкый, аптырап муенын кашыган була. «Ах, шайтан алгыры,— дигән була ул,— бөтен эшне бозарлар дип уйлаган идем аны... Нишләргә инде хәзер? Болай булса без Босфорга кадәр дә барып җитә алмаячакбыз...» «Бәлки «бабайга» хәбәр итәргәдер?» — дип тәкъдим ясый яшь моторист. «Аңа хәбәр итүдән ни файда? Кораб барганда ул нәрсә эшли ала? Ярда нәрсә карадыгыз дип тотып сүгәр. Юк. монда үзебезгә нәрсә дә булса уйлап табарга кирәк...» — ди тегесе. «Бәлки су сибәргәдер?». «Юк, су күчәр астына агып төшәр дә бөтен тимерләрне күгәртеп бетерер». «Алайса юеш чүпрәк каплыйк». «Менә бу эш ичмасам,—дип мактый аны «картлач»,— булырдайның әллә каян билгеле шул. Ләкин менә аның кадәр чүпрәкне каян алырга? Зуррак берәр нәрсә булсын иде_.» Шунда ул «очраклы рәвештә» генә Балановский өстендәге өр-яна фуфайканы күреп ала. «Менә синең фуфайкаңны эшкә җиксәк шәп булыр иде.— ди «картлач».— Кызганычрак, әлбәттә, бигрәк яңа бит... Эх. минем шундый киемем булса, ике дә уйлап тормас идем... Хәер, син үзен дә: алай саран малай күренмисен. Авария булдырмый калган өчен премия! биреп куюлары да бар әле, ә бәлки рациональ тәкъдим итеп рәсмиләштерерсең».
Бераздан мотористлар һәм механиклар эчләре катып көлә-көлә Бала- новскийның чиләк белән су алып килүен (иптәше аңа диңгез суы белән түгел, төче су белән чылатырга кушкан), авыр сулап иненнән фуфайкасын салуын һәм чиләктәге суга тыгып алганнан сон бераз гына сыгып күчәр тышлыгына каплавын күзәтәләр. Бүген иртәдән бирле мотористка тынгылык бирмиләр — барысы да фуфайка язмышы белән кызыксына. «Юкка гына суга манчыдың син аны,— дип авыр сулаган була берәү, мотористның кайгысын уртаклашкандай,— пальтоңны эшкәжиксән берьюлы ярты күчәрне каплаган булыр иде». «Юк. аның пальтосы бик иске бит,— дип сүзгә кушыла икенчесе.— мондый эшкә блтмый ул». Валанов- скийның ачуы килә, ләкин берни эшләр хәл дә юк.
* *
Диңгездә күңелне гаҗәеп тынычлык, тәнне рәхәт изрәү биләп ала. Бөтен мәшәкатьләр, үкенү-кайгылар артта калган һәм монда, иксез- чиксез диңгез киңлекләрендә, алар бик кечкенә булып тоела. Машиналар, корабны салмак кына дерелдәтеп, туктаусыз эшләп тора. Тирә-яктә очсыз-кырыйсыз яшькелт киңлек. «Җәлил», шул киңлекне урталаига ярып, диңгезне күбекләндереп алга омтыла. Безне бөтен яклап төтен сыман шәмәхә горизонт урап алган. Без биниһая зур сәгать циферблаты уртасында торабыз сыман. Мин бу циферблатның кабарынкы дингез күкрәгендә һаман акрын-акрын күчә баруын ачык күрәм — без һаман серле Босфорга якынаябыз. Әллә тынгылыкның сәбәбе дә шушы тыелгысыз хәрәкәттәме икән?
Скипер аша берничә тапкыр белдерү тапшырдылар:
— Маңгайдагы иллюминаторларны капларга!
Теплоход вакыт-вакыт озын, хәвефле гудоклар бирә. Тизлек нык ф киметелде. Хикмәт нәрсәдә икәнен белмәк булып, мин каютадан чыгам Әһә, диңгезне томан баскан икән! Капитан әйтмешли, гади сөт кенә S түгел, ә куертылган сөт бу. Прожектор нурлары куе томанга килеп терә- § ләләр дә, аны ун метрдан арыга тишә алмыйча, сүнеп калалар. Кораб о утлары томанда кызыл һәм яшел төсләргә кереп ялтырый. Хәтта астагы су да күренми, аны бары тик дулкыннарның саңгырау чапылдауларын- • нан гына чамалап була.
Вахтенный бик зур игътибар белән алга карап бара Ачык иллюмина- 5 тордан штурманның картага иелеп, тагын бер мәртәбә маршрутны тик- ® шерүе күренә Капитан, борын эченнән генә нәрсәдер көйләп, күперчек өстендә әрле-бирле йөри. Вакыт-вакыт ул, маңгае белән радарның резина _ баранкасына бөтен йөзе белән текәлеп, алдагы юлны карый яки, исәпләү- ~ ЛӘрне үзе тикшерү өчен, штурман янына кереп чыга. Ул томан таралганга J кадәр шушында булачак. <
Q О Босфор бугазы
«Босфор бугазының буе 15 миль тирәсе (бугазга ксру-чыгу юллары белән 25 миль) Ни кин урыны 4 миль, им тар урыны—4 кабелы 1 Тирәнлеге—20—100 метр Агын тгилеге Карл дингез ягыннан 4 узел Бчгаэ биек һәм текә яр эчендәге борылмалы елганы хәтерләтә».
Лоциядән •
Босфорны төнлә үтеп китәргә тиеш идек, ләкин том.in коточкыч куе булганга, капитан бу кара төндә бугазга керергә жнрьәг итмәде Без төрек ярларына якын гына урында якорь салдык. Иртән бер чит ил корабының төнлә ялган Босфорга эләгүен (Босфорга бик нык охшаган кечкенә генә бугазчык) һәм ныклап кына комга утыруын белдек Бу мәсьәлә
• Миль- 1852 метр, I кабельт — мнльнен уннан бер өлеше, ягыги 185,2 метр •Лоция — диңгезчеләр өчен чыгарыла торган белешмә.
буенча хәтта капитан белән баш ярдәмче арасында кечкенә генә бәхәстә булып алды. Баш ярдәмче бәхетсезлеккә очраган корабка ярдәмгә барыр- | га тәкъдим итте. Ләкин капитан кул гына селтәде дә: «Ә ул сине чакыр- | дымы сон? — диде,—син «сос»ны ишеттеңме, яисә бәлага очрау сигналын күрдеңме? Ни пычагыма дип мин аңа үзем ялынып йөрергә тиеш сон әле? Бәлки аңа комда утыру ошыйдыр? Бәлки ул моны тирә-як белән ; соклану өчен махсус рәвештә эшләгәндер?»
Баш ярдәмче бер елмаеп куйды да башка дәшмәде. Чыннан да, чит ил корабы, радиостанциясе яхшы эшләүгә дә карамастан, беркемне дә ярдәмгә чакырмаган иде. Ничек тә булса үз көчем белән чыгармын да валютаны саклап калырмын дип уйлаган, күрәсең. Без якорьларны кү- J тәрдек тә Босфорга табан юнәлдек.
Менә ул озын ылыслы кырым наратлары белән капланган кыялы ярлар— Төркия ярлары. Европа ягындагы ун як ярда Румелн маягыныи биек ак манарасы һәм каралып беткән зур-зур таш коймалар, стена буйлап тезелеп киткән күзәтү тишекләре... Хәрабәләрдән арырак, тау итәгенә, ниндидер авылның ак, сары, алсу өйләре сибелеп утырган. Азия ягындагы сул як ярда Анадолу маягы күренеп тора һәм кыяларда ниндидер кара-кучкыл сызыклар күзгә чагыла. Мин бинокльдән карыйм. Ул сызыклар бетон дотларның туптан ату өчен ясалган ярыклары икән | ләбаса! Әнә, нәкъ безгә табан төбәлгән тупның юан көпшәләренә кадәр J күренеп тора. Менә сиңа иркә, зәңгәр Босфор!
Карантин хезмәте күрсәтүчеләр һәм яр буе властьлары вәкилләре, безнең корабка кереп, документларны тикшергәннән соң, бортка лоцман I күтәрелә. Өстенә әйбәт йон костюм кигән, зур корсаклы һәм пеләш бу I төрек лоцманы ’, рулевой рубкасына кереп, кычкырмыйча гына русча | командалар бирә башлый.
— Сулгарак!
— Бераз алгарак!
— Шулай дәвам итәргә!
— Акрын! Тагын да акрынрак!
Капитан аның командаларын кычкырып, ачык итеп кабатлап бара һәм «Җәлил» акрын-акрын бугазга керә башлый. Уң ягыбызда — Европа, сул ягыбызда — Азия. Без ике континентны аерып торган сызыктан I барабыз. Томан акрынлап тарала башлый. Тарак тешләре сыман тау [ түбәләре артыннан ярым-түгәрәк комлы яр шикелле сары кояш күренә һәм Босфор суы эчтән яктыртылган шикелле зәңгәрләнә башлый. Нарат, tj мирта, чәчәк аткан олеандра агачлары үсеп утырган матур ярлар; чул-J мәк түбәле, киң террасалы кечкенә генә чиста өйләр; очлары буынтыклы! манаралар; тасмадай сузылып киткән зәңгәрсу шоссе; шоссе буйлап I тавыш-тынсыз гына төрле төстәге машиналар һәм автофургоннар шуы- | шып бара. Төтен сыман зәңгәр бу иртәдә суда яшькелт-соры стена шәү- : ләләре чагылып кала. Аларның күбесе инде Византия чорыннан ук шушы ярда басып торалар икән.
