ТЫНГЫСЫЗ КӨННӘР

«Хзлык хуҗалыгының бу тармагының торышы, аның үсеш тенденцияләре һәм андагы кыенлыкларның характеры шуны күрсәт», безгә авыл хуҗалыгының матерналь-техник базасын тагы да ныгытырга кирәк. Хәзер бу авыл хуҗалыгы производствосының үсеш темпларын һәм хезмәт җитештерүчәнлегенең үсешен тәэмин итә торган хәлиткеч фактор булып тора».
J1. И. Брежнев. КПСС Үзәк Комитетының июль (1970 елгы) Пленумындагы докладтан.
зган елның 7 июнь коне Крупская исемендәге колхоз кешеләренең хәтеренә тирен урнашты,
Иртә белән күк йезендә дә, офык тирәли дә бүрек кадәрле дә болыт әсәре күренми иде. һава тып-тын, идарә тирәсендәге бакчада урман кебек куе булып үскән орәңге, каен агачларының бер генә яфрагы да селкенми. Әмма кай-
Гашикъ Хәмидуллин остәп естендәге кәгазьләрне, наряд кенәгәсен тартмага сап- Цы да стенадагы барометрга күтәрелеп карады, әйе, басым зур, яңгыр буласы. Аның Бу фикеренә кушылып, репродуктор да телгә килде: «Тыңлагыз. Казан сейли. Бүген J сентябрь... Һава торышы белән таныштырабыз... Республикада — кыска вакытлы яшәнло яңгыр.„п
«Булсын соң,—дип уйлап куйды Гашикъ,—әле яңа гына борын торткән сабан игеннәрен» дым кирәк. Яусын әйдә • Ул бүлмә ишеген бикләде дә идарә ишек алды- *•» рәшәткә буенда торган «Волгансыиа юнәлде.
1вр йортларның морҗаларыннан чыккан тетен тул-туры булып ескә күтәрелми, ә Бакчадагы агачларга урала, җиргә елыша. Димәк, һава басымы зур, җилле яңгыр Купасы.
Шоферы Илдуска ул яп биргән иде Язгы эшләр вакытында көн-төн рульдән ию. Мәде. яшь кеше, семьясы да бар. өйдә хәл җыйсын, йорт эшләрен дә җайга свлсыя.
Председатель Гашикъ Хәмидуллин иртәнге нарядтан соң, һәркөнне диярлц башта җәйләүләрне, фермаларны, аннары басуларны йөреп чыга.
Биш мең ярым гектарга якын җир биләгән Крупская исемендәге колхозга Кеч Бакырчы, Югары Балтай, Урта Балтай, Түбән Балтай, Шәмәк авыллары керә. Бу әп» лар (Шәмәктән башкалары) Чиремшән елгасы үзәнлегенә, елганың сул ягындагы нү- ларга сыенып урнашканнар. Җәйге челләдә тавык тезеннән генә калып, ә язгы ташущ котырып, дулап ага торган Чиремшән буйларында ике кеше колачы җитмәслек юы өянкеләр үсә. Авыллар да яшеллеккә бик мул, калай, шифер түбәләр, җәмәгатьче, лек биналары, терлекчелек каралтылары тау өстеннән караганда аеруча матур булып күренәләр, мул табигать кочагына урнашкан ял йортларын хәтерләтәләр.
Елга үзәнлекләре киң түгел. Чиремшәннең ике ягында да берсеннән берсе бмг- рәк калкулыклар, таулар тезелеп киткән. Менә шуңа күрә дә елга яз көннәрендә шулай котырып, дулап ага. Хәер, эш елганың ничек агуында түгел, эш шунда: ул калкулыклар туфракның уңышын күтәрүдә, язгы һәм көзге кыр эшләрен башкаруда зур кыемлыклар тудыралар. Әлбәттә, тигез, кин далаларда тракторларның, комбайннарның— гомумән, барлык кыр эшләре машиналарының эффекты зуррак...
Гашикъ иң элек урман янындагы җәйләүгә юл тотты. Анда Кече Бакырчы Һе» Югары Балтай фермаларындагы сыерларны кул белән түгел, машина белән, яУДС-Ъ маркалы күчмә саву аппараты белән савуга күчкәннәр иде. Көтү шартларында, жей- ләүдә машина белән саву!.. Әле күптән түгел генә (хәтта хәзер дә!) бик куп колхоз, совхоз җитәкчеләр?, белгечләре, авыл хуҗалыгы, терлекчелек белән шөгыльләнү* кайбер галимнәр машина белән савуның кимчелекле якларын күпертеп күрсәтерга яраталар иде. Янәсе, сыерлар сөтләрен киметә, аның өчен махсус биналар, белгечләр. механиклар кирәк һ. б.лар, һ. б.лар. Бәлки, моның сәбәбе элеккеге «Еломке» тибындагы аппаратларның артык катлаулы булуындадыр. Менә бит кыр шартларында да бик уңай машина белән саву. Савучы кызый махсус патроннарны сыер имчәкләренә кидерә дә (бер савучы берьюлы дүрт сыер сава) шланглар буйлап бидоннарга мелт-мелт итеп сөт ага. Кыр шартларында движок, ә фермада электромотор, насослар ярдәмендә трубаларда вакуум (бушлык) булдырыла. Сыерлар исә бик гамьсез «ыяфәттг алдындагы азыкны күши бирәләр. Артка таба борылып та карамыйлар. Дөрес, моның нәни генә бер кыенлык ягы бар: барлык сыерларның да имчәкләре бер зурлыкта булмый бит, шуңа күрә патроннар төшеп киткәли. Моннан котылуның ике төрле юлы бар: беренчесе — промышленностьтан төрле размердагы патроннар эшләп чыгаруны таләп итү, икенчесе — кечерәк имчәкле сыерларны аерып алып, хәзергә кул белән сава тору.
