ГАБДУЛЛА ТУКАЙ ҺӘМ ФАТИХ ӘМИРХАН БЕЛӘН КҮРЕШҮ

Эзләренең табигатьләре, кешеләрне беренче күрү белән үк таный белүләре ягыннан, миңа калса, Фатих Әмирхан болан Габдулла Тукай икесе бер теслсрәк иде кебек— Шунлыктан булса кирәк. Фатих белән очрашулар * оакытында яшьләрне кызыксындырган теге яки бу мәсьәләләр турында фикер алышулар ансат башланып китә һәм иптәшләрчә эчкерсез дәвам итә иде. Ул кәннәрдә алдынгы татар интеллигенциясе алгымда ике моһим мәсьәлә тора иде. Шуның берсе: прогресска фикерле вакытлы матбугатны халы-t арасында киңрәк тарату, ерак авылларга, бистәләргә, шәһәрләргә җиткерү. Шул матбугат ярдәмемдә халыкның аң белемен күтәрү, алар арасында мәгърифәт нурлары чәчү һәм аны, заманның политик мәсьәләләре белән таныштыра барып, революцион рухта тәрбияләү иде. Икенче моһим мәсьәлә исә ул замандагы яшьләрне, бигрәк тә мәдрәсәләрне ташлап чыккан татар шәкертләрен, русча укыту, алар-а дәрес тәрбия, дәрес юнәлеш бирергә тырышудан гыйбарәт булды. Ул елларда Казан, Уфа, Оренбург һәм башка шәһәрләрдә укучы күл кенә шәкертләр, уку-укыту программалары белән килешмичә, мәдрәсәләрне ташлап чыктылар. Аларның кайберләре — яшәрлек акчалары булганнары яисә хезмәт таба алганнары — шәһәрдә калып, тәрле юллар белән |бил.еле, зур газаплар, мохтаҗлыклар белән) русча укырга керештеләр, белем атуларын дәвам иттерделәр, (әйберләре исә, беркадәр белемнәре булганнары, авылларга укытучы булып киттеләр. Болар, кыш кене укытып, бераз акча туплап, җәй коне шәһәргә килеп, русча уку теләге белән тврәлдылар. Шәкертләрнең бер элеше, күлчелеге дип әйтерлек, материаль момкмилеи- ләре булмаганлыктан, шәһәрдә калевлар да, русча укый алмыйлар, җитәрлек белем- ивро булмаганга, укытучылык итә алмыйлар иде. Шулай ук алар шәһәрдә дә хезмәт таба алмыйлар. Шәкертләрнең бу элеше ярга чыгарылып ташланган балыклар хәлендә. Мәдрәсәне ташлап чыкканлыктан, алар әти-әимләро янына до кайта алмыйлар. Ченки әти әниләре аларны мәдрәсәне ташлап чыгулары ечем каргыйлар, орышалар иде. Менә бу шәкертләр, тәрле киңәшләр сорап, шуның әстеиә бераз материаль ярдәм дә омет итеп, ■Әльиспахв газетасы редакциясенә, Ф. Әмирхан, Г. Тукай аиыма агылалар, аларны үзләренең киңәшчеләре, рухи ярдәмчеләре, юя күрсәтүчеләре итеп саныйлар иде. Фатих үзе мәдрәсәне ташлап чыккан шакертләрнең берсе һәм аларның җитәкчесе иде. Шуна күрә ул аларның хәлен, тормышларын, күңел кичерешләрен башкаларга караганда ехшырак аңлый, яхшырак белә һәм еларга -улыннан млгәм ярдәмме күрсәтергә тырыша иде. Ү Фатих сүзгә бик оста иде. Уп нәрсә турында гына сойлөмөсен, аны матур итеп, кызыклы, җанлы итеп, тыңлаучыларның күңелләрен җәлеп итәрлек итеп сөйли белә иде. Рухы белән көчле юморист иде ул. Мәдрәсәне ташлап чыккан шәкертләрнең русча укырга теләүләре турында сүз чыккач, ул үз башыннан үткән бер вакыйганы сөйләп бирде. Фатих, мәдрәсәне ташлап чыкканнан соң, русча укырга керешә. Моның эчен аңа Яңа бистәдән (әтисенең йорты шунда иде| шәһәрнең югары өлешенә, рус ягына барырга кирәк. Аның юлы Печән базары. Болак күпере аша үтә. Печән базары кадимчеләре, динчеләре аның русча укырга йөргәнлеген белеп, каршысына чыгып, туктатып сүгәләр, хурлыйлар, мыскыллыйлар, артыннан терле әшәке сүзләр әйтеп, кычкырып калалар: — Чукынган, урысларга сатылган мөртәт! —диләр.