Босфор бездәге Кама яки Агыйдел шикелле елгалардан киң түгел һәм бик борылмалы. Капитанга да, рулевойга да игътибарлы булырга кирәк. Шуның өстенә Босфорда шактый көчле агым да бар. Зур кораблар билгеле бер тәртип белән акрын гына йөзәләр, ваграк баржалар, катерлар, моторлы көймәләр теләсә кайдан, теләсә кайсы якка мыж килеп йөреп тора, кайберләре хәтта безнең корабның борын астыннан ук үтеп китә.
Бугазга эчкәрерәк кергән саен яр буендагы корылмалар күбәя бара. Хәзер инде бер-берсенә терәп салынган йортлар су читеннән алып бөтен тау бите буйлап таралганнар. Байларның үзенчәлекле көнчыгыш архитектурасына нигезләнеп салынган гөмбәзле һәм террасалы мәрмәр вил-
1 Лоцман—корабларны таныш булмаган тар урыннардан үткәрүче чит ил диңгезчесе. - .
алары, ерактан караганда умарта кәрәзенә охшаган, пыяла һәм бетон- ан заманча итеп эшләнгән биналар күренеп кала. Бер якта ике катлы 5ять зур күпер сыман нәрсә — борынгы Византия суүткәргече калды, ^акламый инде таш корылмалар һәм урамнар яшеллекне бөтенләй крыклап чыгаралар. Бусы инде ике миллион ярымнан артык халкы Км Истамбул — Европа һәм Азия кушылган урындагы иң зур ш.> ♦ әрләрнен берсе. g
Назыйм Хикмәт шигырьләре буенча мина ифрат таныш булган тар g әм кәкре урамнар, озын-озын таш стеналар һәм коймалар, кофеханәләр, g р буе тулы товар саклый торган каралтылар, кечкенә-кечкенә базар- ар... Өч-дүрт йорт аша — бер мәчет... Никадәр күп алар монда’ Белеш- 7 1әләрдә Босфор ярлары буенда биш йөздән артык манара бар дип яза- g ар. Ләкин биек яр өстендәге атаклы Ая-Суфия мәчетенең гаять җиңел s ары гөмбәзләре һәм гүзәл манаралары боларның барысыннан да аеры- 8 ып тора. Император Юстиниан заманнарында ук салынган һәм инде |енә ундүрт гасыр буе гүзәллеген саклап килгән бу мәчет турында мина ♦ үпме укырга һәм ишетергә туры килгән иде! Ниһаять, ана ерактан гына х улса да күз салырга җай килде. s
Ая-Суфиядан соң ук тагын да мәһабәтрәк, биниһая зур соры бина — * ‘ллтан Әхмәт мәчете күренә. Аның алты манарасы, тоткалары белән ь скә каратып җиргә кадалган алтын хәнҗәр сыман ялтырап, күккә аш- £ ,ан. Бинокль аша аның тирәсендә кайнашучы экскурсия автобуслары. я уристлар төркеме күренә. Без иске шәһәрне урап алган ярым җимерек л ■ВОСТЬ стеналарын үтеп китәбез һәм иске Солтан сарае турына килеп п «габыз. Ул гаять нык итеп өелгән ике рәт таш койма белән урап алын- л И, Диңгезчеләрнең сөйләвенә караганда, солтан гаремына керергә £ маүчсләрнең котын алып, элек бу таш коймалар арасында ач юлбарыс- < lap чабып йөри торган булган. “•
Яр буенда — кармаклар тоткан кара-кучкыл тәнле, яланаяклы малай- ар... Тар басмалар буйлап җилкәләренә капчыклар күтәргән ябык эүдале йөкчеләр йөгерә . Яр буйлап тезелеп киткән бихисап ашханә- юрдан кыздырылган кофе исе килә.
Без беразга гына тукталып, төрек лоцманын төшереп калдырабыз 1эм юлыбызны дәвам итәбез.
Ж,нр шарындагы иң кечкенә, иң җылы һәм иң тыныч диңгез — Мәр- lap Диңгезе буйлап барабыз. Ике якта да урманнар һәм куаклыклар 1елән капланган тәбәнәк тау тезмәләре. Диңгез буена сөзәкләнеп төшкән |рлярда эшкәртелгән кырлар, бакчалар, виноград түтәлләре.
Диңгез әллә ни зур булмаса да, тиздән ярлар тәмам күздән югала- lap Яшькелт иркә дулкыннар, наян көчекләр сыман йомшак кына итеп Ифвбки килеп төртеләләр һәм борт тупас итеп кире бәреп җибәргәч, [пколәг.1нд,)й артка чигенәләр. Диңгез өстенең куе яшел киңлегендә ап- 1к акчарлаклар уйный. Алар кинәт диңгез өстенә төшеп суга утыралар. Щитлар һуштан яздырган вак балыкларны эләктереп яңадан һавага фШредәләр Двигательнең тигез гүләвенә күнеккән кебек, акчарлаклар- 1мн майламаган ишкәк чөедәй шыгырдавык авазларына да күнегәсең. Ьардәв башка дингез күренеше ничектер тулы булмас, җансызланыр Цс кебек
Безгә каршы кар кебек ак пассажир теплоходы йөзеп килә. Аның •мубасы купшы киенгән кешеләр белән тулган. Киндер кисәге тартты- *»П ясалган Җиңел урындыкларда эре сөякле, какча йөзле карчыклар Wticn утыра. Бассейнда кояшта янган тәнле кешеләр чыпырдаша. Км безгә өзек-өзек итеп бию көе тавышы алып килә.
Гомумән монда хәрәкәт шактый зур Күз күреме кадәр җирдә һәр НЯЫТ төтен бөркеп торучы өч-дүрт морҗа күренеп тора. Диңгез өстендә Бик күп балыкчы көймәләре кайнаша.
Бетмәс-төкәнмәс зәңгәрлек
Эгей диңгезен кичәбез. Тәнне, җанны изрәткеч төн. Бераз гына тешләнгән түгәрәк лимон телеме сыман ай яныннан үтә күренмәле кауры! болытлар йөгереп үтәләр Саргылт, күгелҗем-шәмәхә төсләр белән ялтыраган дулкыннар зур пыяла кисәгеннән ватып алынган кебек. Алар бертуктаусыз безнең корабның ян-якларын ышкыйлар. Ике якта вак-вак утраулар очраштыргалый. Аларда үсеп утырган агачлар кап-кара булып күренәләр. Биниһая зур җанварларның азау тешләренә охшап күк аксыллыгы белән каймаланган чем-кара таш кыялар ялтырап кала.
Мин, тоз белән кытыршыланып беткән култыксага тотынып, палубада басып торам. Битемне грек ярларыннан искән йомшак җилгә куеп, койрык артыннан ак күбекләр белән кайнап чыккан дулкыннарның; эреп һәм каралып югалуларын күзәтәм. Аннары штурман рубкасына! керәм.
Монда, имән такталардан ясалган озын өстәл астындагы кечкенә агач әрҗәләрдә, җир шарындагы бөтен диңгез һәм океаннарның карталары саклана. Алар язгы күк йөзе кебек зәңгәрләр, циркульләр белән төртке- төртке булып тишкәләнгәннәр. Аларда энә кебек итеп очланган карандаш белән безнең корабның барыр юлы сызылган.
Карталарның почмакларында төрле озынлыктагы дүрт почмаклы «роза таҗлары* — шушы тирәдә хөкем сөргән җилләрнең шартлы сурәтләре. Стена буйлап сузылган киштәләрдә энциклопедия томнары шикелле авыр-авыр китаплар — яр буйлары турында белешмәләр; дин- гездә йөрү таблицалары; ел саен чыга торган диңгез астрономиясе басмалары. диңгез күтәрелешен билгеләүче, күктәге яктырткычларның биеклеген һәм азимутын күрсәтүче белешмәләр, диңгез атласлары һәм тагын әллә ниткән белешмәлекләр. Бу бихисап саннар кешеләргә дингез сулышын, җилләр һәм давылларны, магнит бураннарын һәм офыкка һәрвакыт нәкъ үз вакытында гына күтәрелә торган йолдызларны танырга ярдәм итә.
