ИЛ БЕЛӘН ГЕЛ БЕРГӘ

1ыкда әдәби я г, сәнгатьнең герләп әчәк аткан чорлары була. Боек ■ктябрьдан соң татар мәдәнияте аган данлы юл — шуның бер ми- влы. Революции безнең сәнгать- ә яңа сулыш орде, аны моңарчы үрелмәгән биеклекләргә күтәрде. 1оны, барыннан да бигрәк, татар алкыныц музыка сәнгате үсешен- о ачык күрергә мвмкин. Моннан :рты гасыр элек безнең бу олкәдә ■актамырлык нәрсәбез генә булды 1кән?!. Бүген татар халкының гү- ол опера һәм балет әсәрләре Юньн сәхнәләрен гизә. Әле кайчан ына Г. Тукай, Ф. Әмирхан, Г. Иб- >аһимоилар татар халкы арасын- iaii чыккан теро композитор кү- )ергә хыялланганнар иде. Хәзер (езнең гаять үзенчәлекле һәм сә- ютло дистәләрчә композиторларыбыз бар. СССРцың халык артисты, Цоүләт һәм Тукай премияләре
■семи белән бәйләнгән. Татар дәүләт опера һәм балет театры 1939 елда Н. Җиһа- иианың «Качкын» операсы белән ачыла. «Качкын» җитди таләпләргә җавап бирерлек беренче татар операсы санала. Шуннан берничә ел узуга, 19-11 елның Җәендә, мәшһүр «Алтынчәч» сәхнәгә менә, һәм шуннан бирле тишкәне дә юк.
Рус һәм донья классиклары туплаган бай тәҗрибәгә, шулай ук татар халык иҗаты традицияләренә таяиьш, композитор бер-бер артлы аңа сәхнә әсәрләре
Кешелек җәмгыяте тормы-
лауреаты Нәҗип Җмһанои — шун
дый композиторларның берсе.
Нәҗип Җиһаион татар профессиональ музыкасын тудыру һәм үстерү эшепэ акыннан торып катнаша. Музыка сәнгатебезнең иң кызыклы сәхифәләре аиыц
■җит атә. Хозер аиыц уннан артык опера һәм балеты бар.
Торлосо торло характерда, торло югарылыкта эшләнгән ул исәрләргә күп кенә Уртак сыйфатлар хас. Күзгә ташланган береиче үзенчәлек шул: композиторның барлык әсәрләре диярлек халык тормышындагы зур вакыйгаларга багышланган. Н. Җиһанониыц сәхнә әсәрләремә зур колачлылык һәм апкк киңлек хас, алар дра-
матик ситуацияләр, кискен конфликтларга корылган булулары белән аерщц торалар. Кайсы гына чорга карамасыннар, аларда нрек һәм азатлык ечев коря мотивлары, Ватанга мәхәббәт хисләре өстенлек итә.
Нәҗип Җиһановның сәхнә әсәрләре татар музыка сәнгатенең үсешеп юни йогынты ясады, аның әсәрләре үрнәгендә меңнәрчә тамашачылар тәрбиаләвдьЬ кнн композитор эшчәнлегенең әһәмияте бер татар сәнгате белән генә чвклавд. Билгеле булганча, композиторның герой шагыйребез Муса Җәлил белән аад дуслыкта язылган «Алтынчәч» операсы бөтен совет сәнгатенең уртак казавыщ булып тора. Заман темасына багышланган уңышлы опералар иҗат итүче ип, буларак та Нәҗип Җиһанов исеме киң билгеле. Аның «Җәлил» операсы ащ темасына язылган ни уңышлы совет операларының берсе исәпләнә. Үзебезвеа Ь заннан тыш, бу әсәр СССРның Зур театры һәм Прага милли театры сәхвәләрм# уңыш белән барды.
Нәҗип Җиһанов музыка сәнгатенең төрле өлкәләрендә нәтиҗәле зшчиж күрсәткән, киң диапазонлы композитор. Эре күләмле сәхнә әсәрләре язу белая, р Татарстанда симфоник музыканың үсешенә дә сизелерлек олеш кертте. Авың ц яхшы симфоник әсәрләре чын милли колорит һәм халыкның җыр традицияләре» нигезләнүләре белән аерыль-п тора, ул әсәрләргә хис-кичерешләр сафлыгы һә« көчле шигърият, оптимизм һәм тормышка мәхәббәт хисләренең көчле булуы, алынган теманы ачуда эзлеклелек һәм сәнгатьчә бөтенлек хас. «Кырлай», «Trap койләренә сюита», «Нәфисә» увертюрасы, «Симфоник җырлар», «Снмфовшс веллалар», «Сабан туе» кебек әсәрләре әнә шундыйлар.
