КЕМ ИДЕК БЕЗ ҺӘМ КЕМ БУЛДЫК

Россия Федорациясонда автономияле иң аур республикаларның барсе — Те* тарстан республикасын дүрт елга иле дилар. Боракатле җирен акын баек Идел, назлы Кама, комеш сулы Вятка һем гүэол Агыйдел ярып үте. Иксез- чиксез кырларында шаулап иген үсе, җиде кат җир астыннан ботмес-текеимәс вези иелер чыгарыла. Намуслы, хезмат соючон, «ар күңелле кешелзр вши бу җирде. Татарстан республикасы Совет властеның формалашкан еакы’ыида, гражданнар сугышы хораболоро һом ачлык зачем серганде, михнетле елларда туа. Советлар ипендо милли республикалар, шул исаптеи Татарстанны да, теэүге бейлонгон барлык мосьелелор белен Владимир Ильич Ленин үзе шогыльлене. I91B елның 17 январенда ук инде Владимир Ильич миллиглар эше буенча Халык Комиссариаты каршында Үзак Меселман комиссариаты, җирле Советларда месел- маннвр эше буенча бүлоклар тезү турындагы декретка куя куя. Үзен Меселман комиссариаты һом җирле Советлардагы булеклор халыкны мил- латче контрреволюция белен керашко тартуда, татар хозмаг иялореио ленинчыл милли политиканы атслатудо, Советлар тирзсена зшче-крестьяннарны туплауда зур роль уйный. Казан большевиклары һом Меселман комиссариаты, хозмаг халкының автономного омтылуын һом тагар буржуаз миллегчоләреноң Идел — Урал штаты диген иорса тезү проектына каршы керешнең зарури икенен дерес аңлап, советчыл милли доү- летчелек формаларын зэладелор. 1918 елның 22 мартында миллотлор эше буенча Халык Комиссариаты, җирле Советлар һем Меселман комиссариаты карарына таянып, Татар-Башкорт Автономияле Совет республикасы тезү турындагы Положение проекгыи раслады. Әмма бу проектны тикшергандо татар һом башкорт халыкларының, шул исаптеи күпчелек коммунистларның до, оерым автономияле республикалар тезү телоге исеп- ко алынмаганлыгы ачыкланды. 1919 елның 21 иоабренда Канчыгыш халыклары коммунистик оешмаларының Икенче Ьетенроссиа сьездында 8. И Ленин татар, башкорт делегатлары группасын кабул итте һом аларго татар, башкорт автономияле республикаларының ч-ундч »—иу- че хозмаг халкының фикерен исопке алып тозелерго тиешлеген eaite. 1919 елның 13 декабренда РКП(б) ҮК Политбюросы Татар-Башкорт ACCF турында махсус карар чыгара. Бу карарда съездга килсен күпчелек /үа »»Vin :v г»эүге каршы булуын иске адып, миддотлер ми бучыча т 1 я-■ -«^юевлеиң 1МЗ м Р Татарстан АССР картасы янында. 22 март декретының юкка чыгарылуы әйтелә. Анда; «Әгәр татар коммунистлары тарафыннан гариза керсә. Татар республикасы тезү мәсьәләсен аерым тикшерергә»,— диелә. Чыннан да, 1919 елның ахырына инде татар халкының үз автономияле республикасын тезү теләге тәмам ачыкланып җитә. 1920 елның 26 январенда Владимир Ильич Ленин председательлегендә РКП(б) ҮК Политбюросы җыела һәм татар халкының автономияле дәүләтен тезү мәсьәләсе нигездә уңай хәл кылына. 