Әйе, терлекчелек, шул исәптән сөт җитештерү, авыл хузңалыгының зур тармагы. Терлекчелек хәзер үк инде, бөтен ил буенча, авылда җитештерелә торган продукци»- нең яртысын диярлек бирә. Ә киләчәктә терлекчелек продуктларын җитештерү тагы да артачак.
Әмма терлекчелек продуктлары җитештерү, галимнәр исәпләп чыгарганча, хәзерге вакытта әле авыл хуҗалыгына тотыла торган хезмәтнең өчтән икесен диярлек таләп итә. Моның сәбәбе шунда: терлекчелектәге бик күп хезмәтләр кул көче белән башкарыла.
Ашлык җитештерүдә: җирне эшкәртү эшләрен дә, чәчүне дә, игеннәрне тәрбияләүне дә, уру-сугуны да, ашлыкны чистарту, калибрлау эшләрен дә — барысын Д» машина яки электр энергиясе башкара.
Терлекчеләргә хезмәт күрсәтә торган машиналарны да промышленность шактый чыгара. Ләкин эш шунда: алар күп вакытта хәзерге таләпләрне канәгатьләндермиләр яки билгеле бер климат шартларында гына эшләргә яраклы булалар. Шуңа күрә еШ кына яңа гына кайтарылган кыйммәтле машиналар эшкә яраксыз тимер өеменә ә«- реләләр. Экономика фәннәре докторы, Ленинград галиме П. Игнатовский әйткәнчә, сыерлар савуны машинага көйләү темпы хәзергечә барганда, моны якынча гынз гамәлгә ашыру өчен дә ун елдан артык вакыт кирәк булачак. Ерак барасы түгел. Менә биредә, Апае районында гына да, машина белән сыер саву бары тик ике колхоз-
— Ленин исемеидэ-е, Крупская исемендәге колхозларда гына — тормышка ашы- ллган.
Ә бит моның экономик эффекты хәзер ук инде күз алдында. Әйтик, кул белен уганда бу җәйләүдәге 278 баш сыерга 18 кеше хезмәт күрсәтә иде. Ә хәзер бары кеше. Бу елга 12 мең сум өстәмә файда дигән сүз. Машина белән сауганда, кул >ләи саугандагыга караганда, сөт чистарак та. майлырак та була. Сыерның җилене дә зэылмый, чөнки машина сөтнең тамчысына кадәр суырып бетерә Ә талган беләкләр - «леи 15 сыерның имчәк төбе сөтен суырыл кара син!. £
Кызлар, сыерларны савып бетереп, аппарат җайланмаларын юалар иде инде. 2
— Машинага өйрәнәләрме инде,— дип сорады председатель, кызларның хәл-әхвәл-
зрсн белешкәч. 3
— Өйрәнмәгән кая ул—диде Нәзирә исемле кыз.— Гомер буе машина гына сау- У
JH диярсең, бакчи... г
Алда — Югары Балтай авылы. Шуның белән горурлана Гашикъ: Крупская исемен- 3 эте колхоздагы һәр авыл төзек һәм матур, һәрберсендә мәктәп, клуб, китапханә юдицина пункты, балалар бакчасы. Ә колхозның үзәге булган Урта Балтайда исә урта ♦ Шктәп, участок больницасы. Культура йорты, автомат телефон станциясе, радиоузел, х ирпеч заводы һ. б.лар, һ. б.лар. Барысы да колхоз көче бегән, колхоз акчасына ’ алынган. Крупская исемендәге колхозда балалар турында туганнан башлап (хәтта ту- s «ыштан элек) армиягә яки кияүгә киткәнче (хәтта армиядән кайткач та әле; зурлап « аршы алына, һәрберсенә бор юлы 50 сум күләмендә ссуда бирелә, йорт-җир җитеш- х еругә ярдәм күрсәтелә) колхоз кайгырта.
Менә Югары Балтай авылында сыерлар абзары салынып ята. Әмма абзар дип = Зуламы соң аны?
Стеналары — кирпеч һәм ботон, тәрәзәләре зур, эче якты, киң, биек. Кыш көне * >ор белән җылытыла. Сыерлар өчен дүрт йөз аран дүрт рәт булып тезелгән, идәннәре—бетон, вентиляция туктаусыз эшләп тора. Ләкин иң меһиме шунда: монда барлык (шләрне дә машина башкара, азыкны да машина әзерли, машина тарата, су белән дә ңашино тәэмин итә, терлек асларын да машина чистарта һәм махсус транспартерлар гиросне махсус урынга чыгара. Сыерларны да инде, әлбәттә, машина сава.
Бинаның уң ягында, нәкъ уртада — ишек Ул ишектән зур бор коридорга барып ересең. Сул яктан беренче ишек саву аппаратларын вакуум белән тәэмин итә торган моторлар һәм приборлар урнашкан бүлмәгә алып керә, аннан сөт саклагыч суыткыч, кызыл почмак, ял итү урыны. Уң якта пар казаннары бүлмәсе, душ бүлмәсе...