Почмакларда үтә күренмәле кәгазь төргәкләре, узган юл язылган тасмалар ята. Үтә төгәл хронометр ачык океанда безнең кайсы ноктада булуыбызны билгеләргә ярдәм итүче йолдыз вакытын саклый. Каралып 158
беткән бәрхет эчле агач капларда йолдызлармын офыктагы биеклеген үлчи торган прибор — секстан һәм яшелләнеп беткән бронза каймалы йолдыз глобусы саклана. Штурманнар да, механиклар да «сигез аша дүрт» сәгать вахтада торалар. (Ягъни дүрт сәгать эшлиләр, сигез сәгать ял итәләр, аннан тагын эшкә.) Ик авыры «эт» вахтасы — төнге 12 дән 4 кә кадәр. Бу вахтада икенче штурман эшли, ул капитанның икенче ярдәмчесе дә Иртәнге 4 тән 8 гә кадәр булган вахтаны «король вахтасы» дип йөртәләр, чөнки ул тәүлекнең иң уңайлы вакытына туры килә Монысын баш ярдәмче белән дүртенче штурман (ул көндезге дүрттән вахтага баса) белешәләр Баш ярдәмчене монда кыскартып «старпом» дип йөртәләр Кайберәүләр «чнф» та диләр Монысы «чиф-мейт» — баш ярдәмче дигән инглиз
Бүген, капитан рөхсәте белән, беренче мәртәбә штурвалны үз кулыма алдым. Мин уйлаганча ук кыен түгел икән Гирокомпасмын әйләнеп тора торган картушкасына 1 карыйсын да штурвал тәгәрмәчен әйләндерәсең Картушка уңга китсә — сулга таба борасын, сулга китсә — унга таба Минем янда, теләсә кайсы минутта ярдәмгә килергә әзер булып, рулевой Әхвәрҗаев басып тора. Ул кадәр кыенлыгы юк кебек, ләкин гаять зур игътибар, тәҗрибә, җитезлек һәм эчке бер тоем кирәк. Корабның теге яки бу якка бөтенләй кереп киткәнен көтеп торасы да юк. кораб борыла башлау белән штурвалны кире якка борып кына куясы Шулай ук штурвалны артык нык әйләндермәскә дә тырышырга кирәк: курстан читкә китүләр никадәр аз булса — шул кадәр яхшырак. Соңыннан курсогр.чф язмаларын караган идем, судноны мин алып барганда боргаланып бет кәй сызык — «яшенә килеп чыккан Ә тәҗрибәле рулевой алып барганда бу сызыкта тайпылышлар аз гына беленерлек була. Мондый сызыкны диңгезчеләр «шнурлау» дип йөртәләр Шунысы да бар, ачык диңгездә бер кое генә барганда рулевой штурвал янында сирәк б/ла — корабны авторулевой алып бара.
Муса Җәлил турында беренче лекция-әңгәмә үткәрдем Шагыйрьнең балачагы һәм комсомол елларындагы сугышчан яшьлеге турында сөйләдем. Диңгезчеләр игътибар белән тыңладылар һәм бик күп сорау-
К ■ р т у ш к а — гирокомпасның деньн якларын күрсата тир«ан шкаласы.
«0ҖМАХ»КЛ СӘЯХӘТ
сүзеннән килә булса кирәк. Кичке 8 дән төнге 12 гә кадәр һәм иртәнге * 8 дән көндезге 12 гә кадәр булган вахта «сау бул, яшьлек» дип атала. = Бусында өченче штурман эшли. Ул бөтен рейс буенча кино караудан да ~ мәхрүм, башка культура чараларына да катнаша алмый. Чөнки бөтен < чаралар гадәттә кичке тугызынчы яртыда башлана. *•
Капитан вахтада тормый һәм, әгәр барысы да тәртиптә булса, күпер- □ чегенә сирәк күтәрелә. Аның каравы давыл, томан яки башка кыенлык ■& лар килеп чыкса — ул рулевой рубкасыннан бөтенләй китми. л
лар бирделәр. Күбесенчә Муса Җәлилнең гаиләсе белән кызыксыҗ лар — кайсы исән, кайда эшлиләр, кайда яшиләр. Сорауларның байтагы турыдан-туры Муса Җәлил иҗатына кагылмаса да, диңгезчеләрнең ә$ бият белән кызыксынуларын, аны күзәтеп баруларын күрсәтә.
Бүген матрос Коля Кожинов белән чыгыр тәгәрмәчләренә сылангаа пычракны чистарттык. Болай карап торырга юк кына эш кебек. Ныгытып куелган болтларны, сырлары бетмәсен өчен, ипләп кенә борып аласың, майлыйсың, әйбәтрәк майлансын өчен чыгыр тәгәрмәчләрен берничә тапкыр әйләндерәсең, артык майны чүпрәк белән сөртеп аласында болтларны яңадан тыгызлап борып куясың. Ләкин югарыда эшләрга өйрәнмәгәнгә бераз баш әйләнүен, мачталарның әле уңга, әле сулга тирбәлеп баруын һәм күкрәгеңә бертуктаусыз көчле җил бәреп торуын иска алсаң, бик үк җиңел эш тә түгел бу.
Рейсның башлануы төрле җыелышлар белән билгеләп үтелә —парт-җыелыш, комсомол, профсоюз җыелышлары. Судно комитетына һәм санитария-көнкүреш комиссиясенә өстәмә сайлаулар булды. Политик мәгариф челтәре үз эшен башлап җибәрде. Ремонт һәм портта тору вакытында тукталып калган техник уку дәресләре яңартылды. Спикот дан әледән-әле белдерүләр янгырый: «Комсомол бюросы членнарына дүртенче штурман каютасына җыелырга!», «Стена газетасы редколлегиясе членнары 18 сәгать ноль-ноль минутта беренче ярдәмче каютасый җыелалар!»
— Кешеләр эш белән шөгыльләнергә тиешләр,— ди беренче ярдәмче Петр Ефимович Светов,— шул чакта гына аларның тормышлар! кызык булачак, эч пошарга урын калмаячак.
һәр корабта нинди дә булса җәнлек яки кош-корт була. Өч ел дәверендә «Муса Җәлил»дә төрле-төрле җәнлекләр асрап караганнар. 4
Башта сөйкемле, зирәк, ләкин бик тә тәрбиясез ике маймыл тотканнар Әллә ниткән тәртипсезлекләр эшләү белән бергә, алар кәгазь сөйми торган булганнар. Кайда гына, нинди генә кәгазь кисәге күрмәсеннәр, аны шул минутта ук ерткалап ташлыйлар икән. Ә кайчакта аларга бик кирәкле кәгазьләр дә килеп эләккәләгән... Инде алар кермәсен дип каюталарның ишекләрен дә ябып йөреп караганнар, ләкин берәрсе ялгыш кына ишекне ачык калдырдымы, болар шул арада каютага керәләр дә, нинди кәгазь бар, барысында ертып өяләр, җитмәсә өем өстенә кара түгеп китәләр икән. Аптырагач боларны бәйләп куярга уйлый-лар, ләкин тегеләр шундый тавыш күтәрәләр ки, хет колагыңа мамык! ]ЫГЬ1П -11ӨР‘ Шуннан аларны ярга чыгарып калдырудан башка чара
Аннары корабка сирәк очрый торган Африка кәҗәсе алалар. Ләкив ул шул кадәр аңгыра һәм эчпошыргыч була ки, палуба пычратудан
эш тә белми. Диңгезче күңеленә монсы батмый да батмый ула.
Ләкин диңгезчеләр барыннан да яратыбрак Бабетта дигән арыслан аласы турында сөйлиләр. Өч айлык ул арысланны капитан Африкадагы ер портта нәрсә беләндер алмашып алган. Ярты елдан сон Бабетта уксан килограммлы, арт аякларына басканда кеше биеклеге булган ын арыслан булып үсә. Аны бөтен команда ярата һәм рәхәтләнеп тәр- ия кыла. Фуфайка яки тыгыз киндердән тегелгән кием кияләр дә тегенең елән көрәшә башлыйлар. Бабетта гаҗәеп оста көрәшә: әле читкә сикерә, ле ничек тә булса җиргә егарга теләп, «дошманы* өстенә ташлана, (әкин беркайчан да тырнаклары һәм тешләре белән шаярмый. Баштан ле аның белән теләсә никадәр көрәшәләр, ул үсеп җиткәч исә беркем дә ернпчә минуттан ары түзә алмый башлый.
Чит ил портларында аны ябып тотарга туры килә. Бервакыт, «Җәлил» фрикадагы ниндидер бер портта торганда, кемдер әллә юри. әллә ялгыш •абетганы иреккә чыгарган. Ә бу вакытта корабта җирле халык вәкил- ipe теплоход белән танышып йөриләр икән. Килгән кунаклардан берәү «ват ачы тавыш белән кычкырып җибәрә һәм киеме-ние белән суга «кер». Аның артыннан башкалары да ташлана. Диңгезчеләр шунда «яа койрыгын селки-селки борт буйлап тыныч кына килгән Бабеттаны уреп алалар.