1920 елның 22 мартында В. И. Ленин Кремльдә РКП(б) Үзәк Комитеты каршындагы Көнчыгыш халыклары коммунис;ик оешмаларының Үзәк бюросы җитәкчеләре С. Сәетгалиеа, Б. Мансуров һ. 6. ны кабул итә һәм алар белән татар халкының автономиясен тезүдәге практик мәсьәләләр турында сөйләшә. Бюроның кайбер вәкилләре, бигрәк тә соңыннан буржуаз милләтче буларак фаш ителгән Солтангалиев, Татар-Башкорт республикасын яклап чыгалар В. И. Ленин бу позициянең хата һәм зарарлы булуын ышандырырлык ител дәлилли. Партиянең IX съезды вакытында Казан губернасы җитәкчеләреннән бер группа — И И. Ходоровский, Г. С. Гордеев һәм А. И До гадов — В И. Ленин белән очрашалар Татарлар арасында республика белән җитәкчелек итәрлек хәзерлекле кадрлар юк дип, алар татар республикасы төзүнең кирәксез һәм файдасыз булуын исбатларга тырышалар. Ленин бу дәлилләрнең дөрес түгеллеген фаш игә. Бу иптәшләр, В И. Ленин белан очрашканнан соң, карашларын тамырыннан үзгәртәләр һәм Татарстан АССР төзүгә актив катнашалар. 1920 елның 4 маенда РСФСР ХКС ның В. И. Ленин җитәкчелегендә уздырылган утырышы Татарстан Автономияле Совет Республикасы төзү мәсьәләсенә караган материалларны әзерләү өчен комиссия оештыра. ТАССР тезү турындагы декрет проекты 1920 елның 25 маенда ХКС утырышында карала һәм; «Татар Автономияле Совет Республикасы турындагы Положениене принципта кабул итәргә»,— дигән карар чыгарыла. Яңадан бер кат җентекләп эшләнгәннән соң, закон проекты яхшы дип табыла һәм РСФСР ВЦИК һәм ХКС тарафыннан кабул ителә Татарстан республикасы дәүләт аппараты органнары, Халык Комиссариатларының саны, аларның бурычлары билгеләнә Советларның Учредительный съездына кадәр власть Ревкомга тапшырыла. ' 1920 елның 8 июнендә Татарстан республикасы тезү мәсьәләсе РКГЦб) ҮК Политбюросында тикшерел». Утырышта В И Ленин председательлек ите. Бу киңәшмәде Политбюро членнарыннан тыш М. Ф Владимирский, С. Сәетгалие», И. И Ходоровский һ. 6. катнаша. ҮК Политбюросы Сәеггалиеа (председатель), Казаков, Ходоровский, Хәкимов, Бочков К б. составында тезелгән ТАССР Ревкомын раслый Шул ук утырышта республиканың югары пвртив органы итеп РКП(б) ның елкә комитетын тану турында “ карар чыгарыла Өлкә комитеты партия конференцияләрендә сайланырга тиеш була. 1920 елның 25 июнендә ТАССР Ревкомы Казан Губерна Башкар-ка Комитетыннан властьны рәсми рәвештә кабул итеп ала һәм Татарстан Автономияле Совет Социалистик Республикасы игълан ителе. ТАССР тезелү Коммунистлар партиясе алып барган милли политиканың — барлык халыкларның тигез хокуклы булуларын һәм дуслык политикасының тантана итүен тагын бер тапкыр раслады. Ленинчыл милли политиканың тормышка ашуы иәтиҗәсенде Совет власте елларында Татарстан республикасы илебезнең иң эре промышленность һәм культурэ үзәкләренең берсенә әйләнде. Революциягә кадергә Каэаи губернасы патша Россиясенең иң арпа калган районнарыннан берсе булды. Михиет эчендә һем хокуксыз яшәде хезмәт халкы. Күл ♦ терлә авырулардан йедәде, Казан губернасында 6250 кешегә бары бер врач, = ә 500 кешегә больницаларда бер койка туры килә иде. Ел саен күлме халык туса. 5 шул кадәр үк үлә барды. Губерна халкы наданлыктан җәфа чиктә Революциягә кадәр татарлар эчен казна 3 хисабына эшли торган 35 коне башлангыч мәктәп бар иде Казан губернасында яшәү- ° че Һәр иешенә укытуга хекүмет елына уртача 12,5 тиен вкча җибәрсә шуның бары тик 0,5 тиенә генә татарлар Эчен тотыла. Мәсәлмен руханилары һем милли буржуазия £ Тдуорстан ЛССРккң беркчы сербы. кем идкк ьжз ьәм ккм нулдик ачкан мәктәпләр балаларның аңын гореф-гадәт, дин йолалары белен агуладылар, башка милләтләргә карата дошманлык рухында тәрбияләделәр. Күп яттык без мәдрәсәдә, Аңламадык бер нәрсә дә...