Техниканың бүгенге казанышлары белән җиһазландырылган сет фабрикасы ул! Сыер савучыларны да машиналарның, приборларның төгәл эшләвен күзәтүче операторлар дисәк, дөресрәк булыр. Вакытында эшкә киләләр дә. урамга чыга торган киемнәрен салып, сөт кебек оп-ак халатлар кияләр Эшләре беткәч, душ кереләр, юыналар. Фабрика яки завод эшчеләреннән нәрсәләре белән ним?..
Юк, бу хыял түгел. Быел көздән үк биредәге ферма нәкъ шул рәвешчә эшкә башлаячак. Ә хәзергә әле монда кызу тезү эшләре кайный, Стеналары төзелеп беткәй, түбәсен шифер белән яболор. идәнгә бетон түшиләр, араннар ясыйлар трубалар сузалар. Бу эшләр белән механик Мәхмүт Селәхов җитәкчелек итә Әйткәнне көтеп ята торган егет түгел ул Мәхмүт, эшне үзе эзләп таба, идарәгә тәкъдим белән кере. Әллә ничә мең терпе фикер кайный аның башында. Эшне җиренә җиткереп кенә түгел, үзеннән нинди дә булса яңалык кертеп башкара ул. Ә ул керткән яңалык һәрвакыт файдалы була.
Мәсәлән, күптән түгел шундый хәл булды.
Машина паркы янындагы су башнясы барлык фермаларны да су белен тәэмин итә алмый башлады Идарәдә фермалар янында артезиан коесы борауларга, тагын бор башня салырга карар кабул иттеләр. Мәхмүт бу турыдагы фикер алышуларга катнашмады, нәрсәдер уйланып, дәшми генә утырды. Ә иртәгесен, председательгә кадәр үк, ул идарәгә килеп җиткен иде инде
— Иртәләгәнсең. Мәхмүт, ни булды?
— Бүлмәгезгә кәргеч әйтермен, Гашикъ ебый, аяк есте генә сойли торган сүз түгел.
— Өйләнергә җыенмый торгансыңдыр бит. бакчи — председатель е
гәүдәле, киң җилкәле егетнең бер караганда, кызларныкы кебек сөйкемле, маа^ бер караганда, үзенә буйсынуны таләп итеп, кырысланып китә торган йөзенә карады Аның куе. саргылт каш аралары җыерылган, зәңгәр күзләре җитди, ирләрчә маг/р калын иреннәре кысылган иде.
— Өйләнү качмас, Гашикь абый. Мөһимрәк тәкъдим бар иде.
Мәхмүтнең тәкъдиме шуннан гыйбарәт булып чыкты: су кудыргыч башиеш салмаска, артезиан коесы борауламаска!.. Тау башыннан тегермән кизләве ага, у> ферма янында гына. Кизләү чыганагы турысында чокыр казырга, аның эченә юка бүрәнәләреннән бура бурарга (аның үзенең сере бар!). Кизләү суы башта шул чоки эченә җыела, аннан трубалар буйлап фермаларга агып төшә. Бернинди насос, электр көче кирәкми. Шунысы да бар: ике километр трубаларга экономия, ике километр траншея казыйсы хезмәткә экономия.
— Кое казуга, башня салуга китәсе акчаны, Гашикъ абый, урамнарга, колхозчы йортларына су үткәрү өчен тотыйк,— аның тавышында үз фикеренә нык ышанганлык та, бер үк вакытта үтенеч тә сизелә иде.— Мин исәпләп чыгардым: су фермага тъм» түгел, авылның барлык урамнарына үз агымы белән барып җитәчәк, бернинди насос кирәкми. Менә бу схемага, саннарга игътибар итегез...
Председательнең каратут йөзле кешеләрдә генә була торган чия кебек алсу иреннәре елмайгандай итте. Минем тәкъдимне санга сукмыйча көлә инде ул, дип уйлап куйды Мәхмүт һәм үз фикерен яклап тагын бер мәртәбә дәлилләрен кабатларга әзерләнде. Гашикъ башын өстәл өстендәге кәгазьләрдән күтәреп, күзләрен Мәхмүтх» текәде. Аның коңгырт-кара күзләре, калын кашлары астыннан аталарча якын итеп, уа итеп карыйлар иде.
— Син нәрсә аяк өстендә торасың, Мәхмүт. Әйдә утыр бирегә, диванга,— һәм у» үзе дә өстәл яныннан торып, диванга барып утырды, уң кулын Мәхмүт җилкәсен» салды.— Чокыр бурасын юкә бүрәнәдән бурыйк дисең инде син, кизләү суының тәме китмәсен, саф булып колхозчы йортларына барып җитсен, дисең. Изге күңелле ег« син, Мәхмүт... Ә мин урамнарга колонкалар утыртырга, колхозчы йортларына су кертергә быел кул җитмәс, дип уйлаган идем, ни дисәң дә, бер быел гына да утыз объектта төзү эшләре алып барабыз бит. Рәхмәт сиңа, ярдәм кирәк булса, туп-туры үземә кил... Ә укулар ничек бара?
— Киләсе елга дәүләт имтиханнарын бирәсе.
— Димәк, дипломлы механик буласың, аннан инженер...
— Мин җирне яратам, Гашикъ абый, агрономическийга керергә исәп.
