«ҖАЙ КИЛҮНЕҢ» СЕРЕ

Сд амолет калын болыт катламнарын ертып чыкты да түбәнәя башлады. Стюардесса кыз ягымлы тавыш белән: «Пассажир иптәш- Р ләр. безнең самолетыбыз Татарстан башкаласы Казанга якынлаша»,— дип белдерде. Моңа кадәр тын гына килгән, озын буе белән дә, килеш-килбәте белән дә башкалардан аерылыбрак торган бер карт пассажир күзләрен иллюминаторга төбәде. Биредә аңа барысы да яна, барысы да кызык. Күрәсең, әлеге пассажир бу якларга беренче тапкыр гына килгәндер. Тәрәзәгә ябырылган карт — Сорбонна университеты профессоры, атаклы француз физигы Кастле иде. Ниһаять, ул электрон-парамагнитлы резонансның мәркәзе булган Казан шәһәрендә. Совет Татарстаны башкаласын физиклар арасында чыннан да шулай атап йөртәләр. Башкалабызның шулай аталырга тулы хокукы бар Электрон- парамагнитлы резонанс күренешен Казан университетының элекке доценты Е. К. За- войский ачкан. Сорбонна профессоры — Татарстанда шушы ачышны ясауга егерме биш ел тулу уңае белән үткәрелә торган фәнни конференция кунагы. Моны берәү дә көтмәгән иде. Профессор Кастле пленар утырыштагы үзенең фәнни докладын Идел турында сөйләүдән башлады. Бу бөек елга ярларын, аның суларында коенып үткән талантлы, зирәк акылга ия кешеләрне күрү турында ул күптән хыялланган. Менә хәзер ул. ниһаять, бу зур бәхеткә ирешк-ән. — Мин менә Россиянең ү^е кебек киң, колач җитмәслек очсыз-кырыйсыз мәһабәт Идел ярларында,— диде ул.— lay итәгеннән бәреп чыккан кечкенә чишмә үз юлында бик күп инешләрне очрата. Алар юлларын бергәләп дәвам итәләр. Соңында бер ярыннан икенчесе күренми торган зур елгаларга барып кушылалар. Аны тагын да зуррак, көчлерәк, күп сулырак итәләр. Фән өлкәсендә дә шундый хәлләр бик еш очрап тора. Галим ачыш ясый. Үзе ясаган ачышның нинди зур масштаблы булуын беренче чорларда хәтта авторның үзенең дә күреп бетермәве мөмкин. Евгений Константинович Завойский ясаган ачыш белән дә шушы ук хәл булды... ЭПР — элек-рон-парамагчитлы резонанс. Әле чирек гасыр элек кенә бу суз бик аз физиклар өчен таныш иде. Ә хәзер исә матдәләрнең эчке тезелешен тикшергәндә ОЧЕРК д амолет калын болыт катламнарын ертып чыкты да түбәнәя башлады. Стюардесса кыз ягымлы тавыш белән: «Пассажир иптәш- Р ләр. безнең самолетыбыз Татарстан башкаласы Казанга якынлаша»,— дип белдерде. Моңа кадәр тын гына килгән, озын буе белән дә, килеш-килбәте белән дә башкалардан аерылыбрак ♦ яаяэ «һянмгин uvta* ♦ ҮЯОНҮЛЛ vnmniirvi Рәсемдә физика математика фәннәре докторы М Зарипов (уңда) һәм физика математика фәннәре кандидаты, доцент Л Эминов. гене биреп керәләр. Максут мазер да Галина Юлиановнакы зур ихтирам белән искә ала. — Ул безне логик фикерләргә, эзлекле рәвештә уйларга, кыенлыклар алдында югалып калмаска, аларны җиңү юлларын икеләнми эзләргә, табарга өйрәтте,— ди ул.