— дип, Габдулла Тукай нәкъ әнә шул еллардагы мәдрәсә шәкертләре турында җырлады. «.Вестник воспитания» журналы 1906 елгы саннарының берсендә Россиядәге вак халыкларның наданлыгын бетерү өчен 4—5 мең ел вакыт кирәк булачак дил язды. Казан губернасының экономикасы нинди кызганыч хәлдә булуын күз алдына китерүе кыен түгел. Ул бары тик шәм, сабын кайнату, чыпта сугу һәм кәрзин үрү белән дан тота иде. Болар инде барысы да артта калды. Октябрь революциясе татар халкын, изелүдән, хәерчелектән һәм хокуксызлыктан коткарып, бәхетле, азат тормыш юлына алып чыкты. Партиянең политик һәм оештыру эшчәнлеге аркасында социаль-экономик үзгәрешләр нәтиҗәсендә, 1925 елның декабрендә булган партиянең XIV съездында ук инде илебез социалистик индустриализациягә борылыш ясады. Алда меңнәрчә эаәод- срабрикаларны үзгәртеп кору, экономиканың ер-яңа тармакларын булдыру, промышленность үзәкләренең тупланган урыннарын үзгәртү бурычлары торды. Шул ук юнәлештә Татарстан хезмәт ияләренә дә гаять зур эш эшләргә туры килде. Индустриализациянең башлангыч чорында ук инде яшәп килгән промышленность предприятиеләрен үзгәртеп кору, яңаларын булдыру буенча республикада зур эш эшләнде. Шулай итеп, 1926—1928 елларда Мәскәү — Казан тимер юлының шпал ясау һәм такта яру заводлары, Казан холодильнигы, 3 нче номерлы фанера заводы эшли башлады. Шәгердәге гудрон заводы өр-яңадан корылды. 1928 елның августында зур куәткә ия булган беренче Казан мех фабрикасы сафка басты һәм Татарстанда көчле мех промышленностеның үсүенә нигез салынды. Дербышкадан Казанга кадәр тимер юлның ңәньяк тармагы үткәрелде. Ләкин болар әле беренче адымнар гына иде. Патша самодержавиесеннән мирас булып калган артталыкны алар гына әле бетерә алмадылар. Бары тик партиянең XV съездыннан соң гына Татарстанда экономика көчле темплар белән үсеп китте. Билгеле булганча, партиянең бу съездында илнең артта калган милли районнарында Экономиканы югары темплар белән үстерү турында сүз барды. Социалистик ярыш һәм ударниклык хәрәкәтенең киң җәелүе, эшче сыйныфының героик хезмәте нәтиҗәсендә республикабыз бишьеллык планны дүрт ел да 3 айда үтәп чыкты. Искедән калган утыз предприятие баштан ук үзгәртеп корылды, кустарь промышленность системасындагы 40 предприятие тезелде. Егерме яңа эре предприятие, шул исәптән язу машиналары заводы, СССРда бердәнбер булган кетгут заводы, саго заводы, атаклы Казан мехкомбинаты, беренче номерлы Казан ТЭЦы һ. б. тезелде. Татарстанның яңа төзегән шул предприятиеләрендә генә дә 12 меңнән артык кеше эшли башлады. Тулаем алганда Татарстан промышленносте бетен илдә барган үсешкә караганда ике тапкыр кызурак темплар белән үсте. Татарстанда беренче бишьеллыкта күбрәк җиңел промышленность тармаклары үсүгә әһәмият бирелсә, икенче бишьеллыкта инде авыр индустрия предприятиеләрен үстерүгә йөз тотылды. Бу елларда промышленностьның химия һәм металл эшкәртү тармаклары үстерелде һәм республикабыз