— Бик әйбәт. Механика белән агрономия бер-берсенә каршы килми алар- I „.Гашикъ шул вакыйганы исенә төшереп елмаеп куйды.
Гашикъның күз алдында үсте Мәхмүт. Кече Бакырчыдан Урта Балтайга йөреп сигезне бетерде. Колхозда эшләде. Армияга китте. Германиядә танкист булып хезмвт итеп кайту белән, тракторга утырды. Ике ел аның рәсеме Апае районы Почет такге- сыннан төшмәде. ВЛКСМның өлкә комитеты Мәхмүтне, колхоз кырларында ирешквн уңышлары өчен, Венгриягә туристик сәяхәткә путевка белән бүләкләде. Анда да V’ күбрәк авыл хуҗалыгы белән танышып йөргән.
— Венгр дусларыбыз «СК-4» комбайнын мактап бетерә алмыйлар,— диде У", үзенең сәяхәте турында колхоздашларына отчет биргәндә.— Аны бүтән илләрнең ко»- байннарына караганда ике-өч мәртәбә озагракка чыдый һәм эш нәтиҗәсе дә яхшыр»*
диләр...
Менә хәзер Чистай авыл хуҗалыгын механикалаштыру техникумының 5 курсы студенты, егерме биш яшьлек коммунист Мәхмүт Сәләхов терлекчелек буенча механик, колхозда техника куркынычсызлыгы буенча инженер.
...Әнә ул стена буенда идәнгә чүмәшкән дә, алдындагы зур гына битле кәгазы» бармагы белән төртеп, янындагы төзү бригадасы бригадиры һәм слесарьларга нерс»- дер аңлата.
— Исәнлекме, егетләр...
Председатель барысы белән дә кул биреп исәнләште.
■— Менә, Гашикъ абый, сез ничек уйлыйсыз,— дип сүз башлады Мәхмүт һ»* яңадан идәндә яткан сызымлы кәгазьгә иелде,— минемчә, анкерный блоклар"* проекттагыга караганда зуррак итәргә һәм аны тирәнгәрәк беркетергә кирәк. Ни'
cores, Шәмәктә дуңгызлар абзарында проект буенча эшләгән идек, бик тиз сафтан кты. Булгач булгач, нык булсын... Аннары тирес чыгару транспартеры планнарын алыштырсак әйбәт булыр иде. Нарат урынына имәнне. Эше шактый шактаен, җии ел саен алыштырасы булмый.
—• Хуплыйм. Ничә планка кирәклеген, озынлыгын-чиңлеген әйтеп, агач цехына 1каз бир. Хәзер кая барасың? *
— Урта Балтайга. Анда Нәбиулла граншеяларга труба суза бит. Ничек бара икән -
|да эшләр? Е
— Әйдә утыр алайса, илтеп куям. §
— Минем «кәҗә тәкәсе» бар. Аны калдырып булмый бит,— диде Мәхмүт, якында п line торган «Иж» маркалы мотоциклны күрсәтеп, һәм кулъяулыгын алып, тиргә 3 •ткан тирен сөртеп алды.— Ай-Һай бөркү бүген, ахры, яңгыр булыр.
— Радиодан «яудырабыз», диделәр...
Гашикъ «Волга»га утырды, Мәхмүт мотоциклына атланды. Тиздән алар, берсе басу £ гына, икенчесе Урта Балтайга таба китеп, күздән югалдылар— . а
о
Быел яз соңарак килде. Башка елларда инде кыр эшләре беткән вакытта гына н әчүгә чыктылар быел. Эшне кыска тоттылар һәм җиренә җиткереп башкардылар. ~ Механизаторлар көнен дө, төнен дә кырда булды. Менә аларның эш нәтиҗәләре: абан игеннәренең нәни үсентеләре нәфис хәтфә кебек басу өстен каплап алган. X ютан тирә як — ямь-яшел. Барлык орлыклар да бердәм тишелеп чыккан. Гашикъ а ташинасын туктатты, моторны сүндерде. Бөтен кыр тынып калды, бары тик күктә X 1ЧЫНЫП-ОЧЫНЫЛ тургайлар сайрый. Биектә-биектә тилгән оча. Кинәт тилгән канатла- )ын еш-еш кага башлады, урман ягына борылды да күздән югалды. Тургайлар да, - 1Әрсәдер көтеп, тынып калдылар. Кинәт яшь үсентеләр җиргә егылды — кисәк кенә ■ачле җил исеп куйды. Гашикъ артына борылып карады: ohol көньяк-көнчыгыш яктан 1вралып болыт килә. Җил көчәйгәннән көчәйде, менә инде кояш та болыт астында :алды, җир өсте караңгыланып китте. Гашикъны ниндидер шомлы, хәоефле хис биләп >лды, гиз генә машинасына кереп утырды да ашыга-ашыга моторны кабызырга кереш- ге, үч иткәндәй мотор эшләргә теләмәде, бер-ике мәртәбә төчкерде дә тынды. Ул •рада булмады, чиләкләп яңгыр коярга тотынды. Ике-өч метр арада берни күрерлек гүгсл иде — тоташ ап-ак стена. Туктаусыз яшен яшьни, күк күкри. «Яшен сукмасын гагын»,— дип, Гашикъ машинаны кабызу уен ташлады. Кинәт, вак таш сипкәндәй, кабина осте дөбердәргә кереште, Гашикъның чәчләре үрә торды: димәк, боз ява. Дөбердәү тавышы ешайганнан ешайды. Гашикъ, рычагны борып, кабина тәрәзәсен ачты — юл естс, машинаның бөтен тирә-ягы ап-ак боз белән капланган иде. Күз аллары караңгыланып китте, сулыш алу кыенлашты. Машинасыннан чыкты да, ишекне дә ябыл тормастан, яңгыр катыш боз астында, ботинкалары белән үзле балчык ера-ера, авылга таба атлады. Ул авылга кайтып җиткәнче, яңгыр бор явып үтте дә тагын кире өйләнеп яварга кереште. Әле генә ямь-яшел басулар өсте, күптән түгел генә сөрелгән кебек, кал-кара булып калган иде.