Индонезия ярларында икенче бер кызыклы хәл булып ала. Бабетта Лйлап кына кают-кампаниягә кереп яткан була. Теплоход яна гына яр уена килеп туктаган, тиздән порт властьлары керергә тиеш. Вахтадагы •Нгезче Бабеттаны алып чыгарга тели, ләкин арыслан тик ята бирә, магын да селкетми. Диңгезче моны швабра белән куркытмакчы була, Бабетта тегеңә азау тешләрен күрсәтеп ырлап кына куя. Капитанны «кырып китерергә мәҗбүр булалар. Гадәттә Бабетта капитанны баш- март караганда күбрәк тыңлый торган була, ләкин бу юлы аны да ««ларга теләми. Кают-кампаниядә һәрвакыт һаваны сафландырып «рчар, күрәсең, арысланның эссе һавага чыгасы килмәгәндер Шуи- ан капитан усал гына итеп бер кычкырып куя да ике куллап тегенең ашына барып ябыша һәм ике-өч диңгезче белән арысланны идәннән ртэралэр Бабетта аяклары җнрдән аерылганны сизү белән тынычлана, ЗЙрыгын бот арасына кыса һәм үзен карлигы бүлмәгә ябарга ирек бирә акнн аны бүлмәгә кертеп җибәрүләре була, ул ачуланып бер почмак- w икенче почмакка йөренә башлый
Порттан властьлар килә, кирәкле кәгазьләр һәм таможня декларация- аРе белом танышалар да гадәт буенча корабны тикшерә башлыйлар, лрак биг — вәкилләрнең берсе Бабетта бикләнгән бүлмә янына килә дә векһс ачуны таләп итә. Капитан бүлмәдә арыслан булуын, җитмәсә ачулы да чагы икәнлеген аңлата башлый. Теге ышанмыйча елмая <ша: арыслан булса арыслан булыр, ә сез ачыгыз әле. янәсе. Үзе горур Ыафәтгә иптәшләренә караштырып ала — менә, янәсе, хәзер мин болар- № яшерен эшләрен фаш нтәм Капитан янадан бүлмәне ачмаска киңәш *0 карый, ләкин теге һаман үзенекен игә. Шуннан капитан кулын селти
Бервакыт ниндидер хезмәтләре өчен диңгезчеләргә һималай токы- ыииаи булган аю баласы бүләк итәләр. Диңгезчеләр аны чит ил порт- арында кыенлык белән генә табыла торган сөт белән туйдыралар (әкин үсеп җитә башлаганда гына аю баласы бәхетсезлеккә очрый. Ул акытта судно Куба ярларында тора. Куба йөкчеләре курыкмасын өчен. Юны озын бау белән бәйләп куялар. Ул кайнар тропик кояшыннан качып (люпканы каплаган киндер астына керә. Бераздан ул шлюпкадан чы- ып корабның икенче ягына бара һәм кинәт борттан ычкынып китә дә з бавына үзе асылынып кала. Диңгезчеләр күргәндә ул инде үлгән
•ОҖМАХ. НА сәяхәт
дә, ачкычны борып, ишекне аз гына ача. Шул мизгелдә үк коточкыч ырылдаудан тирә-як селкенеп куя һәм ишек ярыгыннан арысланның КҮШ йодрык кадәр аягы күренә. Кунаклар, җил сыпырып алып киткәндәй, күз ачып йомганчы юк булалар. Капитан җилкәсе белән ишекне терәп тора һәм тегеләрне чакыра: «Кая киттегез? Сез бит карарга теләгән идегез?» Ә тегеләр ерактан кул гына селтиләр: ышанабыз, янәсе, тизрәк бикли күрегез.
Гомумән алганда Бабетта акыллы һәм тыныч холыклы була, беркайчан да үзенең көче белән масаймый. Ләкин ул ниндидер хайвани тоем белән үзеннән курыккан кешене шәйли белә. Корабта аннан курка һәм аны яратмый торган бер диңгезче була, Бабетта шуны шаяртырга ярата. Менә матрослар палубада эшлиләр, күгәргән урыннарны ялтыраталар, нәрсәдер буйыйлар. Бабетта мәче кебек тавыш-тынсыз гына атлап нәкъ теге диңгезченең артына килә дә, арт аякларына басып, тегенеп иңенә башын куя. Диңгезче куркуыннан лып итеп идәнгә утыра. Иптәшләре шаркылдап көлешәләр, ләкин барыннан да бигрәк Бабетта канәгать. Әлеге диңгезче аннан һәрвакыт качарга тырыша, палуба буйлап үткәндә берничә мәртәбә як-ягына карана. Ә Бабетта баулар өеме артына кача да тыныч кына ята бирә. Ун кеше үтсен — мыегын да селкетми. Теге куркак күренде исә сикереп тә чыга, имән күсәк кебек тәпие белән тегенеп йомшак җиренә берпе кундыра да.
Диңгезче никадәр тырышыбрак качса, Бабетта аны шулкадәр остарак аулый.
Бервакыт теге диңгезче юкка чыга. Төшке ашка да килми, төштән сон эшкә дә чыкмый, кичке ашта да күренми. Каютасында да. эш урынында J да — беркайда да юк теге. Кешеләр инде борчыла ук башлыйлар. Шунда берәү Бабеттаның инде берничә сәгать буе борындагы трюм ишеге төбендә тыныч кына ятуына игътибар итә. Ишек янына килсәләр, тегеннән хәлсез тавыш ишетәләр: «Зинһар, коткарыгыз!» Диңгезче ни өчендер трюмга төшкән икән дә, аннан чыкканда каршында тешләрен ыржайткан Бабеттаны күреп кире кереп киткән. Шулай итеп куркак матрос ярты көн буе трюмда утырырга мәҗбүр булган.
Ниһаять, диңгезчеләр Бабетта белән дә аерылышырга мәҗбүр будь,, лар. Юк, зыян иткәннән түгел. Бөтен диңгезчеләр дә аны яраталар һәй] аңа тәмам өйрәнеп беткән булалар. Ләкин Бабеттага көн саен ике ил ярым чи ит кирәк була башлый. Башта капитан портларда үз акчасын» ит сатып ала торган була, башкалар да кулдан килгәнчә ярдәм итхыр-j Ләкин үсә барган саен арысланны туйдыру кыенлаша бара. Чит илләр» итне валютага сатып алырга туры килә башлагач, Бабеттаны, япои балаларына бүләк итеп, зур булмаган бер порт шәһәренең зоопаркында калдыралар. Совет диңгезчеләренең бу дусларча мөнәсәбәте турында байтак кына япон газеталары язып чыга, хәтта арысланның рәсемнәрен телевидение аша тапшыралар. Соңыннан да жәлилчеләр, Япониягә килгәч, берничә тапкыр Бабетта янына баралар. Башта әле ул үзенен иске дусларын таный. Диңгезчеләрнең курыкмыйча читлеккә кереп аны иркәләүләрен һәм колакларын кашуларын күреп читлек янына халык жыела Ләкин Бабетта рәшәткә артында үзенең элекке киң күкеллелеген тиз оныта һәм үзе янына беркемне дә кертми башлый.
Хәзер корабта бернинди токымсыз-нисез, гап-гади бер урам эте Чар- лик һәм кают-кампания белән ашханәдәге зур аквариумнардагы алты® балыклар гына калган.
Капитан миңа торган саен ныграк ошый төшә. Диңгезчеләр аяы хөрмәтләп «Оста» дип йөртәләр. Ул 1933 елгы, мондый зур судноны»
капитаны булу өчен чагыштырмача яшь кеше. Уртача гәүдәле, бераз гына сирәкләнә башлаган аксыл чәчләрен шома итеп артка тарап йөри. Ачык конгырт күзләрендә бераз шаянлык бар. Беренче караштан ук пөхтәлеге һәм төгәллеге күзгә ташлана. Роман Александрович беркайчан да кают-кампаниягә шапшак киенеп кермәс, хәтта ачык дингездә дә көнгә ♦ ике мәртәбә кырыныр. Анын үз-үзен тотышыннан ук хәрби пөхтәлеге анкып тора. Дингездә йөрү буенча югары белем алгач. Роман Алексан-дрович башта берничә ел хәрби торпеда катеры командиры булып йөзгән Мин ана карыйм да, эчтән генә: «Сугышларда нәкъ менә шушындый яшь офицерлар зур батырлыклар эшлидер инде>,— дип унлап куям. Шунын өстеиә ул бик укымышлы кеше, анын белән теләсә нинди темага, шул исәптән әдәбият турында да, кызыклы әнгәмә куертып була Үз-үзен тотышындагы эчке бер нәфислеге бу кешенең нечкә зәвыклы
булуын һәм балачактан ук әйбәт тәрбия алган икәнлеген әйтеп тора ♦ Мин мона баштан ук игътибар иткән идем, ләкин анын шактый таныл- = ган рәссам гаиләсендә үсүен күптән түгел генә белдем. =
Югары белем бирә торган диңгез училищесына аны балачакның * романтик хыяллары алып килә. Дөрес, ул хыяллары беренче мәртәбә ь дингезгә чыккан көнне үк челпәрәмә килеп ватыла Ләкин ал арга ал- £ машка тәҗрибә. белем һәм дингез эшенә аңлы мәхәббәт килә. s
Бөек кешеләрдән берәү, кешенен балаларга һәм җанварларга карата л булган мөнәсәбәтеннән анын чын асылын белеп була, дигән фикер әйткән, ч Монда балалар юк, ә җанварларны Роман Александрович җаны-тәне белән ярата Суднода яшәп киткән җәнлекләрнең барысын да Роман ә Александрович тырышлыгы нәтиҗәсе днп карарга кирәк. Бервакыт мин < кают-кампаниягә төшеп, Роман Александровичның аквариумнар чистар- °" туын һәм балыкларны үзе каравын күргәч, гаҗәпләнеп калдым. Соңыннан миңа бу аквариумнарның тарихын сөйләделәр.
Бер диңгезче ЯпонНядә алтын балыклар йөзеп йөргән кечкенә генә аквариум сатып ала. Ләкин бит балыкларны һәрвакыт карап торырга кирәк, ә диңгезче бу эштән бик тиз туя. Шуннан аның балыкларын Роман Александрович үзе карый башлый. Ашата, суларын алыштырып Тора. Озакламый балыклар үрчиләр һәм капитан аларгл берничә бүлекле зуррак аквариум ясый. Бераздан тагын бер аквариум юнәтә. Хәзер монда шаһзадәләр шикелле ашыкмыйча гына кыймылдаучы челтәркой- рыклар, кабарынкы торба күзле чем-кара «телескоп»лар, алтын акча кебек ялтырап торган карплар, көмеш сыман сызыклы җнтез сколярня- ләр, нәфис кызыл укйөрткечләр йөзеп йөри. Роман Александрович алар- нын һэркайсы турында сәгатьләр буе сөйли ала. Ул аларга оэак-озак карап торырга ярата, һәркайсының холык-фигылен, кайсы балыкны кайсысы янына җибәрергә мөмкин икәнне белә, үзе генә белгән билгеләр аша кайсы балыкның кайчан үрчнячәген чамалый һәм булачак әнкәләрне махсус пыяла савытка, «тудыру йортыэна күчерә.