СССРның куәтле индустрия районнарының берсенә әйләнде. Икенче бишьеллык план да вакытыннан алда үтәлде. Шул елларда СК-4 һәм машина төзү заводлары төзелде. Кинопленка һәм фотожелатин, ясалма күн заводлары, фетр фабрикасы, битум заводы, Казан ТЭЦ-1, ТЭЦ-2 ләрнең икенче чираты салынуында дәвам итте. Татарстан өченче бишьеллыкта да зур бурычларны хәл итте. 49 эре предприятиене яңадан салу һәм үзгәртеп кору күздә тотылды. Республика хезмәт ияләре химия, металл эшкәртү, энергетика промышленностьларын, тимер юл һәм су юлы транспортын тагы да үстерү буенча зур кеч куел эшләргә тиеш булдылар. Нефть ятмаларын тикшерү һәм бораулау өчен хекүмәтөбез зур суммада акча тотты, Татар нефтей эзли башлауның беренче планнары В И Ленин исеме ^елен бейое. 1919 елда ук инде, Владимир Ильичның тәкъдиме буенча, академия Губкин җитәк- нелегенда Татарстанга теологии экспедициа җибәрелә. Шуа ук елның 2б*ашусгында экспедиция Урал белен Идел арасында зур нефть ятмалары барлыгы турында Хаз анион Ленинга телеграмма җибәрә. Шулай итеп, социалистик стройның, партиябез ү «кергән ленинчыл милям аолмсмкә- ның әстенлекләрен файдаланып, сугыш алды бишьеллыкларында Татарстан илнең артта калган аграр районыннан индустриаль республикаларның берсеме ейаенде. Барлык совет халкы кебек үк, Татарстан хезмәт иялере дә Беек Ватам сугышы елларында номец-фашист илбасарларын һәм япон империалистларын тар-мар итүге лаеклы елеш керттеләр. Татарстан уллары сугыш кырларымда соеет патриотизмы һәм героизмның искиткеч үрнәкләрен күрсәттеләр. Эшчеләр һәм крестьяннар фронтка ярдәмнәрен кен саен арттыра бардылар. Сугыш алды бишьеллыкларында тудырылган кемле промышленносте һем алга киткән авыл хуҗалыгы булган Татарстан Совет Армиясенең тылдагы иң эре базаларыннан берсе булды. Татар халкы уллары. Ватаныбызның башка милләт халыклары белен иңгә иң торып, фашистларга каршы батырларча керештеләр. Нигездә Татарстан хезмәт ияләреннән торган 18 иче укчы дивизиянең командирлары һем сугышчылары Смоленскииы яклап сугыштылар. Якташыбыз Советлар Союзы Герое Г. Б. Сафиуллин җитәкчелегемдәге дивизия фашистларны Сталинград янында тар-мар итте. Татарстан сугышчыларыинан кырык кеше Днепрны кичкәндәге батырлыклары ечеи Советлар Союзы Герое дигән ф мактаулы исемне алдылар. Шулар арасында Гали Закиров. Фәхрази Галиев, Петр Q Сафронов, Баян Деүләтов. Самат Садриев, Нәкыйп Сафин,- Вклей Бурмистров һ. б. о лар бар. Я. Чанышев. Ф Булатов, Г. Сафиуллин, Ә. Рамазанов, Нагайбәкоа. Өлсәяәмое. _ Коиев, Кутлин, Кирсанов. Шафранов, Яковлев һ. б. якташ генералларыбыз җитәкче- v легенде гаскәрләребез данлы сугышчан Юл үттеләр Дошман тылында партизан •* отрядларында керәшкин Татарстан егетләре дә зур батырлыклар күрсәттеләр. Ь Казан дәүләт университеты аспиранты Назар Бирюков җитәкчелегендә Смоленск тиропорендә сугышкан партизан отрядында гына до Татарстаннан 200 дән артык о кеше бар иде. и Якташыбыз М Җәлил һәм аның кәрәштешлеренең батырлыгы бетен демьяга билгеле булды. Патриот шагыйрь палач балтасына башын куйган кәа. Үлгән да дә йерак туры калыр Шигыремдәге изге антына. Бар җырымны илгә багышладым. Гомеремне да бирем халкыма,— дип җырлады. Ватаныбыз халкыбызның фашизм белән кәрештәгехбатырлыгыиа югары бәя бирде Татарстанның ике йәзгә якын сугышчысы СоеетларьСоюзы Герое днгеи мактаулы исемгә лаек булды. 