Үзенең 60 яшен Нәҗип Җиһанов иҗатта яңа уңышлар белән каршылш «Сабан туе» исемле симфониясе өчен аңа Дәүләт премиясе бирелде. Иөз мецвэрч» укучыларыбыз исемеинән яраткан композиторыбызны чын күңелдән котлыйби һәм аңа яңа нҗат уңышлары теләп калабыз.
ҮЗЕНЧӘЛЕКЛЕ
ТАЛАНТ
Сәнгать остасының үз гомерендә талантының көчле якларын бик калку һп тулы итеп ача, кичергәннәрен гомумиләштереп бирә торган әсәрләре була. Минемчә, Нәҗип Җиһановның күптән түгел генә язылып беткән Икенче симфоний- шушы әсәрләр рәтенә керә.
Н. Җиһанов үзенең Икенче симфониясенә «Сабан туе» дигән исем куйган. BepyS- лаганда, бу исем авторның төп максатын — татар халкының борыннан килгән сабм туе бәйрәме атмосферасын тудыру максатын ачык билгели кебек. Чынлыкта в<я һәрбер чын сәнгать әсәрләрендәге кебек, музыканың һәм музыка тудыра торги кичерешләрнең реаль эчтәлеге әсәрнең исемендә әйтелгәннәр белән генә чикләвел калмый. Шуңа күрә Н. Җиһановның «Сабан туе»в татар халкының тормышы» багышланган бәйрәм симфониясе дип атарга момкин.
«Сабан туе» тынлы җиз коралларның яңгыратып кычкырткан авазлары бел» башланып китә — бәйрәмгә өндәү, бәйрәмгә чакыру бу. Шуннан соң бер-бер артлы ике төп тема тасвирлана.
Беренчесе — стихиядәй көчле, киң эпик колачлысы — ритмик сурәтләрея® үзенә бер төрле салмаклыгы белән аерылып тора. Икенчесе — татар халкыиы* озын көйләре рухында язылганы — гүяки нәфис бер аваз җирлегендә «җем-ңея нтеп» бара кебек.
Бу музыканы тыңлаган чакта күңелгә ннндв охшашлыклар килә соң? Ип эля күз алдына халык батыры Җикмәргән белән алтын чәчле гүзәл жыз обрязи
кшеп баса. Шул ук вакытта «Сабан туе»ның (беренче кисәге) Бородинның сям- шнясе, Римский-Корсаковяыц «Снегурочка»сында яки •Китеж»ындагы табн- ть лирикасы белән уртаклыгы да сизелә. Кыскасы, Н. Җнһанов үзенең татар члык сәнгате һәм рус классикасы традицияләре әсирлегендә формалашкан индж- .гдуаль язу ысулына турылыклы булып калган.
I Икенче симфониядә әкият-дастан образлары белән бергә республиканың авыл [уриышы тасвирлары да бирелгән. Бу уңайдан бигрәк тә төрле-төрле бию темала-
— дәртле, шаян, тыйнак-лирнк бию кейләре (симфониянең азагындагы валы) •кердә кала.
Композитор драматик элементлардан да читләшми (өченче кисәктә, азаккы дизодлариың берсендә). Бу нәрсә симфоник хәрәкәт сөрешенә кирәкле күп план- ылык бирә.
t Борынгының бүгенге белән, әкиятнең чынлык белән, традицион милли үзен- рлекләриец тормыш тудырган яңа сыйфатлар, бүгенге заман тойгысы белән орга- .нк кушылуы бу симфониянең яхшы бер сыйфаг-ы булып тора.
ЮРИИ КОРЕВ,
«Советская музыка» журналы редакторы.
ГОРУРЛАНАБЫЗ
Кошның нке канаты бар. Берсе белән генә оча алмый ул. Иҗат кешеләренең Тә шундый канатлары бардыр кебек тоела миңа. Яраткан композиторыбыз, СССРныц халык артисты Нәҗип Җиһановның андый канатлары киң, колачлы. ■Аларның берсендә халыкның көченә, гүзәллегенә, матурлык һәм бәхет өчен геронк көрәшенә олы мәхәббәт булса, икенчесендә — шул юлда каршы торган кара көчләргә, явызлык һәм һәртөрле ирексезләүгә рәхимсез нәфрәт хисләре. Шушы ике коч композиторны һәрвакыт уйландыра, иҗат мәйданына чакырып тора.