— Бу зур педагогтан без фәннәр патшасы — математиканы аңлао а. тешенергә, аны үз итәргә өйрәндек. Галина Юлиановнаны университет профессоры Владимир Владимирович Морозов та ихтирам итә иде. Без бу картны үзара ><ак сакал» дип йердек. Профессор безнең мәктәпкә бик еш килә, кичәләрдә катнаша. Укучыларның математика түгәрәген алып бара, имтиханнарга кереп, тыңлап утыра иде. Галина Юлиановна куйган «өчле» билгесе дә икенче берәүнең «бишлеисенә тора иде. Менә шуның ачык дәлиле: Рәис Бухараәвның башы «өчтән» чыкмас иде. Без аның белән бергә укыдык. Ә университетка имтиханнарны ул тик «отлично»га гына биреп керде. Хәзер Бухараея — техник фәннәр докторы. Безнең университетның кибернетигы Альберт Сульдин без укыган 2 нче мәктәпне бер елга алданрак бетерде. Ул да шулай ук фәннәр докторы. Максут белән сөйләшкән чакта, аңардан еш кына: «җай килде» дигән сүзне ишетергә була. Аңа университетта да «җай килә». Җитез егет барысына да өлгерә, Ньютон стипендиясенә лаек була. Җәмәгать эшләреннән дә читләшми, факультетның комсомол бюросы секретаре була. Максут Зарипов университетка галимнәр фронтлардан үз урыннарына әйләнеп кайткан чорларда керә. Семен Александрович Альтшулер да нәкь менә шушы чорларда теоретик һәм эксперименталь кафедра белән җитәкчелек итә башлый. Зарилов башта Альтшулерга семинарга языла. Аннары үзенә аспирант итеп алуын үтенә. Максут аның җитәкчелегендә парамагнитлы резонанс белән мавыгып китә. — Зарипов гаять сәләтле студент иде,— дип сейли Альтшулер.— Мин моны биг тиэ сизендем. Шуның өстенә талантлы да. Тырыш, алдына максат куя белә, шул максаты белән онытылып мавыга белә. Хезмәт сөю, үз-үзеңнә кызганмый мавыга бөлү фәнгә хезмәт итәргә җыенган кешенең альфасы һәм омегасы инде ул. Бу пмнтлы егеттә мин тагын шундый бик матур сыйфат курдам: ул үзенең кулымнан килердәй зшке ген» алына. Ә кулыннан килерлегеи-килмәслегон ничек сиземли г аи- ЯМГМ минем ечен дә сер. Табигать тарафыннан бирелгән сизгерлек, талат/гтыр инде У* Кыска гына итеп әйткәндә. Максут — бик эшлекле һәм уз дигәнем итүчән егет. Дәрес, безнең кеннәрдө аерым кешеләр генә фәнне әйдәп алып бармыйлар. Ләкин мрым галимнең характерындагы матур һәм кечле сыйфатларның теге яки бу месь- елаләрно хәл иткәндәге роле гаять зур әһәмияткә ия. ? Өлкәннәргә ихтирамлы, үзеннән түбәннәргә игътибарлы, әйләнә-тирәсендәге зур “ һем кечкенә кешеләрнең холыкларындэгы еак житешсезлеклорге түземлелек һәм, а ниһаять, үзе тирәсендә ниндидер бер тыныч ритмга корылган эчкерсез дуслык “ атмосферасы тудыру — менә болар барысы да профессор Максут Звриловка хас “ индивидуаль сыйфатлар... Максут Зарипое кандидатлык диссертациясен 1955 елда яклый. Аның рәсми оп- $ лонеитлары Александр Михайлович Прохоров һәм Борис Михайлович Козырев ' булалар. ф — Горурланмаслык та түгел,— ди яшь галим үзе бу турыда.—Фән доньвсында исеме бик күпләргә билгеле Прохоров бит ул. Академик, Нобель премиясе леуреаты. Ә Козыревны кемнәр генә белми! СССР Фәннәр академиясе член-корресломдонты Е. К. Зааойскийның фикердәше һәм дусты. Кыскасы, кандидатлык диссертациясен яклаганда миңа шулай ук «бик жай туры килде». Опять поаеэло, русча әйткәйдә! Дересен әйтергә кирәк; бер караганда барысы шул бик гади кебек, мәктәптә Максут менә дигән педагоглардан белем ала. Университетта да остазлары менә дигән. Диссертация яклаганда аның оппонентлары — илебезнең танылган физиклары — парамагнитчылары