Г. Р. ДЕРЖАВИН

Атаклы рус шагыйре Г. Р. Державинның тормышы (1743—1816) Казан белен аерылгысыз бәйләнгән. Ул 1743 елның 3 июлемдә Казан өязенең Сочуры авылында (хәзер Лаеш районы) дворян нәселеннән чыккан офицер Роман Державин семьясында донья- га килә һәм бала чагын шунда үткәрә. 1754 елда әтисе үлгәннән соң Державиннарның тормышы кинәт кыенлаша: күршеләрендәге Казанда Державинның әнисе, гаделлек эзләп, күршеләренең хаксыэгэ кимсетүен әйтеп, казна судлары каршына барып йорергә мәҗбүр була. Ә суд әһелләре антрга игътибар итми, кая барса да бик дорфа каршылыйлар. Менә шул аяныч хәлләрне яшь Державин уз күзе белем күреп тора, аның күңелендә патша судларына каршы гомә>- ителәләр. Директоры, шул замандагыча әйтсәк, командиры драматург Веревкин булган ул гимназия ниндирәк хәлдә булган соң? Бу сорауга җавапны Гаврил Романовичның үз язмаларыннан табарга мөмкин: «Барыннан да бигрәк,— дип яза ул.— беэио укырга, язарга, аэ-маэ грамматиканы белергә, сүз тыңлаучан булырга, ул вакытта атаклы булган Сумароков трагедияләрен гимназия театрында уйнарга, танцыга, фехтованиега һәм имтиханнар уңае белән үткәрелгән тантаналы җыелышларда нотык сойли белергә өйрәтәләр иде. Менә болар барысы да. әллә ни зур фәнни белем бирмәсәләр дә, гимназиядә тәрбияләнүчеләрне кешеләр белән шактый иркен мөгамәлә итәргә ейрәтә иде... Чын мәгънәсендәге фәннәрне, яхшы укытучылар булмаганлыктан шул элекке иске кагыйдәләр буенча укыталар иде». («Державин язмалары »( Мөскәү. 1860 ел. 11 бит.) Казан гимназиясендә спектакльләр куюга бик күп вакыт сарыф ителә Шәһәрдә бүтән театр булмаганлыктан, Казан халкы бу гимназия тамашаларына бик телеп йөри һәм билет акчасы гимназистларга тотыла. Дәрес, ул вакытта билет сату булмый, кем күпме тели — шул кадәр акча биреп керә. Шулай дә гимназистларга ярап куя ул. Гимназиядә укыган елларында Державин немец телен ойрәнө һәм рәсем ясау, сызым сызу белән мавыга. Гимназиядә үткәрелгән тантаналы бәйрәм көннәрендә «артиллерист» — пиротехник вазифасын үтәү дә кул вакыт аңа йөкләнә. Гимназиядә тиешле дәрәҗәдә һам системалы төстә бирелмәгән белемне ул үзлегеннән укып тутырырга омтыла. Бии күп укый торгач. Державинның үзенең до язасы килә башлый һем ул, үзе әйткәнче, шигырьләр сызгаларга тотына. Яшь Державин күңелендә әдәбиятка мәхәббәт тууга, аның таланты ачылып китүгә, ихтимал, Казан байлар алариы тәмам кысрыклыйлар, шунлыктан яшь Державинның әнисе бетеи мал-мөлкәтен сата һәм шуннан килгән акчага әҗәтләрен көч-хәл белән генә түли дә алар Казанга күчеп китәләр. лек нәфрәт туа. 1759 елда Казанда беренче ирләр гимназиясе ачыла һәм. ниһаять, Гаврил Державин үзенең бертуган абыйсы белән дәүләт хисабына шунда укырга кабул гимназиясендә драма әсәрләренә ихтирам белән карау һәм аларны сәхнәгә кую да билгеле бер дәрәҗәдә этәреш ясагандыр. чә башкарып чыкты. Кайбер корылма хәрабәләренең, ягъни хан сараеның, мунчаның һәм җир асты юллары белән тоташтырылган каланчаның планы төшерелде һәм тышкы күренешләренең рәсеме ясалды... Кабер ташларындагы язулар күчерелеп алынды, бакыр, көмеш һәм алтын акчалар, колак алкалары, йөзекләр, балчыктан ясалган төрле савыт-сабалар табылды һәм шуларның барысы да Казанга алып кайтылып, Вереакинга тапшырылды. Веревкин аларны И. И. Шуваловка, ә Шувалов академик Е. П. Чемезовка тапшырган» 2 . Бу язмасыннан күренгәнчә, Державин үзе яшәгән крайның тарихын бүтән замандашларына караганда күп мәртәбәләр яхшы белгән һәм аны өйрәнүдә үзеннән дә шактый өлеш керткән. Державин Казан гимназиясендә 1762 елга кадәр укый. Яхшы укыганлыгы өчен бүләк йөзеннән Шувалов Державинны әле гимназиядә укыган вакытында ук