Гашикъ тәмам хәлдән тайды, сулышы капты, йөрогө еш-еш типте, башы чатнады. Өч басмалы баскычтан менәрлек тә хәле юк иде, рәшәткәгә соялеп хәл җыйды. «Кешо күреп, кепә-көндеэ, шундый хәвефле вакытта исереп йери, дип уйламасыннар тагы»,— дип, артына ейлонеп карады да, тезенә кадәр пычракка буялган чалбарларын да чистартып тормастан, коридор буйлап бүлмәсенә юнәлде. Керү белән телефонга ябышты.
— Өченче бригада кипәк... Сездә ничә гектар?.. Әллә йокыдан яңа гына тордыңмы, төнлә туган... Ничә гектарны боз сукты дим... Биш йоздән артык дисеңме?..
Икенче бригадада да алты йәз гектар чамасы иде. Иң күп зыян күргәне беренче бригада булып чыкты: анда җиде йот гектарга якын язгы һәм көзге бодай, борчак, арпа басулары әле генә явып киткән боздан зыян күргән иде.
— Моң сигез йөз гектар!
Күз алдына китерү до кыен. Дорес, страховой акчасын т г.әрләр, ләкин эш анда- мониГ—
Әйе, эш андамени?..
...Борын-борыннан Урта Балтай крестьяннары җирдән рәхәт күрмәгән. Бернину агротехниканы, чәчү өйләнешен белмәгәннәр. Җитмәсә, ел саен ясмык чәчеп, жнрчх тәмам җимен суырып бетергәннәр. Җирдән игелек күрмәгән авыл кешеләре тора* I ләп-төркемләп читкә, зимагурлыкка киткәннәр, кустарь һөнәрчелек белән ШөгЫльм» гәннәр: агачтан кашык, чүмеч, бал савыты, куас чиләге кебек көнкүреш әйберләр» ясап сатканнар... -
Әллә ни ерак заманнарны искә төшерәсе юк, әле моннан унбиш еллар гына ш>, Гашикъ Хәмидуллин председатель булып сайланган елларда гына да, уңыш гехтарь». нан уртача биш-алты центнердан артмый иде. Ә 1957 елда гектарыннан бары ти 3,3 центнер уңыш чыкты. Шуннан артык көтәрлек тә түгел иде, чөнки җир инде Кештә бирәсен биреп бетергән, хәзер үзе азык таләп итә, үзенә карата гаять сак каре^ таләп итә иде. Кеше җир каршында муенга кадәр бурычка баткан иде. Җитм»'» Крупская исемендәге колхоз кырлары тигез басу түгел, кая карама — калкулык, тет. Тау, сөзәк калкулык битләрендә, итәкләрендә уңдырышсыз әрлән туфрак, язгы сул» белән юылып, җир өстенә үк бәреп чыккан. Алар өстенә культуралы катлам кунды-' рырга кирәк иде. Кыскасы, җир тире белән сөяккә генә калган, хәлсез, авыру ж«»! иясен хәтерләтә иде. Барлык колхозчыларга, механизаторларга, белгечләргә, идвртт, | председательнең үзенә ай-һай кыенга килде ул хәлсез сөякләргә ит кундыру. Ид®» I карары нигезендә махсус җирне ашлау бригадасы булдырылды. Аның бригадир* тору, материаль кызыксындыру чараларын куллану үзенекен итте — механизаторы*) «көн узсынга» түгел, булсын дип эшләргә керештеләр, гектар санын куу бетте, эшнм сыйфаты беренче урынга чыкты.
Шулай итеп, туфракның культуралы катламы калыная барды. Кешеләр, үзләренм [ җир каршындагы гаепләрен аңлап, аны фән куФканча эшкәртергә керештеләр. Лимоның өчен күп белергә, укырга, өйрәнергә кирәк иде. Кешеләр дәреслекләре» ябыштылар, читтән торып техникумнарда, институтларда укырга керештеләр. Председатель үзе, эшем болай да тыгыз, дип тормады, Казан авыл хуҗалыгы институтының агрономия факультетын тәмамлады һәм алай гына да түгел, үзенең әллә ничә елмр дәвамында күзәтүләрен, тикшеренүләрен фәнни тәртипкә китереп, фәннәр кандидат* исеме алу өчен диссертация әзерләде..