100 меңнән артык кеше орденнар*һәм медальләр белән бүләкләнде. Сугыш елларында Советлар Союзы Гароа исемен аяган сугышчывзр саны буенча татарлар илебездә дүртенче урында тора. Беек Ватан сугышы тәмамлан, аннан соң, Совет дәүлем үсешендә яңа этап башланды Илебез тыныч хезмәт һәм социалистик җәмгыятьнең, алга таба үсаш Алына аяк басты. Сугыш фаҗигаләреннән фронт үткен җирлер генә түгел,^бапки илебезнең барлый республика һем елкеләре шул исәптән Татарстан да, ку*. җефа чыкта. Бу хәл барыннан да бигрәк авыл зуҗалыгыида сизелде Эшче канлар җитми иде. Сугышка хетлега сан белен чагыштырып караганда 194$ елда эшме фаллы кешеаәр саны 200 меңгә ким булды. Сугыш беткән елларда республиканың мыа хуҗалыгы техникасы тузып бетиен, чәчү җирләре, терлекләр саны шактый кимегән иде. Илдә •тынычлык урнашкач халыкның бетен кече сугышның аяныч нәтиҗәләрен бетерүгә юнәлдерелде. КЕИ Т1ДЕК ВЕЗ ЬОМ КЕМ БУЛДЫК Республиканың барлык хезмәт иөлөре тырыслыгы белән кыска вакыт эчендә промышленность һәм авыл хуҗалыгы торгызылды, алай гына да түгел, сугышка кадәрге дәрәҗәдән узып кителде. Сугыштан соңгы бишьеллыклар нәтиҗәсендә нефть һем химия промышленносте көчле темплар белән үсә башлады. 1959—1965 елларда республика үзенең экономикасы үсешендә яңа зур адым ясады. Шул елларда халык хуҗалыгы үсешенә 3 миллиард сум акча тотылды. 400 дән артык промышленность предприятиеләре, цехлар, шул исәптән 40 гре предприятие сафка бастырылды. Промышленность продукциясенең күләме бу елларда 1,8 тапкырга үсте. Бигрәк тә энергетика, нефть, машина төзү һәм башка промышленность тармаклары кызу темплар белән үсте. 1969 елда Татарстанда промышленность продукциясе бирү дәрәҗәсе сугышка кадәрге еллар белән чагыштырганда 300 талкырга артты. Республикадагы индустриаль үсеш темпы бөтен илнеке белән чагыштырып караганда 4 тапкырга артык. Промышленность продукциясенең кайбер төрләре буенча Татарстан илебездә шактый күренекле урын тота. СССРда табылган нефтьнең 30 проценттан артыгы, табигый газның 6 проценты, кул сәгатьләренең 10 проценты, кинофотопленканың 45 проценты, олеин кислотасының — 70, стеарин кислотасының 45 проценты Татарстан өлешенә туры килә. Компрессор һәм турбокомпрессорларның күп төрләрен җитештерү буенча Татарстан СССРда бердәнбер республика булып санала. Татарстан кыска вакыт эчендә иң күп нефть табу районнарының берсенә әйләнде. Соңгы өч ел эчендә генә дә илгә 279 миллион тонна нефть һәм 9 миллиард кубометр газ бирелде. Республика нефтьчеләре алдында 1970 елда нефть табуны 100 миллион тоннага җиткерергә һәм соңгы бишьеллык буенча шул күләмне тотарга дигән зур һәм катлаулы бурыч тора. Нефть промышленностеның үсеше шәһәрләр һәм эшче поселоклары үсешенә зур йогынты ясады. Республиканың кеньяк-көнчыгышы танымаслык булып үзгәрде Неф>ь- челәрнең башкаласы — Әлмәт шәһәре искиткеч матур якның үзәгендә утыра. Бөгелмә, Лениногорск шәһәрләре күзгә күренеп үсә, нефтьче һәм төзүчеләр өчен хәзерге заманча