гвардия полкына рядовой солдат итеп яздыртып куя. Гимназияне тәмамлаганда Державин читтән торы.1 офицер дәрәҗәсен алырга ирешер дип уйлый. Ләкин асылда эш башкачарак килеп чыга. 1762 елда тәхеткә Петр HI менеп утыра һәм, ул елларда бара торган сугышны дәвам итү өчен, хезмәт итмәсәләр дә хәрби исәптә торган барлык рядовойларны һәм гвардиячеләрне хезмәткә алырга боерык бирә. Шул боерык нәтиҗәсендә 18 яшьлек Державин гимназияне тәмамламас борын ук 1762 елда Петербургка китеп, Преображенский полкында солдат хезмәтен үти башларга мәҗбүр була. Державинның бүтән туганнары Казанда кала һәм ул алар белән бик еш язышып, җае чыкканда үзе дә еш кына кайткалап, Казан белән тыгыз элемтәдә тора. Капрал чины бирелгәч, 1763 елның маеннан 1764 елның маена кадәр булган бер еллык ялының да шактый вакытын ул Казанда үткәрә. Аннары кече энесен дә үзе белән Петербургка алып китеп, хәрби хезмәткә урнаштыра. 1774—1775 елларда Державин шулай ук Казанга берничә тапкыр кайтып китә. 32 33 32 Успенское — Шәһри Болгар янындагы авыл. 33 «Державин язмалары». 14—15 битләр. 1761 елда, Мәскәу университеты кушуы буенча, 18 яшьлек Державин борынгы Болгар дәүләтенең башкаласы булган Шәһри Болгарга (хәзер республикабызның Куйбышев районына керә) барган археологик экспедициягә җитәкчелек итә. Бу экспедиция турындагы «Язмаларыин- да ул болай ди: «Гимназия укучыла- рыннан Гаврил Державинны һәм аның берничә иптәшен алып, 1761 елның июнендә Веревкин Успенское 1 авылына килде. Анда берничә көн торып, туйдырып бетергәннән соң, башкаларны Державин карамагына калдырып, Болгар шәһәренең планын төзеп һәм шәһәр тирәсен казыганда табылган борынгы әйберләрне алып кайтырга боерып, үзе Казанга кайтып китте. Державин Болгарда кара көзгә тикле торды һәм, барысын да җиренә җиткереп үк булмаса да, кушылган эшләрне кулыннан килгән Гаврил Романович 1778 «лда өйләнә һәм, хатынын әнисе белән таныштыру өчен, тагын Казанга кайтып бер ай торып кит». Шунда ул «Эпистола к Шувалову» («Шуваловка хат») исемле әсәрен тәмамлый. Аның ул әсәренә шул чордагы нашир П. И. Бартенев: «Бу язма фикер хөрлеге белән... яхшы. Анда Державинның байбичө- ләр вазифасы турындагы фикерләре бик җентекләп һәм кискен төстә әйтелгән», дип бөя бирә. «Хатын белән күрешергә йөргәндәге каршылыклар» («Препятствие к свиданию с супругою») исемле шигырен дә Державин шул кайтуында Мурэиха авылында 1 иҗат итә. Аннары, хатынын әнисе янында калдырып. Державин эш белән Оренбург губернасына китә. Ул аннан Казанга әйләнеп кайтканда инде ноябрь ахырлары җиткән һәм Кама елгасы боз белән капланган була. Кичү эшләмәгәнлектәи һәм боз өстеннән йөрергә әле куркыныч булганлыктан, ул тагын Мурзихада берничә кон тоткарланып торырга мәҗбүр була. Казанга Державин соңгы тапкыр 1784 елда, Олонец шәһәренә барышлый кагылып китә, ләкин ул вакытта аның әнисе вафат булган була инде. Туган-тумачалары булма- са да, шагыйрь Казанны һем Идел буйларын гомеренең соңгы көннәренә тикле хәтерендә тота һәм сагынып искә ала. Аның ул хисләре «Арфа» исемле шигыреннән дә бик ачык күренә Ни күңелле аның шулай җырлаганы Моңын сөйләп туган җирнең, газиз илие»ъ Гөлле язларымны кире кайтарганы, Казандагы алтын чорларымны минем! Өй. минем сабый чакларымның бишеге! Яшьлегем, гөнаһсыз көннәремнең иле! Кайчан таңнарың белән мин күрешермен. Кайчан тагын уз кешең итәрсең мине! Кайчан кузләрмен кырдагы көтүләрне, Мәгьрур һәм мәһабәт Кама имәннәрен! Иделдә йөзәрмен ачып җилкәннәрне, һәм кочармын изге кабрең үлгәннәрнең! Җырла, арфа, Казан хакында син миңа! Шушы шигыренең Казанга адресланган соңгы «Отечества и дым нам сладок и приятен» дигән юллары бөтен Россиягә танылып, мәкальгә әйләнеп китә. Бераз гына үзгәртеп, Грибоедов аны хәтта «Акыллылык бәласе» исемле комедиясендә д» файдалана. Үзе читтә яшәгән вакытларында да Державин Казандагы әдәби тормыш белән кызыксынып торган. 