Җир игелекле ул, юмарт ул. үзенә күрсәткән тәрбиянең кадерен бик бел». 1969 елда дүрт мең биш йөз гектардан артык җирнең һәр гектары 22 центнерга уңыш бирде. Ә тәҗрибә өчен 300 гектарга чәчелгән -«Мироновка — 808» сортлы кем бодайдан гектарга 40 центнерга якын, «Казанская — 38» сортлы борчактан 35 центнер
Менә шуңа күрә дә. Апае районы җитәкчеләре ел саен туңга сөрү чорында жир эшкәртү буенча район семинарын Крупская исемендәге колхозда оештыралар. Монд*
Вәгыйз Вафинга бернинди нарядсыз-нисез барлык төр транспорттан файдалану хокук* i бирелде. Органик һәм минераль ашламалар чыгару елдан-ел арта барды. Язгы Ttat, вакытында барлыкка килеп, елдан-ел зурая барган ерганаклар читәннәр беләк буыг- ды. Механизаторларның да җиргә карашы үзгәрде. Эш нәтиҗәләрен даими тиишерг |
•уңыш алынды.
Әйе, уңышны күтәрүдә сортларны яхшыртуның әһәмияте гаять зур. Ләкин, ни ген» әйтсәң дә, уңыш алуның чикләнмәгән резервлары җирне фән кушканча эшкәртүдә, ек» мул итеп ашлама кертүдә. Гашикъ фикереңчә, җирне эшкәртү — уңыш күтәрүнеч базасы булса, орлыкларның сортларын яхшырту өскорма. Җиречә җиткереп эшкәртелгән, тиешенчә ашлама кертелгән туфракка төшкән яхшы сортлы орлык кына көтелгән, хәтта көтелгәннән дә артыграк уңыш бирә ала.
Илебез колхозларындагь.1 алдынгы тәҗрибәгә таянып, Крупская исемендәге колхоз игенчеләре, җирне фән кушканча эшкәртү нәтиҗәсендә, соңгы ун ел эчендә уңыш алуны ике-өч мәртәбәгә арттырдылар. Туңга сөрү, мәсәлән, аларда бары тик 27— 30 сантиметр тирәнлектә башкарыла. Димәк, туфракның культуралы катламы хәзео шул калынлыкта. Зур казаныш бу! Әле кайчан гына 18—20 сантиметр тирәнлехт» сөргәндә дә гомердә кояш нуры күрмәгән уңдырышсыз әрлән туфрак каерылып
өскә чыга иде.
МАЛИК хамитов ф ТЫНГЫСЫЗ КӨННӘР ф
ике-өч көн кояш көлә. Җир өсте кибеп, җиңнәр сызганып эшкә ’отынгач ныне, уң тагын явып китә.
Дөрес, урып-җыю эшләре нигездә тәмамланган иде инде. Бары тик ике йөз гектарлап бодай һәм аннары кара бодай, тары кебек соңгы культуралар гына сабакта калган иде. Бәрәңгегә, чөгендергә әле иртәрәк — тамыр азык культуралары кениар кыскарып, төннәр озая башлагач нык усә бит ул.
Бу тынгысыз көннәрдә председательне идарәдә очратуы кыен. Ул, иртән иртүк радио буенча наряд бирә дә, бригадаларга чыгып китә. Эзләп Шәмәккә барссың— Кече Бакырчыга китте, диләр. Ә аннан Югары Балтайга киткән булып чыга.
Без, партком секретаре Хәйдәр Гатин белән, ындыр табагына киттек.
Кичә көне буе яңгыр яуган иде — юл аяк басарлык түгел, пычрак. Чирәмлери I җиргә басарга тырышып, сөзәк калкулыкка күтәреләбез. .
Хәйдәр читтән торып Казан университетының тарих бүлегендә укыган, җиде es Урта Балтай урта мәктәбендә завуч булып эшләгән. Менә быел аны колхоз парткомы секретаре итеп сайлап куйганнар.
Колхозда 500 гә якын хезмәткә яраклы кешенең йөзе коммунист. Аларньң барысы да хезмәтнең алгы сызыгында: механизатор, терлекче, төзүче.
Хәйдәр яңа секретарь. Шулай да аңа колхоздагы эшләр, кешеләр, аларньң тормышы һәм эшләре яхшы таныш. Хәер, башкача булуы да мөмкин түгел, ул нич> еллар шушы авылда яшәгән, шушы колхозның партия оешмасында торган.
Менә ындыр табагы. Урып-җыю эшләре тәмамланмаган булса да, биредә ыгы- зыгы юк. Әйе, әллә кайдан күренеп тора, тир түгеп үстергән ашлыкның кадерен беләләр монда: ачык урында яңгыр астына бер генә бөртек ашлык та калдырылмас». Кырдан кайтканын шундук эшкәртеп, калибрлап амбарларга озатып баралар икә». Әлбәттә, бу эшне кул көче белән генә шулай тиз башкару мөмкин түгел. Машинал». электр энергиясе, моторлар башкара аны. Ә бу машиналарга хезмәт күрсәтүчем» бармак белән генә санарлык. Хәйдәр мине шундыйларның икесе — ирле-хатынлы Рәхилә һәм Шәриф Хәбибуллиннар белән таныштырды. Рәхилә — учетчик, ындырдагы барлык иген аның җаваплылыгында. Ире Шәриф—«ОВП-20» машинасы белән идарә итә. Сәгатенә 20 центнер ашлык эшкәртә бу машина. Машинаның маңгаена унҗиде йолдыз төшерелгән. Мин Хәйдәрдән ул йолдызларның мәгънәсен сорадым.
Хәйдәр өчен Рәхилә җавап бирде:
— Мен гектар чыгарган саен, бер йолдыз төшереп куябыз,— диде ул.