Кнчә гомуми җыелышта беренче кварталда эшләгән эшкә йомгак ясалды. Экипажда эшләр шәп бара. Планнан тыш өч йөз тоннага якын йөк ташылган. Бу — алай ук зур сан түгел, ләкин, капитан әйтмешли, билгеле бер чикләрдән һәм ка1ыйләләрдән өскә сикерер булмый. Әлбәттә, корабка күбрәк тә йөк төяп була, ләкин мондый <аргтырып> үтәүнең азагы күңелсезлек белән тәмамланырга мөмкин. Пөз тонна артык й»к
«ОҖМАХ»КА СӘЯХӘТ
алып бөтен корабны куркыныч астына куюың бар. Төп экономия йэзү һәм тик тору вакытын кыскарту исәбенә ясала. Өч ай эчендә безнең кораб 136 сәгать йөзү, 504 сәгать тик тору вакытын янга калдырган. Ә экономиянең һәр сәгате — берничә йөз сум дәүләт акчасын саклау, корабның әйләнеп кайтуын тизләтү, тагын йөк ташырга вакыт калдыру дигән сүз. Монда барысы да диңгезчеләрнең тырышлыгыннан тора — двигательнең тигез һәм туктаусыз эшләве; иң кыска юл сайлау; җилләрне. агымнарны, су күтәрелешләрен исәпкә алу, давыллар белән очрашудан мөмкин кадәр качып, корабны оста алып бара белү һәм, ниһаять, тәүлек буе төяү яки бушату өчен капитанның порт властьлары белән сөйләшә белүе һ. б. Беренче кварталда планнан тыш алынган табышның гомуми суммасы 85 мең сум тәшкил итә. Ә коллективның еллык йөкләмәләрендә 81,5 мең алырга дип язылган булган. Югарыдагы уңышны исәпкә алып, еллык йөкләмәләрне яңадан карарга һәм яңа, күтәренкерәк йөкләмәләр алырга карар чыгарылды.
Җыелыштан соң мин капитан белән сөйләшеп утырдым. Капитанның фикере буенча, әгәр күбрәк инициатива, кыюлык күрсәтсәң һәм пароходчылыкта үз кадрларына ныграк ышансалар, табышны артыграк та алып булыр иде.
— Югыйсә бит бездә еш кына ничек килеп чыга,— ди капитан,—бер илнең портында йөкне бушатасың, һәм кинәт безнең өчен бик файдалы эш килеп чыга. Тиз генә радио аша Одесса белән бәйләнешкә керәсең. Анда үз чиратында Мәскәүгә шалтыраталар. Килешүләр, киңәшмәләр башлана Бер сүз белән әйткәндә, җавап килеп җиткәнче, файдалы эшеңне җитезрәк берәр капитан синең борының астыннан эләктереп тә китә. Шуның аркасында без күпме югалтабыз!
Мин башта, диңгезчеләр мине язучы буларак ничек кабул итәрләр икән, дип борчылган идем. Барысы да үзләре белән язучы чыгачагын беләләр иде. Мин үзем дә язучы икәнемне яшереп ниндидер башка кабыкка төренергә теләмәдем.
Ләкин икеләнүләрем бушка булды — барысы да миңа әйбәт мөгамәлә күрсәттеләр, кирәгенчә генә хөрмәт иттеләр, шул ук вакытта үз дәрәҗәләрен дә онытмадылар. Баштагы мәлдә күпләр миңа кызыксынып карыйлар иде—ни дисәң дә «тере язучыны» беренче мәртәбә күрәләр бит. Бераздан күнектеләр, һәм хәзер мин үземне бу коллективның тигез хокуклы кешесе итеп тоям. Редколлегия эшендә катнашам, радиогазетаның бер санын чыгардым, политуку үткәрдем.
Корабта үзләре каләм тибрәтүчеләр өчәү булып чыкты. Алар бер-бер артлы кадерле дәфтәрләрен тотып минем янга килделәр, һәрберсе бу турыда минем беркемгә дә әйтмәвемне үтенде. Шигырьләре уртача — диңгез, давыллар, дәһшәтле өермәләр һәм сөйгән кызның ике маяк кебек янып торучы күзләре турында. Гаҗәп, ләкин кыршылып беткән әдәби калыпларның тәэсире диңгезчеләрне урап алган көндәлек мохиттан көчлерәк икән. Күрәсең, язучылык эшендә иң кыены сиңа кадәр язылганнарны тәмам онытып, дөньяны үз күзләрең белән күрә белүдәдер. Мин егетләргә моны турыдан-туры әйттем, һәм алар миңа үпкәләмәделәр булса кирәк.
Кичләрен миңнән еш кына атаклы язучылар турында сорашалар. Бу сораштырулар кайчакта тулы бер «укучылар конференциясенә» әверелеп китә. Диңгезчеләр: «Менә сезгә нәрсә турында язарга кирәк», дип конкрет 164
тәкъдимнәр дә әйтәләр Безнен укучыларның язучыга үзенен вәкаләтле рклаучысы итеп каравы инде күптән билгеле. Ул аннан күңел хушлан* кырырлык язмалар гына түгел, ә турыдан-туры тормышка мөрәҗәгать ңтеп, шул тормышны үзгәртергә ярдәм итәрлек әсәрләр көтә Сәяхәт барышында мин моны аеруча ачык сиздем Бу урында югарыда телгә ф алынган «конференция»ләрдә әйтелгән кайбер фикерләрне китереп уза сы.м килә (әлбәттә, мин аларны соңыннан, үз каютама кергәч язып о куйдым). |
— Диңгез турында күп язалар. Ләкин ин күңелне төшергәне шул — °
кайбер язучы үзе яза торган мохитны начар белә. Болай карап торырга б кечкенә генә булып тоелган төгәлсезлек күрәсең дә бөтен ышанычың £ җимерелә. Бөтенләй җан бизеп китә, укыйсы ук килми башлый. Менә әле 5 күптән түгел генә безнең «Моряк» газетасында язганнар нде: имеш, бер % судноның брашпилен яңадан төзәткәннәр дә судноның тизлеген 0,1 узел- ° га арттырганнар. ф
— Кит аннан, алай язмаслар инде,—дип каршы төшә икенчесе. _
— Ничек язмасыннар,— дип кызып китә теге.— Үз күзләрем белән = укыдым бит Я, ярый, ә без: «Судно тизлеген 0,5 узелга арттырырбыз», * дигән йөкләмәләрне аз укыйбызмыни5 Мескен корабның төзелүенә инде ь Йөз ел үткән, димәк, инде аның тизлеге ел саен кими генә барырга тиеш £ иде, ә шулай да ел саен яңа йөкләмәләрне кабул иткәндә тизлекне тагы s ярты узелга арттырабыз дип язалар. Кайчакта ачу килеп кулга каләм аласың да чутлап карыйсың һәм шаккатасың: әнекәйгеиәм, мескен ко- ч раб космик тизлек белән йөзә булып чыга. Андый кораб белән диңгездә » очрашу да куркыныч, бәреп кенә китәр, син түгел, үзе дә күрми калыр * Ләкин соңыннан аны туган яклардан ерак бер диңгездә күрәсең дә. * «Аллага шөкер»,—дип куясын. Космик тизлек белән йөзәргә тиешле ь корабыбыз вак дулкыннарны чапылдата-чапылдата акрын гына кыймылдый һәм халыкара суднолар йөрешенә берни белән дә янамый Кәгазь белән тормыш арасындагы аерма менә шуннан килеп чыга да инде..
— Ничек игеп чебеннән фил ясаулары турында язсагыз нде сез Менә мин сезгә бер мисал китерә.м. Егетләр алдарга ирек бирмәсләр Моннан берничә ел элек безнең бер судно эчке резервлар хисабына күбрәк йөк ташырга, дип, кыйммәтле башлангыч белән чыкты һәм, чыннан да, болар кинәт берничә йөз тоннага артыграк ташый башладылар. Бу турыда бик күп газеталар язды. Ә монын сәбәбе бик гади булып чыкты Сугыш вакытында бу судно бомбалар һәм башка сугыш кирәк-яраклары ташыган икән. Шул чакта судноның трюмнарына һәм палубаларына зур тимер терәткечләр ябыштырган булганнар. Сугыштан соң байтак еллар үткәч берсенең башына уй төшә бит. «Егетләр, бу тимер терәүләрне кисеп атсак, без күбрәк йөк ташый алыр идек ич»,— ди бу. Моны рационализатор тәкъдиме дип күтәреп алалар, бөтен пароходчылыкка шаулыйлар. Хәтерегездәме, ул чакта бөтен корабта диярлек, нәрсәне кисеп ташларга була икән дип эзләнеп йөрделәр. Мөмкин булса бөтен бер корпусны металлом га озаткан булырлар нде Шулай игеп, теге repay- ләрне кисеп ташларга тәкъдим итүчегә премия бирәләр Планны арттырып үтәгән өчен капитанга һәм бәген экипажга премия өләшәләр... Ә бит, төптән уйлап карасаң, аларны премияләр биреп мактарга түгел. бәлки судка бирергә кирәк иде. Нн шайтаныма алар ипчәмә еллар буе шул терәүләрне сөйрәп йөрткәннәр? һәр адымда шуларга абынып, шулармы Жиде бабалары белән сүгеп йөргәннәр, ә кисеп ташларга башлары җитмәгән.
— Эш баш җитмәүдә түгел, югарыдан күрсәтмә көткәннәр алар .
— Мснә-мснә, бу турыда да язарга кирәк.