эшләнгән яңа шәһәр — Җәлил шәһәре тезелә. Республикада углеводород запасының күп булуы зур химиянең эре предприятиеләрен төзү өчен зур мөмкинлекләр бирә. Казанда органик синтез заводы төзелде, ул халык хуҗалыгы өчен бик кирәк булган фенол, ацетон, полиэтилен эшләп чыгара башлады. Түбән Кама химия комбинатының беренче продукция җитештерү цехлары 1967 елда сафка басты. Илгә югары сыйфатлы синтетик каучук һ. б. бик күп төрле продукцияләр бирә Topian предприятиеләрнең иң зурысы булган бу комбинатның беренче чираты бишьеллык азагына тезелеп бетәчәк. Химия промышленностеның кинофотопленка, фотожела'ин, резина-техник әйберләр, дарулар, кер юу порошоклары производстволары шикелле башка тармаклары да үсүләрен дәвам итә. Бөтен илдәге шикелле үк, Татарстанда да Ленинның илне электрлаштыру идеясе уңышлы рәвештә тормышка ашырыла. 1940 елны республикада электр энергиясе җитештерү бер кешегә 117 киловатт-сәгать булса, 1969 елны ул кеше башына 4216 киловатт-сәгатькә җитте. Бер кешегә электроэнергия җитештерү буенча Татарстан Австрия. ФРГ, Бельгия, Франция, Италия, Испания шикелле капиталистик илләрне узып киткән дигән сүз бу. Ә бу исә авыл хуҗалыгы производствосын һәм авыл өйләрен электрлаштырырга зур мөмкинлек бирә. Хәзерге вакытта 83 процент колхоз һәм 93 процент совхозлар илебезнең дәүләт энергия системасына тоташтырылган. Ә 1970 елда барлык авыл хуҗалыгы районнары да электроэнергияне үзәк чыганаклардан алачаклар. Хәзер Зәй ГРЭСының икенче чиратын. Түбән Кама химия комбинаты ТЭЦы һәм Түбән Кама ГЭСы төзелеп ята. Бишьеллык тәмамланганчы Казанда 2 номерлы станцияне үзгәртеп кора башлау, шулай ук 3 номерлы станцияне салып бетерү күздә тотыла. Шул чаралар гамәлгә ашырылганнан соң, Татарстанның энергетик куәте Братск ГЭСының көченнән дә артып китәчәк. Куәтле машина төзү промышленностеннан башка хәзерге заман индустриясен күз алдына китерүе дә кыен. Кечле техника, оешканлык, тәр!ип һәм иң яхшы машиналар кемдә булса, шул өстенлек ала, дип өйрәтте В. И. Ленин. Республикабызда •әрге-терпе продукция бире торгам 30 дем ертык машина тезу предприятиесе эшли Алдагы бишьеллыкларда ул тагы да зуррак темплар белем усечен. 1970 елда ун имде Чаллы шәһәрендә гигант автозавод саль на башлады Республикабыз предприятиеләрендә производство культурасын һем техник двре- җәне күгәрү буенча да зур эш алып барыла Куп санлы автомат, ярымавтомат линмя- яор. конвейерлар, программалы идарә иту станоклары производствога вертеле Татарстан промышленностемда хеэер химия Һем нефте-химия производстволарында күп кеие прогрессив методлар кулланыла. Республикабызда бик күп алга китмәм җинел һәм азык промышленносте предприятиеләре эшли Югары механизацияле мех эшкәртү предприятиеләре, йон юу, җитен туку, трикотаж, итек басу, тегү, күм эшлеү, аяк киеме фабрикалары бетен илгә агачлы Лемин орденлы мех берләшмәсе илдә эшкәртелә торган сарык тиресенең 50 процентка якынын бире «Спартак» аяк киеме ко* һем терлекчелекнең үсүе авыл хуҗалыгы культураларының, терлекчеле*' продуктларының артуын тәэмин итте Күп заманнардан бирле йеэ пот уңыш алу телеге иген- П че эчен хыял гына булып калган иде Ә хәзер 100—150 пот уңыш аяу Татарстанның ® күп районнары эчен гадвти бер хәлгә әйләнде Әле күптән түгел генә республикабыз и. хекүмәтие 40—45 миллион пот кына икмәк саткан булса, соңгы елларда ул ике тапкыр артты. Җир эшкәртүдәге уңышлар терлекчелекнең үсүенә дә зур йогынты ясады. 