Егерме биш яшь дигәндә инде ул фәннәр кандидаты. Тиздән аны доцент итеп билгелиләр. Шушылар әстеие яшь галимгә радиоспектроскопия, каты матдәләрнең физикасы кафедрасын оештыру бурычын йеклиләр. Мондый бурыч йокләүне административ баскыч буйлап югарыга күтәрәлү дип күз алдына китерергә мемкин булыр иде. Ләкин бит Зарипов — администратор түгел, ул университет укытучысы, студентлар белән эш йертә. Аларга гомуми физика, теоретик механика, атом физикасы буенча курслар укый, практик занятиелер алып бара Болар әстеиә жәмә- тать эшләре до житәрлек — коммунист Зарипов университет парткомының фәнни секторы белән житәичелен итә. Докторлык диссертациясе эстон де эшләргә дә вакыт таба. ...Без Максут Зариповның тар һем кысынкы'жабинотындо утырабыз. Ул шушы кысынкы бүлмә буенча әрле бирле йәрене.— Зарипов кандидатлыкта майчамнан бирле утыра бит инде. Докторлык диссертациясен һаман суза. Әллә шулай калырга уйлый микән, диген сүзләр кергәли иде колакка,— дип сейли уп.— Мондый сүзләр Евгений Константиновичка да барып житиен, күрәсең. Ә ул вакыт табып, елга бор генә булса Да. Казанга килеп чыккалый. Безне онытып бетерми. «Башкарган эшләрегезне берләштереп докторлык диссертациясе итеп бирегез. Оппонентыгыз үзем булырмын»,— диде ул бор килүендә. Диссертацияләрне аттестацияләү буенча вәкаләтле комиссия андый диссертациядерме әллә ни алкышлап каршыламый. Зарипое моны белә иде. Чыннан да, гадәттә докторлык диссертациясен бу характерда якларга яше илледән узган галимнәрнең генә хакы бар. дип исопләнолә... 1*66 елның 13 октябре университетта аеруча истәлекле кемнәрнең берсе булды. Бу кемне берниме кеше диссертация яклады. Максут Зарипое диссертациясе барысыннан да тизрәк «якланды». Аңа докторлык диссертациясен яклау ечен нибары бер сәгать ун минут вакыт мирен булды. Юк вакытын бар итеп Завойский үзе дә килгән иде. Яклауга академик Александр Александрович Галкин де катнашты. Зариповның кандидатлык диссертациясе буемча оппоненты булган профессор Борис Михайлович Козырев соңгы елларда аңа hop эштә аталарча врдом күрсәтеп килде Докторлык диссертациясе аклаганда да оппонент ларның берсе ул булды. Маисут Зарипов уңышларының, аңа һәрвакыт «жай чыгып торучың» сора нәрсәдә соң} Моның сере—егетнең үзәндә. ВАЛЕНТИНА ГУДКОВА — Мин аны,— ди Борис Михайлович Козырев,— урта буын физикларның иң күренекле вәкилләреннән берсе дип исәплим. Теоретик белән экспериментаторның сирәк очрый торган гибриды ул. Ике очракта да иң югары класслы белгеч, галим. Ә мондый очракка еш тап булмыйсың. Үзенең теориясен тудырган галимнәрнең күбесе аны эксперименталь дәрәҗәгә китереп җиткерә алмыйлар. Галимнең хезмәте — озак елларга сузыла торган очсыз-кырыйсыз эш ул. Кечкенә генә ачышлар артында меңләгән тәҗрибәләр, сыиап-чагыштырып караулар, уңышсыз- лыкка очраулар, күңел кайтулар, барысын артка ташлап яңабаштан тотынулар ята. Бу кичерешләрнең берсе дә Максут Зариповны читләтеп үтмиләр. Боларның барысын да аңа да үз җилкәсендә татырга туры килә. Яңа ачышлар, уңышлар һәм дан менә шундый газаплы юлны үткәч кенә килә. Максут Зариповны