Сүрия ярларына килеп җитәбез. Мин, түземсезләнеп, бинокльдән- яр буйларын карап барам. Диңгез зәңгәрлеге, ак күбекле дулкын тезмәләре белән киселеп, кызгылт-сары балчыклы текә ярга килеп терәлә. Саргылт- ( яшел тау итәкләрендә, кыялар һәм чәнечкеле күгән куаклары арасында | кәҗә көтүләре йөри. Күгелҗем зәйтүн урманнары өстендә кабарынкы | болытлар өере күренә.
Ә ташлы чүл өстендә кинәт кенә зур-зур ак чәчәкләр сыман булып башта ут көлтәсе күтәрелә, аннары пәри өермәсе кебек кара төтен бага-1 насы пәйда була. Шуннан соң саңгырау гөрелте ишетелә.
— Хәрби маневрлар бара,— ди капитан, кискен генә.— Безне кисә-1 тел куйдылар...
«Йнҗил»дә тасвирланган бу борынгы чүл хәзер Якын көнчыгыш кризисы мәйданына әверелде. Монда хәрби хәл игълан ителү сәбәпле, Латакия портына көн яктысында гына һәм махсус билгеләнгән өч миль кян- легендәге коридордан гына керергә рөхсәт ителә. Әнә бөкре Рас-Зыярэт борыны, дулкын тоткарлагыч һәм зур пирс VIII күренде. Алар артында биек, соры элеватор бинасы калкып тора. Яр буена товар саклый торган каралтылар, биниһая зур нефть чаннары тезелгән.
Шәһәр үзе дә күренә башлады. Бу — без тукталган беренче чит ил порты. Тау буенча тезелеп киткән ике-өч катлы таш өйләр бер-берсенэ терәлеп үк утырганнар. Алар яссы түбәле сыерчык ояларын хәтерләтә. Түбәләрдә һәм балконнарда киптерергә эленгән керләр җилферди. Эссе кояштан качып, гөмбәзле биек тәрәзәләр агач япмалар белән капланган. Күккә эсселектән төссезләнеп калган мәчетләрнең ялтыравык гөмбәзләре һәм бизәкле манаралары сузылган.
Портта безне берничә совет корабы каршы ала. Безгә ин якын торган «Машукжтан безне сәламләп кул болгыйлар. Безнең корабның вахтадан бушаган диңгезчеләре барысы да палубага чыктылар һәм, тегеләргә җавап итеп, кул болгый башладылар. Барыбыз да шатланабыз, әйтерсең лә, үзебезнекеләрне еллар буе күрмәгәнбез. Кайберәүләр үзләренен таныш-белешләрен дә күреп алдылар. Уңайлы очрактан файдаланып, «Машук»лылар артыннан өйләребезгә хат язып җибәрергә мөмкин булачак.
VIII Пирс — диңгезгә кертеп салынган таш якн бетон дамба.
Сүрия кояшы астында
Порт әллә ни зур түгел. Бер дистә чамасы зур-зур кораб тирәсендә җилкәнле борынгы көймәләр дә бар. Аларның койрыклары кырт киселгән, ә очлы борыннары өскә күтәрелеп тора. Бу көймәләрне күргәч, кинәт диңгезче Синдбад заманнары искә төшеп куя. Безнең кораблардагы йөкне һәм авыл хуҗалыгы машиналарын шулай ук безнең илдә эшләнгән көчле порт краннары бушата. Ә җилкәнле көймәләрдәге капчыкларны * ябык, кара-кучкыл тәнле, нәзек балтырлы йөкчеләр ташын. Алар күбесе g җилкәләренә төшеп торган яулыкларын тар кара тасма белән баш түбә- к ләренә бәйләп куйганнар. 8
Капитаниын беренче ярдәмчесе ярга чыгучыларның исемлеген төзи. < өченче штурман кемгә күпме валюта тиешлекне исәпли, ә капитан үзе яр t буе властьларын һәм карантин хезмәте күрсәтүчеләрне каршы алырга < әзерләнә. Тиздән без борынгы Сүрия җиренә аяк басачакбыз.
1 Безнең кораб су астына артык тирән кереп торганга, ул при- * 1 чалга ук бара алмый. Арканнарны судагы тукталыш мичкәләренә генә < ■бәйлиләр. Таможня кәгазьләре тикшерелеп беткәч, безне алырга яр н буеннан катер килде. Катерның механигы — киң җилкәле, каратут йөзле © гарәп — гаҗәпсенеп безнең суднога карап торды. Без траптан төшә баш- я лагач, үл түзмәде, судно бортына язылган эре латин хәрефләренә бар- л магын төртеп «Му-са Җә-лил» дип кычкырып куйды. Без, әйе, дип баш п селкибез. «Кем ул Муса?—дип сорый бездән механик, инглиз телеп * вата-вита,— мөселманмы?» Мин көчемнән килгәнчә аңлатырга тотын $ дым, Муса Җәлил— татар шагыйре, герой, фашистлар белән көрәштә < һәлак булган, дим. Механик, мине тыңлап бетергәч. «Кем ул татар’»— ь дип сорый. Мин тагын аңлата башладым, татарлар — Советлар Союзын-дагы төрки халыкларның берсе, Җәлил үзенең шигырьләрен татар телендә язган, дим Төрки дигән сүзне ишеткәч, механик җанланып китте: «О, төрки, беләм, беләм, мин бер румын төркиен белә идем», ди Сүзләрен раслау өчен, ул безгә төрекчә сәлам бирә. Мин ана татарча җавап кайтарам һәм үземнең дә төрки икәнемне әйтәм Механик ышанмыйчарак мине баштанаяк күздән кичерә- «Сез Россия мөселманымы’Ә «Коръән»- не беләсезме?» дип сорый. Мин «Коръәнжен башлангыч сүрәсеннән Кайчандыр әбием өйрәткән бер өзекне әйтәм. Механик күккә ашардай булып шатлана. Шуннан ул штурвалын бөтенләй ташлап, кулларын чәбәклн-чәбәкли, нәрсәдер сөйли башлый Мин. әлбәттә, анык сәйләнен нән берни дә аңламыйм, каршы очраган баржаларның берәрсенә барып бәрслмәсәк кенә ярар иде, дип куркып торам. Ә механик үзенең яңа хәбәрен юлда очраган катерларның рулевойларына ирештерергә теләп, як- игына: «Мин рус мөселманы утыртып барам!» — дип кычкыра.
Бераздан без анык белән сөйләшеп утырдык. Ул төрекчә сөйли, мин татарча җавап бирәм. Аңлашылмаган урыннарда инглиз һәм гарәп сүзләре кыстырып җибәрәбез. Механик мина үзенең Гали исемле икәнен, портта инде егерме еллар чамасы эшләвен, хатынының сигез бала белән өндә утыруын сөйләде. Мин ана, сигез бала күбрәк түгел микән, дигәч, ул кискен итеп баш кына селтәде — һич юк, янәсе Шуяда ук ул мина мисаллар да китерә башлады, анын бер иптәшенең тугыз баласы бар икән, ә икенче бер дустының — ун Анын сузләренә караганда, сиг < бала ул гомумән күп түгел икән, һәм Гали мина шукланып куз кыса — әле ул тагын кимендә бер якн ике бала булыр дип өметләнә, янәсе «Безнен бәхетебез һәм киләчәгебез балаларда түгелмени?!» — дип. фәлсәф i р- иештә сүзен тәмамлый ул. Мнн, әлбәттә, анын бу сүзләренә каршы ► i мнм. Дөрес, бераздан аның һәр баласы башлангыч белем белән rvria чикләнгәнлеге, малайлары уШШ унөч ЯШЬТМ МММ башлаулары аЧЫК
ланды. Ләкин Гали болармы гадәти күренеш дип исәпли, ахры, чөнки ул ' хәзерге тормышын элеккегә караганда куп мәртәбәләр яхшы дип сөйләде.
Чит-ят илдә биш-алты көн эчендә нәрсәне генә күреп һәм аңлап өлгерә аласың?! Шулай да илнең гомуми сулышын тоеп була. Чөнки син монда бөркү турист автобусында кысылып, экскурсовод кая кушса, шунда башыңны борып йөрмисең. Шәһәрнең кайсы почмагына барырга теләсәң дә — ирек. Урамнарда кәҗә һәм сарык көтүләпен куганны карап йөрисең, мәзиннең озын ител азан әйткәнен тынлийсың, ашханәләргә һәм кечкенә кибетләргә кереп чыгасың, кешеләр белән сөйләшәсең.
Яр буйлап сузылган киң асфальт юлның ике ягында горур пальмалар киң яфракларын кыштырдатып утыра. Соры таштан өеп ясалган озын коймалар артында таныш булмаган ниндидер куаклар шау чәчәккә күмелгән. Эре, ачык шәмәхә төстәге ул чәчәкләр баш әйләндергеч хуш ис тарата. Яр буендагы олеандра чәчәкләре алсу болытлар шикелле кабарып тора. Көнчыгыш стиле белән төзелгән затлы виллаларның, мәрмәр өйләрнең, мәһабәт банклар һәм дәүләт биналарының коймаларыннан һәрберсе чәй тәлинкәсе кадәр ак, аксыл сары, алсу төстәге купшы роза чәчәкләре асылынып тора.
Шунысы кызык, яр буе урамыннан борылып эчкә кергәч, яшеллек ! кинәт юкка чыкты. Тар, кәкре, түшәлгән ташлары ашалып беткән кечкенә урамнар башланды. Кая карама — соры таш, бары тик анда-санда | гына конгырт-кара яфраклы чормавык үләннәр күренә. Кайбер ишек алларында ачык яшел төстәге ялгыз инҗир агачлары үсеп утыра.