— Ипьминский шәкерте! Ефим попка уллыкка ялланган бәндә! — диләр. Фатих, бер нәрсәгә карамастан, барлык хурлыкларга, мыскыллауларга чыдап, укырга йөрүен дәвам итә. Ахырда кадимчеләр, кара эчле кешеләр, Фатихны укырга йөрүеннән туктата алмагач, ярдәмгә фахишәләрне яллыйлар. Ул заманда Болак күперләре янында фахишәләр төркем-теркем булып басып торалар, узган-барганнарны аулыйлар иде. Кадимчеләр тарафыннан махсус ялланган шул фахишәләр, Фатихның укырга барганын күрү белән, аның өстенә ябырылалар, төрле әшәке сүзләр әйтеп, аны хурларга, мыскылларга керешәлер. Динчеләрнең барлык хурлауларын, мыскыллауларын батырларча күтәрә алган Фатих боларга түзә алмый, юлын үзгәртергә, һәр көнне башка юлдан йөрергә мәҗбүр була. «Москва» номерына урнашканнан соң, Тукайның күңеле күтәрелеп, кәефе яхшырыбрак киткәндәй булды. Ул иртәнге чәйне эчеп утырганда ук: — Әйдә, Каюм, бүген көнне «Әльнспах» редакциясенә кереп чыгудан башлап җибәрик,— диде. Киттек. «Әльислах» хәзерге Тукай урамындагы гади генә бер татар йортына урнашкан иде. Без барып кергәндә редакциядә бүлмә уртасына куелган зур өстәлдән һәм берничә урындыктан башка бер нәрсә дә һәм беркем дә юк иде. Бу хәлне күреп гаҗәпләнүемә каршы Тукай: — «Әльислах»иың да хәле шушы бөлгән бай йортыныкыннан әллә ни әйбәт түгел булса кирәк,— дип куйды. Аннары: — Әйдәпе, алар Фатих Әмирханнарда түгелме икән,— дип, мине үзе белән ияртеп алып китте. Кабан куле аша салынган басманы чыгып бераз баргач, тукталды да, каршыбыздагы бер өйне күрсәтеп: — Фатих Әмирхан яши торган дача менә шушы була инде,— диде, һәм мине шул өйгә алып керде. «Әльислах» редакциясенең бөтен составы (Фатих Әмирхан, Кәбир Бэкер, Якуб Байбурин, Вафа Бахтияров) шушында җыелган һәм, зур өстәл тирәсенә тезелешеп утырып, шау-гөр килеп чәй эчәләр иде. Тукай мине: — Мөгаллим Каюм Мостакаев була бу, Киев ягында укыта,—дип тәкьдим иткәч, барысы да кул биреп күрешеп чыктылар. Ф. Әмирхан пенснесен төзәтеп куйды да, мөлаем елмаеп: — Бәрәкалла, хуш килгәнсез! — дип, күптәнге танышы белән очрашкандай ипләп кенә сөйләшеп китте.— Сез дә аттестат авыруы белән мөфталә икәнсез, хәерле булсын, ул бик әйбәт авыру, аннан куркырга ярамый.— Аннары Тукайга карады да: — Нихәл. Тукай, котлыйм сине, номерга күчеп яши башлау теләгеңә ирешкәнсең икән, бик яхшы булган! — диде.— Иптәшеңне Казан белән таныштыруда кимчелек курсөт- мәсәң кирәк. Беренче нә/бәттә авыл хуҗалыгы промышленносте күргәзмәсенә, икенче нәүбәттә ташаяк ярминкәсенә һәм дә Казанның бай музеена барып чыгарга тәкъдим итәр идем. Мин шаяртып: — Нигә «Әльислах» редакциясенә барып чыгарга тәкъдим итмисез! — дигәч, Ф. Әмирхан, гадәтенчә, самими итеп елмаеп куйды да; — Ул редакциянең хезмәткәрләре мем» шушында утыручылар инде. Күрәсез, алар дачада ал итәләр. Хезмәтиәрләүе ал иткәч, редакциянең ал итүе үзеннән-үзе мәгълүм индеш минем хакта ялгыш уйлаучыларга, минем турыда гайбәт сатучыларга урын калдырмас иде. Аннары «Хәятжә тотыныр идем. Аны то- мампар идем. Күп глаоалары язылган инде аның. Газеталарга да актиараи катнашыр идем. Эшләргә кирәк безгә, Каюм, бик тырышып зшләргә кирәк... Халык белой бер” барырга, аның үзәгендә булырга кирәк. Бу аның минем белән соңгы тапкыр соиләшүе иде. Шуңа булса кирәк, аның бу сүтләрс күңелемә нык '■оиашып калды.