1940 ел белен чагыштырганда ит җитештерү 3.5 тапкыр, сет һем йомырка җитештерү 3 тапкырга ертты. Терлекчелек продуктының барлык герләре буенча хекүматнәң әзерләү планы вакытыннан алда үтәлә. Авыл хуҗалыгын күтәрү буенча Партия һем Хеку мәтебез тарафыннан соңгы елларда күрелгән җитди чаралар нәтиҗәсендә бу элмәде зур җиңүларсе ирашелде. Бишьеллыкның беренче дүрт елында ук инде ашлык 40 процентка «кын ит — 30 сет — 35 һәм йомырка җитештерү 48 процентка ертты. Күбрәк бодай һем карәбодем шияелле кыйммәтле культуралар исәбенә хәкуметка ешлык сату планы бишьеллыкның дүрт елында ук тулды Тулаем һәм товар продукциясенең үсеше колхоз Һәм совхоз производствосының керемен шактый күтәрде 1964 ел белен чагыштырганда колхозларның акча кереме 1969 елда мие тапкырга диярлек үсте һем 436 миллион сумга җитте. Хеэматко түләү фонды 1,3 тапкыр күтәрелде. Бер хезмәт кәнәме хәзер уртача 3 сум түленә. КЕМ идек вкэ ьэм кем БУЛДЫК эшләнде Ә бурычлар тагым да зуррак КПСС ҮК 1968 елгу Октябрь жгэгт хуҗалыгы производствосының үсеш темляарьм тмзлетү. авыл хузңымигы ародунхя^ы- ның барлык -әолореч арттыру бурычын хунте и иде. “ Татарстан хезмәт ияләре бу бурычны үтәү эчен барлык көчләрен куялар Алдагы бишьеллыкта ашлык җитештерү 4 миллион тоннага җитәчәк. Бу хәзерге вакыт белән чагыштырганда 10 процентка артык булачак дигән сүз. Сөт җитештерү 1314 мең тонна, ит җитештерү 368 мең тонна булачак. Бәрәңге, яшелчә, җиләк-җимеш җитештерү дә нык үсәчәк. Республикада терлекчелек продуктларын һәм уңышны тагын да арттыру өчен ки-» рәк булган шартлар барсы да булдырылган һәм алда торган бурычлар барсы да тормышка ашарлык. Материаль-техник базаның ныгый баруы, колхозлар һәм совхозлар экономикасы- ретң үсүе, кадрларыбызның квалификациясе һәм осталыгы күтәрелү авыл хуҗалыгы производствосын концентрацияләштерү һәм специальләштерү өчен зур мөмкинлекләр тудыра. Республикадагы өч шикәр заводы каршында ит җитештерү буенча специальләш- ■ән зур хуҗалыклар төзелә башлады. Биредә елына 40 меңгә якын мөгезле эре терлек симертеләчәк. Тәтеш районының «Путь Ильича», Октябрь районының «Дружба», Әлмәт районының «Красный маяк» колхозларында шундый хуҗалыклар эшли дә башлады инде. Дуңгыз симертү буенча эре комплекслы 5 хуҗалык төзелә. Аларның һәркайсында елына 50 меңгә якын дуңгыз симертеләчәк. Шәһәрләр һәм промышленность үзәкләре зоналарында сөт җитештерү буенча комплекслы эре фермалар салына. Кошчылыкны специальләштерү дә республикада зур уңыш белән бара. «Птицепром» тресты системасында специальләштерелгән 13 хуҗалык булып, соңгы өч елда йомырка җитештерү 23 тән 74 миллион данәгә җитте. Бу елның башында «Ключин- ский» кошчылык совхозында автомат линияләр һәм программалы җайланмаларга корылган цех эшли башлады. 