I Урамның күләгәле ягындагы тротуарларда үкчәләренә җиткән киң ак 'чапаннан гарәп картлары утыра. Алар башларындагы шакмаклы яулыкларын дөя йоныннан бәйләнгән ике кат тасма белән бәйләп куйганнар. | Кайберсенең кулында дисбе, күбесе башларын күкрәкләренә салып йок- j лыйлар. Шунда ук учма-учма йоны коелган ишәкләр күләгәгә башларын тыгып йокымсырый. Уяу гарәпләр кызыксынып безне күзәтәләр. Ләкин | алар башларын бормыйча, безне күзләре белән генә озатып калалар. Урамга сибелеп йокымсыраучы бу кавемне уятудан курыккандай, без I ирексездән тавышларыбызны акрынайтабыз.
Каршыбызга баштанаяк карага киенгән бер хатын килә. Битенә ул I кара челтәр каплаган. Бер кулы белән башындагы зур төенчекне тоткан, икенчесе белән өч-дүрт яшьләрдәге бер малайны җитәкләгән. Итәгенә I исә кара чәчле, кара күзле биш-алты яшьлек кыз ябышып килә. Урамнарда хатын-кызлар аз һәм барысы да диярлек битләрен япма белән каплаган. «Кара!» — дип янбашыма төртә бер диңгезче. Борылып карасам, урамның теге ягыннан яшь кенә бер кызый нәзакәтле генә атлап бара. Өстендә кайтарма ак якалы кара костюм, аягында кадак үкчәле туфли, йөзендә ярым үтә күренмәле капрон тукыма. «Яраклашкан!» — дип көләләр диңгезчеләр.
Ике-өч квартал үткәч, без шәһәрнең сәүдә өлешенә килеп чыгабыз. Кинәт этеш-төртеш, шау-шу, ыгы-зыгы арасында калабыз. Урамнын ике ягына тезелеп киткән исәпсез-хисапсыз вак-вак кибетләрдәге сатучылар бар тавышларына акыра-акыра, кулларын болгый-болгый үз әйберләрен сатып алырга чакыралар. Кока-кола һәм әфлисун суы сатып йөрүче малайлар узган-барганның җиңеннән эләктерердәй булып товарларын | тәкъдим итәләр. Кофе сатучы, җиз чәшкәләрен шалтырата-шалтырата, , кешеләрнең игътибарын үзенә җәлеп итәргә тырыша. Анын арбасына кофе Тегермәне көйләнгән һәм шунда ук, хуш ис таратып, кофе кайнап I утыра.
Монда егерменче гасыр яңалыклары белән мөселман урта гасырының гдэшмеге гаҗәпкә калдыра. Менә тар тыкрыктан, чем-кара буяуларын һәм никельләрен ялтыратып, һавага бензин исе бөркеп, Америкада эшләнгән зиннәтле җиңел машина килеп чыкты да кинәт туктап калды. Велосипед тәгәрмәчле агач арбага җигелгән ишәк юлга аркылы килеп туктаган икән. Автомобиль җан-фәрманга кычкырта. Стена буендагы күләгәдә аякларын бөкләп утыручы гарәпләр бер-берсенә карашып ала- ь лзр да тирән бер канәгатьлек белән елмаеп куялар
Яртылаш буш ашханә ишеге төбендә аякларын бөкләп, рәхәтләнеп g күзләрен йомган килеш хурхур тартучылар утыра. Аларның алҗыган < ябык йөзләре ачлыктан хәлсезләнгән кешене хәтерләтә. Ашханә хуҗасы ~ өстәлләрдәге чүп-чарны идәнгә себереп төшерә һәм ашханәдәгеләрнс < игътибар белән күзәтеп тора. Ул муенына япон транзисторы аскан, аннан В сагышлы көнчыгыш моңы агыла.
Адым саен мәчет. Кая таба гына карасаң да, күз алдыңда ике-өч манара. Менә бер мәчетнең ачык ишегеннән тышкы якка намаз укыган ♦ тавыш ишетелә. Берничә кеше, дөнья мәшәкатьләрен онытып, идәнгә = җәелгән кыйммәтле келәмгә маңгайларын бәрә-бәрә дога кылалар. Ишек = алды түрендә ак чалмалы, озын чапанлы кешеләр йөри. Ирексездәи үзенне «Мен дә бер кичә» әкиятләрендәге кебек хис итәсең. Ләкин мана- ь ра кәрнизенә көчле репродуктор беркетелгән. Кичке намаз җиткәч, мәзин □ тар баскычлардан әйләнә-әйләнә манарага үрмәләмәс, магнитофон төй- s мәсенә басу да җитә. л
Өйләрнең беренче катлары кибетләрдән генә тора диярлек. Кагыйдә г; буларак ишекләр дә, витриналар да, язулар да юк. Алар урынына күтә- £ pen куела торган тимер капкачлар гына — кибетләр турыдан-туры урам- & нан башланып китә. <
Кибетләр никадәр күп булса да, сатып алучыларны бармак белән “• генә санарлык. Кайбер кибетчеләр, безнең Россиядән икәнлегебезне каяндыр танып, үзләре белгән барлы-юклы рус сүзләрен тезәргә тотындылар:
— Москва, спутник — карашо! Гагарин карашо! Амэрикэн плехо! Кер, кер! Сатып алмасаң—бушлай карарга кер!
Ә кибеткә керсәң, хуҗа шулкадәр дустанә елмаеп һәм баш иеп синең тирәдә бөтёрелә башлый, үзенең бөтен товарын һнчбер иренмичә күрсәтә—нәрсә дә булса сатып алмыйча чыгып китү оят кебек тоела Сатулашырга дисәң инде, монда аны булдыралар Хуҗа күзен дә йоммыйча эйбернсн ике бәясен сорый, аннан акрынлап төшә башлый һәм моны ул бары тик сиңа чиксез хөрмәт йөзеннән генә, үзенә зыян китереп эшләгән итеп күрсәтә Без кибеттә сатулашыр!а өйрәнмәгән, һ »м әгәр берәр диңгезче товар бәясен кыйммәтсенеп кибеттән чыгып кнтә башласа, хуҗа ана үпкәли үк башлый. Ул: «Кирәкме соң? Кирәк булса чыгып китәргә ашыкма, сатулаш...» — дип арттан кычкырып кала.
Арырак җиләк-җнмеш һәм яшелчә рәтләре кнтә. Сәкеләрдә һәм арбаларда яна гына агачыннан өзелгән, әле яфраклары да шннеп өлгермәгән лимоннар, кызгылт-сары әфлисуннар, төрле төстәге һәм төрле эрелектәге алмалар. Киптерелгән, каклаган, уылган якн яна гына сабагыннан өзелгән инҗирләр һәм хөрмәләр, алычалар, зур-зур бәйләмнәрдә тимгел тимгел яшел бананнар, кузылар, өрекләр. бадамнар.
Тау ягыннан искән җңл ком һәм тузан алып килә, урамдагы кәгазьләрне һәм чүп-чарны өскә күтәрә Зур калай чүп савытларында җыен Калдык постык черен ята, тирә якка ишәк тизәгеннән ачы ис тарала
Менә чүлмәк рәте китте Бөтен товар күз алдында - кара тышлы алтыравык коштабаклар, мискиләр, чүлмәкләр, борынгы грек савыт.?' рын* охшаш нәзек тамаклы озын балчык савытлар. Киндер чатыр астын- *■* күзләрен йомып бер карт утыра Ул озын ак чапан өстеннән и ке ■иман кигән һәм башына ак яулык бәйләгән. Без үтеп киткәндә ул торып
баса да, сул кулын йөрәге турына куеп баш ия һәм яңадан үз урынына утырып, күчләрен йома.
Ике адым да үтмибез, тагын шундый ук чүлмәкләр кибете янына килеп чыгабыз. Сатучысы да нәкъ баягысына охшаган —күз кабаклары җилсенгән, зур борынлы, салмак хәрәкәтле гарәп. Арырак киткәч тагын шундый чүлмәкче очрый, аннары тагын. Ләкин берсе янында да сатып алучы күренми.
Аз гына арырак хөрмә белән кабартма һәм мондагыларның ин яраткан ашы — кыздырган саранча саталар.
Искелектән кыршылып беткән соры таш стеналар һәм эссе, аксыл- зәңгәр күк фонында болар барысы да гаять дәрәҗәдә чуар күренәләр.
Шәрә стеналы кечкенә контора. Эчкә узу белән гади итеп ясалган ике язу өстәле һәм биш-алты тәбәнәк урындык күзгә ташлана. Тәрәзә аша бер тасма гына булып Урта диңгезнең ачык зәңгәрлеге күренә. Корабыбызга беркетелгән вәкил — шипшандлерда IX кабул итү мәҗлесендә утырабыз. Хуҗаның ярдәмчесе төрекчә куе итеп ясалган кофе тәкъдим итә. рюмкаларга брэнди сала. Өстенә кара йон костюм кигән, зур гәүдәле, урта яшьләрдәге җитди кыяфәтле шипшандлер безне Америка сигарасы белән сыйлый һәм нык, сары тешләрен күрсәтеп елмая. Зур борыны ас-тында бер чеметем генә кара мыегы тырпаеп тора һәм зәйтүн төсле йөзе майланып тирли, ләкин ул галстугын да бушатып куймый. Аның юан, йонлач бармаклары алтын балдаклар белән бизәлгән, кар кебек ак жнк очларында алтын кашлы зур каптырмалар.