хаклы рәвештә кристаллардагы электрон-парамагнитлы резонанс спекторларын уку буенча иң югары квалификацияле белгечләрнең берсе итеп саныйлар. Фәндә М. Зарипов сайлап алган юнәлеш — иң төп һәм магистраль юнәлешләрнең берсе. Ул фәндә үз сүзен әйтүгә иреште. Фәнни-техник революцияләрдән торган безнең гасырда галим кеше өчен гаять зур дәрәҗә инде бу. Илебез һәм дөнья күләмендә данга ия булу дигән сүз ул. Галимнең, нинди проблемалар белән шөгыльләнсә дә, максаты бер: ул үз хезмәтенең практик яктан әһәмияткә ия булуына ирешергә, аны кешеләргә, халкына хезмәт иттерергә тырышырга тиеш. Турысын гына әйкәндә, галим, фәннең кайсы өлкәсендә генә эшләсә дә, үзенең практик файда китерүе белән кадерле. Профессор Зарипов янына кай яклардан гына килмиләр. Мәскәү һәм Томск, Ленинград һәм Новосибирск, Киев һәм Тбилисидан килгән кунаклар барысы кристаллар төзелешен электрон-парамагнитлы резонанс методы белән укырга өйрәнү өчен киләләр. Максут Зарипов җитәкчелек иткән кафедра төрле фәнни-тикшеренү институтлары, учреждениеләре белән хуҗалык договорлары, килешүләр төзи, аларның заказларын үти. Кристалларның спектрларын тикшерү нигә кирәк? Аларның нинди практик кулланышы бар соң? — Без эшне рубиннан башладык. Кыйммәтле кызыл якут таш ул. Ә физиклар өчен рубин — иң нык, иң каты кристалл. Рубин промышленностьта да киң кулланыла. Тикшеренүләр барышында шул нәрсә ачыкланды: табигый материаллар безгә ярамый икән. Алар составында башка төр чит матдәләр күп. Без кристалларны үзебез «үстерергә» өйрәндек. Сөйләп тә торасы юк, бик кыен, озакка сузыла торган һәм бик мәшәкатьле процесс инде бу. Без баштарак бу хезмәтләребезнең квант-парамагнитлы беренче көчәйткечләрне (мазерларны) һәм оптик-квантлы генераторларны (лазерларны) төзегәндә кирәкләре чыгар дип башыбызга да китермәдек. Нинди генә эшкә тотынсаң да, җигелеп эшләргә! Студент еллардан ук килгән бу сүзләр Максут Зарипов тормышында гади аксиомага әверелгән. Яшереп-нитеп торасы юк, администраторлык мәшәкатьләре галим кешегә зур комачаулыклар тудыра, аңа колачын җәеп эшләргә ирек бирми. Шуңа күрә үзен декан итеп билгеләүгә М. Зарипов теләр-теләмәс кенә риза була. Университетта физика факультеты иң зур факультетларның берсе. Студентлар гына да анда 1750 кеше. Укытучыпрофес- сорлар өч йөздән артык. Факультетны ел саен өч йөз кеше тәмамлый. Аудиторияләр, лабораторияләр җитешми. Приборлар берсе өстенә берсе өелгәннәр. Хәер, бу вакытлы хәл. Деканның кысынкы кабинеты тәрәзәсеннән физика факультетының унөч катлы булачак яңа бинасы күренә. Әнә бер студент имтиханда уңышсызлыкка очраган. Тагын бер кат тапшырып карарга рөхсәт итүне сорап килгән. Декан каршы түгел. Ләкин соңгысы булсын. Бер укытучы командировкадан — югары курс студентлары производство практикасы үтә торган җирдән кайткан. Ул студентларның эшеннән канәгать. Монысы декан өчен дә сөенечле хәбәр. Максут Зариповның йөзе ачылып, күңеле күтәрелеп китте. Ул арада деканга яңа кәгазь сузалар. Монысы нәрсә тагын? Бер студент зачеткасына укытучы булып үзе кул куйган. Нинди оятсыз алдашу: хәтта җинаять. Деканның карары кырыс: — Куарга. Бу студент белән күп азапландык инде. Бездән калмады... Бу хәл аны тәмам тетрәтеп җибәрде. Вузларга керү елдан-ел кыенлаша. Зур конкурс үтәргә туры килә. Ә бер кереп урнашкач, шундый кыенлыкларны, сынау ларны башыннан кичергәч, укырга гына иде инде. Онытылып бирелеп укырга иде & кеше нинди оятсыз алдашу юлына баскан. Гаилә 'арилсеэ булмый дип кенә үзеңне юатып булмый бит. Университетта мондыйларга урын булырга тиеш тугел.