Композиторның беренче аур осәре «Качкын» операсын гына алыйк (аны нжат иткәндә ул әле консерватория студенты гына була!). Сюжетның нигезендә — Пугачевка кушылган Идел буе татарларының авыр тормышы, батыр корәше. ■Ярлы егет Булат авылда азатлык өчен башланган көрәшнең башында тора. Аның зсойгон кызы Рәйхана, алпавытлар никадәр генә җәзаласа да, Булат һәм аныц тарафдарларының корәш планнары турында бер сүз дә әйтми...
- Ооарнсң кереш өлешенең беренче тактларыннан ук халыкның кайгысын, бор- ; чылуын да, иреккә омтылышының, ашкынуның нинди зур коч икәилеген дә — » барысын да тоясың. Бу тема, музыкада үсә килеп, кайгылы характерың әкренләп
• югалта бара һәм корәш символы булып яңгырый...
Композиторның күренекле шагыйрь Муса Җәлил белән тыгыз элемтәдә бу- |луы бигрәк то дулкынландыра мине. Пке зур художникның иҗади дуслыгы һәм бергәләп эшләве безнең татар культурасын гына түгел, ә бөтен совет культурасын I алга үстерүдә зур роль уйный. Халыкның азатлык хыялын чагылдырган кыю егет I Җикмәргән һәм матурлык идеалы, яктылык, сафлык символы булган сылу кыз Алтынчәч турындагы гаҗәеп легенда Җәлилгә поэма. Җиһановка опера язу очен I бегмое-токәнмәс илһам чишмәсе булып хезмәт иткән. Шунысын да сокланып әй- I тарго кирәк, алар бабаларыбызиың күңел хисләрен чагылдырган бу тарихи әсәр- I тә бүген боз яши торган чорның нурын тошерә алганнар. Шул сәбәпле әсәр безгә бигрәк тә икын тоела, чын ләззәт белән кабул ителә.
Музыка гаять зур сихри кочкә ия. «Яхшы музыка тыңлаганда минем уйла- ”ым ачыклана, күңалем сафлана һәм гаҗәеп күтәренкелек белән эшкә тоты-
нам»,— ди бер француз язучысы. «Җәлил» операсын тыңлаганнан соц моащ шулай икәнлегенә тагын бер кат ышанасың. Казанда татар телендә, Мәскәүдарус телендә, Прагада чех телендә һәм башка сәхнәләрдә яңгыраган «Җәлил» операсы, оптимистик трагедия буларак, совет музыка сәнгатенең алтын фондына керде. Ааы тыңлаганда күңелдә совет кешесенең тимердән кечле ихтыяры, хәтта үлемве щ җиңә белүе ечен горурлык хисе тулып ташый. Кеше буларак, коммунист буларак, үз көчеңә ышаныч арта, җаваплылык арта. Дус, фикердәш буларак, композпор Җәлил белән башлаган эшне дәвам итте. Гаҗәеп зур осталык һәм кыюлык күр. сәтеп, шагыйрьне кабат терелтте. Җәлил бүген дә исән, ул илебезнең иц зур сәхнәләреннән атлый.
Яки концерт залында комлозиторныц «Кырлай» исемле симфовнк поэмасыз тиңлыйсыз, ди. Кочле, салмак һәм моңлы булып аккан көйләр сезне каядыр еракка. матурлык дәрьясына — кырларга, кошлар сайрап торган урманнарга алып китә. Күңел рәхәтләнеп ял итә. Соңгы вакытларда иҗат ителгән «Симфоник по> малар», «Симфоник җырлар» цикллары да зур тәэсир итү көченә ияләр.
Сүз юк, композиторның хыял канатлары нык, алар әле талмаганнар. Без, нефтьчеләр, хезмәттә яңа җиңүләр яулау өчен зур көрәш алып барабыз. Була» һәм Рәйхана, Сөембикә йөргән җирләрдән, торба сузып, Идел буенда чыгарыдгап нефть чишмәсе белән Европага барып чыктык. Нәҗип Җиһанов исә анда безвсц борчу, шатлык һәм уйларны җиткерде. Ьәм хәзер дә шушы өлкәдә армый-талмы! хезмәт итә. Шундый композиторыбыз булу белән горурланабыз без.
ҮЗБӘК САТТАРОВ,
«Татнефть» берләшмәсе начальнигынщ урынбасары.