Баш ярдәмче аның белән корабка яшелчәләр, җиләк-җимешләр, төче су һ. б. алу турында сөйләшеп бетергәч, шипшандлер безнең Сүрияда алган беренче тәэсирләребез турында сораша. Бөтен диңгезчеләр дә. сөйләшеп куйган шикелле, миңа таба борылалар һәм хуҗага минем язучы һәм журналист икәнлегемне әйтәләр. Мин, инглизчә сүзләрне кыенлык белән генә сайлап, беренче көннәрне нәрсәләр күрүем һәм нәрсәләр тоюым турында аңлатам.
Шипшандлер итагатьле генә итеп, күзләрен ярым йомып, бүлдермичә, тыңлый, шулай да мин, аның йөзенә карап, сөйләгәннәремнең аңа оша-> мавын сизеп торам, һәм шулай булып чыга да, мин авызымны ябуга, ул зур гына кайнар нотык сөйләп ташлый, һәр сүзен кулларының кискен хәрәкәте белән ныгыта бара.
— Экзотика, әлбәттә, кызык инде,— ди ул.— Ләкин туристлар өчен кызык булып күренгән нәрсәләр безнең өчен бер дә кызык түгел. Менә сез бит япмаларын күргәнсез, ләкин инде безнең эшли яки укый торган алдынгы хатын-кызларыбыз битләрен япмыйлар, һәм без бу искелек калдыгын тәмам бетергәнче көрәшәчәкбез. Әйе, безнең ирләребез башларына яулык бәйләп йөриләр. Ләкин бит бу, кайбер көнбатыш эшлекле-, ләре әйткәнчә, урта гасырлардан килгән искелек калдыгы түгел. Бу безнең һава, шартларыбыз белән бәйләп каралырга тиешле үзенчәлек. Сез базар этеш-төртешләрен һәм андагы чуарлыкны да күргәнсез. Ә сез Сүриянең Якын Көнчыгышның йөрәге икәнлеген һәм, аннан да бигрәк* аның кешелек дөньясы чәчәк аткан беренче бишек икәнлеген беләсезме. Безнең культурабыз борынгы Эллада яки Римга караганда алдан чәчәк аткан булганын беләсезме? Көнбатышта безнең берничә гасырлар буе артка калуыбыз һәм торгынлык кичерүебез турында язалар. Мин сезнек аларга иярмәвегезне телим. Безнең илебез 400 ел төрек басып алучыларМ
IX Шипшандлер—корабларны азык-төлек, су, запчасть һәм башка кирәК-ярМ әйберләр белән тәэмин итүче агент.
чакыра.
Бу кечкенә генә сөйләшү мина шактый нәрсәне айларга ярдәм итте Әйе. тулы бер ил турында беренче тәэсирләр нәтиҗәсендә генә хөкем йөртергә ярамый. Сүрия гарәп республикасы хәзер зур үзгәрешләр ал дында тора. Ул. Якын Көнчыгышта беренче ил булып, капиталистик булмаган үсеш юлына басты. 1968 елдан башлап Сүрия халкы нлнен нефть байлыкларын үз кулына алды һәм бөтен чит ил нефть компанияләрен юкка чыгарды Шуның белән Сүрия халкы башка гарәп илләренә дә үрнәк күрсәтте. Көнбатыштагы финанс һәм промышленность магнатларының Сүриядәге уңышларны күреп борчылулары юкка гына түгел Алар фикереңчә, Сүрия җир шарының бу почмагында чын мәгънәсендә империализмга янаучы реаль көч.
Хәзер дәүләт секторы бөтен апыр промышленность предприятиеләренең 85 процентын берләштерә. Илнең промышленностена салынган капиталның 77 проценты дәүләт контролендә. Милли кадрлар, укытучылар, врачлар, инженерлар хәзерләү буенча күп төрле чаралар үткәрелә.
Авыл хуҗалыгында китмәнгә һәм уракка алмашка тракторлар һәм вр-яна авыл хуҗалыгы машиналары килә
Сүрия халкы үзенең демократик юнәлештә үсешендә Советлар Союзы халыкларының дусларча ярдәменә таяна. Менә безнең бу килүебез дә шуның матур бер үрнәге булып тора: икс ил арасында төзелгән үзара экономик һәм техник ярдәмләшү буенча, без Латакиягә нефть промышленносте җиһазлары алып килдек.
Латакнядә без совет белгечләре, тимер юл төзелешендә эшләүче мәскәүлеләр белән дә очраштык. Алар безгә хәзер Сүриядә байтак кына совет белгечләре — инженерлар, геологлар, врачлар эшләве турында сөйләделәр. Бу белгечләр сүриялсләргә үз милли кадрларын үстерергә булышалар, табигый байлыкларны эзләүдә катнашалар, нефть-химия промышленносте предприятиеләре төзелешләрендә эшлиләр икән. Гаять кыен климатик шартларга да карамастан, совет белгечләре, һәрвакыт* татыча, үзләрен әйбәт яктан гына күрсәтәләр.
Латакия Израиль чигеннән шактый ерак урнашкан, ләкин монда да Киеренкелек сизелеп тора. Өй стеналарына, таш коймаларга, хөкүмәт учреждениеләре янындагы махсус такталарга Израиль агрессорларына кискен каршылык күрсәтергә чакырып һәм Палестина патриотларына Теләктәшлек белдереп язылган плакатлар ябыштырылган. Анла-санда хәрби патрульләр очраштыргалап куя. Яшел хәрби машиналар узып китә. Портта берничә хәрби корабль тора.
Кайсы гына гарәп белән сөйләшергә туры килмәсен, барысы да Израиль басып алучыларын гарәп җирләреннән куып чыгарырга әзер к' пул арын белдерәл әр.
Бу көннәрдә без әлеге катер йөртүче Гали белән бөтенләй дуслашып Оттек. Ул мнне күрү белән ерактан ук елмая башлый, үзенсн катерын
Ба ас — Сүриядә идарә итүче партия.
кулы астында интеккән, аннан сон Француз колониясе булып торган. Безнең халык әле нибары 1945 елда гына бәйсезлек яулап алды. Үзегез дә аңлыйсыздыр, бу бик аз вакыт, һәм 1963 елнын 8 мартыннан, ягъни хөкүмәт башына Баас 1 партиясенең сул канаты килгәч кенә, илне прогресска һәм чәчәк атуга алып баручы демократик реформалар ясалды...
Бу кешенең милли тойгыларына кагылуым өчен мин уңайсызланып кнтәм һәм диңгезчеләр дә мина чәнчеп карыйлар. Шулай да безнен кечкенә мәҗлесебез матур тәмамлана Шипшандлер безне җилкәләре- бездән дусларча кагып озатып кала, киң итеп елмая һәм тагын килергә
■ОҖМАХ»КА СӘЯХӘТ
җитез генә безнең кораб янына алып килә. Әгәр инде без аны көтмй; башка катерга утырып китсәк, үпкәли үк башлый. Ул миннән бигрәк т. Совет илендәге тормыш турында һәм төрле милләт вәкилләренең үзар; ярдәмләшеп яшәүләре турында сораша. Мәсәлән, Казанда эшли торга] мәчет булуын һәм дин тотучы мөселманнарның анда йөрергә тулысынч! хокуклары бар икәнен белгәч, ул гаҗәпкә кала. Ә өлкән буын мөсел маннарның бик зур күпчелеге мәчеткә йөрмәүләрен, яшь буынньи бөтенләй йөрмәвен һәм хатын-кызларның берсе дә битләрен япмынч; йөрүләрен белгәч, тагын да ныграк гаҗәпләнә. Россиядә медицин! хезмәтләренең, белем алуның бушлай икәнен, студентларга дәүләт хиса быннан стипендия дә түләнүен сөйләгәндә, Гали әкият тыңлагандай сок лана һәм бөтенләй үк ышанып та бетмичә тора.
Бу әңгәмәләр вакытында безнең янга йөкчеләр, шоферлар, порп; эшләүче гарәпләр җыела. Гали мина аларның сорауларын тәрҗемә итә ә мин ничек тә булса аңлаешлырак һәм гадирәк итеп җавап бирерп тырышам. Мин сөйләгәннәрнең тәрҗемәсен тыңлагач, гарәпләр җөпли баш селкиләр, нәрсә турындадыр кызу-кызу сөйләшеп алалар. Лннарь яңадан сорау бирә башлыйлар.
Халыкара хәлләргә бәя биргәндә төрле кешенең төрлечәрәк фикер йөртүе сизелә. Ләкин кем белән генә очрашып сөйләшергә туры килмәсен, бер мәсьәләдә барысы да бер фикердә — һәркем совет кешеләрен; һәм безнең илгә карата дуслык мөнәсәбәтләрен яклый. «Советлар Союзы — гарәп халыкларының дусты!» — дигән сүзләрне бик еш ишетергә туры килде. Хәтта порт сакчылары да, совет диңгезчеләрен күргәч, дустанә елмаялар һәм безне, рөхсәт кәгазьләребезне карамыйча гына, уздырып җибәрәләр. Китап кибетләрендә без гарәп телендә басылган Ленин хезмәтләрен күрдек. Ленин рәсеме төшерелгән значокларны аеруча яратып алалар. Кайберәүләр аларны күкрәкләренә кадыйлар, ә кайберләре кадерләп төрәләр дә кесәләренә салып куялар Ленин идеяләренең яктысы борынгы Сүрия җиренә дә килеп җитүен күрү— күңелдә горурлык һәм шатлык хисе уята.
Дәвамы бар