— Куарга'— деканның карары бер булды. Бу миһербансызлык тугел. Чынлыкта йомшак характерлы киң күңелле кеше ул. Шуңа күрә Максут Зариповка мондый карарлар кабул итү авыр һәм кыен булгандыр. Ләкин администраторлык вазифалары аннан кирәк чакта катгый булуны да таләп итә. — Сез кешеләрдә нинди сыйфатларны аеруча бәялисез? — дип сорагач, Максут Зарипов кыска гына итеп: — Игътибарлы булуны,— диде. Җавап мине гаҗәпләндермәде. Чөнки бу сыйфат аның үзенә дә хас. Максут Зарипов башкаларның кайгысын уртаклаша, шатлыклары ечен бергәләп шатлана белә. Ул бөтенләе белән үз эшенә, үз хыялларына чумган галим генә түгел, оештыручы да. Оештыру кече нәрсәдә соң аның? Зариповка әллә бу сыйфат та табигать тарафыннан бирелгәнме? Минемчә, эш биредә башкачарак. Бу сыйфат Максут Зариповның үзенә тапшырылган эшкә югары дәрәҗәдә җаваплылык белән каравына нигезләнгән. Бу турыда ул үзе дә. күптәнге уйларын дәвам иткәндәгечә итеп — Барлык кеше дә үзенә тапшырылган эшне намус белән башкарырга тиеш-.— диде Ул узе менә шулай булганга күрә дә галим. Зариповка ул сыйфатлар декан Зари- оое буларак та зур ярдәм итәләр. Хәзер ул дүртенче курс студентлары алдында электрон-парамагнитлы резонанс теориясе буенча махсус курс укый. Бу дисциплина буенча әлегә китаплар юк. Профессор Зарипов аларга лекцияләрне үзе тезегән программа буенча укый. Аудиториядә физфак студентларыннан кала педагогия институты студентлары Мәскәү физика- техника институты, СССР Фәннәр академиясе сотрудниклары, хәтта Польша Халык Республикасыннан стажировкага килгән Болеслав Климашевский да бар Мондый деканның башка укытучылардан да үз лекцияләрен фәннең, техниканың соңгы казанышларына таянып карауларын таләп итәргә тулы хокукы бар. Башкача булуы да мөмкин түгел —физика инертлыкны яратмый Физик Зариповның язмышы бик гади. Аның тормышында искитәрлек бернәрсә дә юк. «Без барыбыз да халык арасыннан чыктык, без — хезмәт семьясы балалары»,— дигән җыр да бар бит әле. Бу сүзләр профессор Зарипов биографиясенә бик тә туры киләләр. Галим фәнгә ни күләмдә, ни дәрәҗәдә хезмәт итүе белән бәяләнә. Ә профессор Зариповның, күргәнебезчә, фәндә хезмәтләре зур Шушы кырык ел гомере зчендә ул сигез фәннәр кандидаты әзерләргә өлгергән, яңа кафедра оештырган. Ә кырык яшьлек вакыт — фән дөньясында нәкъ менә баш белән чумып, колач җәеп эшли торган чор бит ул. Кешенең иң дәртле, иң энергияле чагы. Деканлык вазифалары да аңа үз лабораториясенә кереп бикләнмәскә, уз кайсысы белән генә яшәмәскә, тормышка якынрак торырга ярдәм итәләр. Яшь профессордан без яңа фикерләр көтәбез. Ул Ватаныбыз фәнен яңо зирәк ачышлар белән баетыр дип ышанабыз.