1814 елда ул үзләренә чыбык очы тиешле кешедән — Александр Ланаөвтан: — Казанда яшәүче һәм шигырьләр язу белән шөгыльләнүче Панаев дигән яшь кешенең кем икәнлеген белмисеңме синГ — дип сораган. Александр Панаев шигырь язучы ул кешенең үз энесе икәнлеген әйткәч — Зинһар, әйт әле син аңар: язган әйберләренең барысын да миңа җибәрсен! — дигән. Аннары, әлеге яшь шагыйрьнең шигырьләре белән танышкач, аңа мен» шушы хатны языл җибәрә: «Мәрхәмәтле әфәндем. Владимир Иванович, сезнең 26 X язган хатыгызны һәм җибәргән шигырьләрегезме алдым һәм рәхәтләнеп укып чыктым. Мин сезнең бик әйбәт талантыгызны хуплаудан башка берни дә әйтә алмыйм, әмма дусларча шуны киңәш итәм: ашыкмагыз, сүзләрнең мәгънәсен» бик зур игътибар бирегеж Бу шуның эчен аеруча меһим. чөнки сез ирекле шигырьләр язасыз. Бу өлкәдә бездә аз язылган. Әгәр грек һәм латин телләрен белсәгез, борынгылардан үрнәк алыгыз. Әгәр инде алармы яхшы белмисез икем, ул чакта табигатьне һәм кешеләрнең үэ-үзләрон ничек тотуларын сурәтләүдә Гесмериың немецч» шигырьләре үрнәк булып хезмәт итә алыр Безнең климат кырыс булса да. анда йерек кылларын тибрәтерлек матурлыкны табарга була, е ансыз барысы да коры һем буш сүз генә булып калачак...» ■ Хәзәргә Алексеевем районында. 1615 елда С. И. Панаев Петербуо-га Державинның үзе белән дә очрашып сөйләшә. LU у л чакта Державин аңа, Казанның әдәбият сөючеләре җәмгыятенә тапшырырга кушып, автографы белән үзенең дчрт томлык әсәрләр җыелмасын һәм зур портретын бүлек итеп бирә. Әмма ул бүләкләрне алып кайтучы кибитка юлда көчле яңгырга очрый, китаплар да, Державинның портреты да юешләнә. Шулай да портретка артык зыян тими: Казанның Крюков дигән бер бик оста рәссамы аны яңадан элекке хәленә кайтара. Ә китаплар һәм шагыйрьнең автографы тәмам бозылып, саргаеп беткән була. Шунлыктан әдәбият сөючеләр җәмгыяте исеменнән Панаев Державинга яңадан дүрт том китабын сорап мөрәҗәгать итә. Державин бишенче томы чыгып җитү белән барлык биш томын да җибәрергә вәгъдә итә, әмма вәгъдәсен үти алмыйча кала — үлеп китә. Державинның икенче хатыны Д. А. Дьякова шагыйрьнең Казанны яратуын яхшы белгән һәм аңа, үзе арфада уйнап. Идел буен хәтерләтә торган җырларны бик еш җырлый торган булган. Шагыйрь хатынының ул җырларын рәхәтләнеп тыңлаган. Д А. Дьякованың ул арфасы һәм шул арфада уйнаган вакытында билгесез художник тарафыннан эшләнгән бер рәсеме Татарстанның дәүләт музеенда саклана. Державин вафат булганнан сон (күрәсен шагыйрьнең васыятен үтәү йөзеннән булса кирәк), ярлы студентларга стипендия итеп бирү өчен, Д. А. Дьякова 1816 елда Казан униаерситето1на утыз мең сум акча бүләк итеп бирә һәм шул ук университетның китапханәсенә Державинның бер дәфтәр шигырьләр кулъязмасын тапшыра. Ә 1845 елдь Дьякове үзе дә вафат була. Шуннан соң анын вэрисы Казач университетына шагыйрьнең язу өстәлен кәнәфием һәм язу приборларын тапшыоа. Ул ейберләр башта уннаерси-ет китапханәсенең залында, аннары университетның башка кабинела- рында саклана, ә XX гасырның утызынчы елларында Т/.ССР дәүләт музеена алына. Ул әйберләр, шагыйрьнең алтын сәгате белән бергә, XVII гасыр рус культурасының әдәби-тарихи истәлекләре буларак, шул музейда саклана. 1847 елда Казанда Державинга һәйкәл куела. Башта ул Казан университеты елдыкда тора, аннары, 1871 елдз, Театр мәйданындагы бакчага (хәзерге Ленин бакчасы' күчерелә. Ләкин хәзер ул һәйкәл юк инде — сакланмаган.