Әйе, хәзер колхозлардагы кыр эшләрен, урып-җыю эшләрен крестьян хезмәте дип күз алдына китерү чынбарлыкка бик үк туры да килми. Чын-чынлап индустриаль хезмәт ул җирне трактор эшкәртә, трактор чәчә, трактор үсентеләрне тәрбияли, комбайн өлгергән ашлыкны теземнәргә сала, җыеп суга; ә суктырылган ашлыкны машиналар ындыр табагына ташый, җитез транспортерлар буйлап ул «ОВП» бункерына ега, аннан чистарып чыкканын да транспортер көтеп тора...
Тигез ритм белән дәвам итә торган бу хезмәт процессы завод яки фабрика про-изводствосыннан нәрсәсе белән аерыла!
Колхоз кешеләре өчен бу бик гади күренеш. Бу табигый дә, хәзерге заманда башкача булуы мөмкин түгел...
Мин шулар турында Хәйдәргә сөйлим. Хәйдәр хәйләкәр генә елмая да:
— Әйдә машина паркына да кереп чыгыйк,—ди.
Машина паркы якында гына. Нинди генә машиналар юк анда! Әмма без алар янында тукталып тормыйбыз, озынча итеп кирпечтән салынган зур гына бер бинага керәбез. Монда инде чын-чынлап завод: тимер чыңы, станоклар гөрелтесе... Мастерскойлар икән биредә.
Иң башлап Хәйдәр мине тимерче Зөфәр Хәйбуллин белән таныштырды. Хәйдвр яшүсмерләр сыман оялып кына исәнләште дә, кызган тимерне тискага кыстырып, эшен дәвам итте.
Утыз яшьләр тирәсе аңа. Монда ун классны бетергәч эшли башлаган. КПСС члены. Хәзер рәсеме — район Почет тактасында.
Ә Габделхак Биктимировны колхозда «алтын куллы токарь» дип йөртәләр. У» токарь станоклары белән дә, вертикаль һәм горизонталь фреэерь станоклары белә? дә бик оста эш итә. ’
Нәбиулла Нигъмәтуллии ис» — бишенме разрядлы сварщик. Аатоген белен дәГ электр белан дә теләсә нинди тимерне бер-берсенә мәңге купмаслык итеп ябыштыра. Бик кирәкле кеше ул колхоз өчен. Ә хатыны Илсөя — өченче разрядлы маляр.
Крупская исемендәге колхозда мондый индустриаль хезмәт һөнәренә ия булган ♦ кешеләр күп. Техника үскән саен белгечләр, махсус һөнәр ияләре тагы да күбрәк - кирәк булачак. Менә шуңа күрә дә хәзер 15 кеше колхоз стипендиясе белән төрле = уку йортларында белем ала... 5
©йе, хәзер колхоздагы эшләрне машиналардан башка, техника куәтеннән башкэ күз алдына да китереп булмый. Крупская исемендәге колхозда, мәсәлән, хезмәткә 5 яраклы һәр кешегә уртача унике ат көченә тиң машина егәрлеге туры килә. 2
Күпме бу, азмы?
Бер кешегә унике ат! Семьяда хезмәткә яраклы бер генә кеше түгел бит. Димәк, 3 кайбер семьяларга бер кәтү ат туры килә дигән сүз.
Ләкин шулай да колхозчы хезмәтен машина көче белән коралландыру хәзергә ♦ әле тормыш таләпләренә җавап биреп бетерми. Шунлыктан уңыш алу да еш кына елның ничек килүенә бәйле.
Мен» ни өчен КПССның июль Пленумы колхозларны һем совхозларны хәзерге 3 заман машина техникасы белән тизләтелгән темпта тәэмин итү бурычын куйды. Пленум ~ киләсе бишьеллыкта тракторлар, авыл хуҗалыгы һәм мелиорация машиналарын. * транспорт машиналарын, аларга запас частьлар эшләп чыгаруны бик күпкә арттырырга кирәк дип тапты... а
—Крупская исемендәге колхоз председателе Гашикъ Хәмидуллин ирешелгәииәр белән канәгатьләнеп, үз-үзе белән хозурлана торган кеше түгел. Ул киләчәккә карап эш ит». Мәсәлән, »ле урып-җыю тәмамланып җитмәгән, алда авыр хезмәт талап итә торган эшләр — бәрәңге һәм шикәр чөгендере алу тора. Ә кичә идарә утырышына к»н тәртибе итеп ул терлекчелект» хезмәт бүленешен камилләштерү м»сьәл»сән куйды. Чыннан да сыер савучы хатын-кызлар сыерларны сава да, асларын да чистарта, азыгын да ташый. Мондый хезмвт ирләр өчен д» бик авыр. Менә хәзер савучылар сыерларны тәрбияләү, аларны саву өч»н генә җаваплы, ә ашату, аларның асларын чистарту эшен башкалар эшләр. Мондый бүленеш, икенче яктан, сөт алуны арттыруны да стимуллаштырачак.
— Җитмешенче еплар авыл хуҗалыгында зур сикереш чоры булачак.— диде Гашикъ, идарәдә икәүдөн-икәү калып шулай бер сейл»шеп утырганда.— Шунсыз м»м- кин до түгел; халык саны арта, шәһәрләр үсә, яңадан-яңа калалар барлыкка килә. Тагын шунысы: халык куллана торган товарларның 75 проценты авыл хуҗалыгы чималыннан эшлән». Шуңа күрә хәзерге чорда авыл хуҗалыгын текә күтәрү беренче чиратта торган меһим бурычларның берсе. Ләкин моның өчен нык база, нигез булырга тиеш. Райондагы кайбер колхоз җитәкчеләре: «Продукция алу буенча саннарың әйбәт. Ниг» соң банктагы счетында акчаң такыррак»,—диләр. Байлыкны банктагы акча гына күрсәтми. Ул акчаны киләчәк очен файдалана белергә кирәк. Килечек үсеш эчен нык нигез булдыруны акча тотмый гына башкару момкин түгел ул.
Әйе, Түбән Балтайдагы сыерлар фермасы — хәзергә заман авыл хуҗалыгы техникасындагы барлык казанышлар белән җиһазландырылган ферма — акча тотмый гына юк җирдән калкып чыкмый. Мәскөү олкесеннон кайтарылган иХолмогор» нәселле ике йез баш сыерны акчасыз гына бирмәгәнн»р, «Украина» несслл» ак, эр» дуңгызлар да күктән пойда булмаган. «Прикс» токымлы сарыклар да үзлөренн»н-үэл»ре килм»г»н.
Х»з»р колхозда бары тик сортлы орлыклар гына чәчел»: «Саратовская-29» сортлы сабан бодае. «Мироновская-808» сортлы к»эге бодай. «Каэанекая-38» сортлы борчак, •Льговская» сортлы айка, «Шатиловская» сортлы карабодай. «Казанская» сортлы ерыш... Тәҗрибә станциял»реннеи яңа сортлы орлыклар кайтару, аларны барлык мәйданга җитәрлек итеп үрчетү очен акча кирәк бит.
Ә культура-конкүреш биналары: клублар, м»кт»пп»р, медицина пунктлары, тегү мастерское, балалар бакчалары, парикмахерская, гостиницасы булг»н көнкүреш комбинаты, радиоузел, автомат телефон станция. Алар барысы д» колхоз хисабына булдырылды.
ю. «к. у.» MI, 145
Терлекләрне культуралы көтүлекләр белән тәэмин итү өчен сугару җайланмалврн, йасос станциясе төзү өчен дә акча тотылмады түгел. Чиремшән, Бола елгалары буем, дагы үзәнлекләрдә 150 гектарга якын мәйдан киләсе җәйдән даими сугарылып торе- чак...
Крупская исемендәге колхозның киләчәктәге уңышлары өчен нык нигез бул», чак чаралар нәкъ әнә шулар инде. Юк, алар гына түгел икән өле.
...Керсәң адашырлык урман кебек булып үскән кукуруз һәм киндер басуларын карап кайта идек. Юлның сул ягындагы инде икенче кат чабарлык булган люцерн» басуы янында Гашикъ шоферы Илдуска машинаны туктатырга кушты.
— Әнә күрәсеңме,— диде ул, басу өстенә күрсәтеп,— люцерна бер урында ямь-яшел, ә тегендәрәк саргылт төстә. Нәрсәдән икәнне беләсеңме? Туфрак бер төрле түгел, ниндидер минераллар җитешми. Без аны өйрәнергә, белергә тиеш...
Идарәгә җитәрәк, өле нигезе генә салынган бер төзелеш янында янә тукталдык. Гашикъ әлеге сүзен дәвам итте:
— Менә монда туфракның составын өйрәнәчәкбез инде,— диде.— АгрохиМИ» лабораториясе булачак бу бина. Менә монда лаборантлар эшләячәк. Монда зал, ә бу төштә булачак бүлмәдә үзем фәнни эш белән шөгыльләнергә уйлыйм...
Мин председательнең берничә еллар дәвамында фәнни эш белән шөгыльләнүе һәм үзенең күзәтүләрен гомумиләштереп -Апае районы шартларында евбан бодаен игү агротехникасының кайбер чаралары» дигән темага диссертация әзерләгәне һәм озакламый яклаячагы турында ишеткән идем инде. Шуңа күрә аның бу сүзләренә гаҗәпләнмәдем. Чыннан да туфракның уңыш бирү сәләтен үстерүне, авыл хуҗалыгының һәр тармагыннан продукция алуны арттыруны фәнгә, фәннең бүгенге казанышларына таянып эш кылмыйча гамәлгә ашыру мөмкин түгел. Шуңа күрә практик эш кешеләренең фәнни хезмәт белән шөгыльләнүләре һәм хәтта гыйльми ачыш ясаулары да бик табигый хәл. Кем белә, берничә елдан биредә. Крупская исемендәге колхозда фәнни-тикшеренү институтының филиалы ачылса да гаҗәп түгел. Бу хәзерге хәлнең логик дәвамы гына булачак... Бу уемны председательгә белдерергә базмадым, әллә кайчаннан күңелне кытыклап торган соравымны бирдем:
— Гурий Васильевичның киңәше файда бирдеме соң?
Гашикъның йөзе балкып китте.
— Бик вакытлы киңәш булды ул,— диде председатель, елмаеп.— Барлык тракторларны эшкә җиктек, ике көн эчендә боз суккан җирләрне тырмалап бетердек. Тагын ике-өч көннән басулар кабат яшелләнде. Менә хәзер нәтиҗә шул: быел һәр гектар җир унсигезәр центнер уңыш бирде. Районда без, уңыш алу буенча Ленин колхозыннан кала, икенче урында...