19,5 мең тавык асрала торган бу цех белән бөтен дөнья стандартына туры килгән катлаулы машиналар идарә итә. Анда бары тик ике кеше Авыл хуҗалыгы производствосын концентрацияләү һәм специальләштерү эшләре зур чыгымнар сорый. Бишьеллыкның соңгы дүрт елында авылдагы капиталь-көнкүреш биналары һәм торак йортлар тезү дә зур колач белән бара. 1966—69 елларда гына да республикабыз авылларында 76 мең урынлы клуб, 36,5 мең укучы өчен мәктәп, 9,6 мең урынлы балалар бакчалары һәм 148 мең квадрат метр торак мәйданы төзелде Алдагы бишьеллыкта авыл хуҗалыгы өчен капитал салымнар икеләтә артачак һәм шул максат өчен ел саен 120 миллионга якын акча тотылачак. Соңгы вакытларда колхоз һәм совхозларның үзәкләрен заман таләпләренә туры китереп салу күздә тотыла. Биектау районының Шәпше авылында «Урак-чүкеч» колхозын үрнәк итеп төзү бара. Биредә 400 урынлы клуб. 192 балага мәктәп, 90 урынлы балалар бакчасы, аптека, фальдшер-акушерлык пункты, мунча, көнкүреш комбинаты, административ бина, сәүдә үзәге, телефон станциясе һәм бер, ике, дүрт, шулай ук уналты квартиралы йортлар салына. Шундый ук тезелеш тагын 8 хуҗалыкта бара. Алдагы бишьеллыкта авыл хезмәт ияләре газ белән тәэмин ителәчәк. Колхоз һәм совхоз эшчеләреннән 31 мең йортка, 217 производство һәм 100 көнкүреш биналарына газ кертелде дә инде. 1975 елның ахырына тагын 240 мең йортка газ кертеләчәк. Бу колхоз һәм совхозларда яшәүче семьяларның нәкъ яртысы дигән суз. Шулай ук 1472 производство һәм 745 культуракөнкүреш биналарына газ кертү күздә тотыла. Татарстан авыл хуҗалыгы техник прогресс этабына аяк басты. Хәзер хезмәт процессларын автоматлаштыру, производствоны программалы идарә итү мәсьәләләре көн тәртибенә куела. Болар барсы да авыл хезмәт ияләренең көнкүрешен тамырдан үзгәртәчәк. Хезмәт культурасы белән бәйле рәвештә көнкүреш культурасы да үсәчәк. Индустрияләштерү елларында республика транспортында да зур үзгәрешләр барлыкка килде. Элек кечкенә паровозлар төтәп утырган юлларда хәзер куәтле тепловозлар. дизель поездлары чаба. Октябрьга кадәр Татарстан территориясендә тимер юлларның озынлыгы 163 километр гына булса, хәзер инде ул 740 километрга җитте. Кайвакытта киноленталарда кызык бер күренеш чагылып үтә: яшел чирәм баскан сөзәк яр. Яр өстендә черек түбәле өйләре чәчелеп яткан фәкыйрь авыллар, ө елга өстендә көпчәкләрен суга шап-шоп бәреп, тәбәнәк марҗасыннан кара төтен чыгарып, пароход я буксир үтеп китә. Алар шул кадәр акрын кыймылдый, ничә кара- сең да бер урында тора сыман Октябрь реяелюцитсеиә кадер Иделд» да, Камада да. Агыйделдә да, Вяткада да эне шул күренеш булган. Хезер исе бу елгаларда ком* фортабельле теплоходлар, җилдәй җитез «Ракетльлар. «Метеор»лар йезе. Елга порт* ларында кечле краннар йок бушата. Механикалаштыру нәтиҗәсендә су транспортындагы хезмәт җитештерүчәнлек 15 тапкырдан артыкка усте. Республикада яңадан-яна автомобиль юллары салына. Машиналар сачы торган ф саен кубея. Хәзер шәһәр һәм районнар арасында 246 маршрут булып, 12 моң километрга сузылган бу юллардан иеи саен дистәләрчә автобуслар чаба. Татарстанда Һава юлы беренче тапкыр 1927 елда ачыла. 1937 елда Казан аэропортында 15 самолет була. Казан аэропорты кен саен АН —10. ИЛ—18. АН —24. ТУ—124 самолетларын кабул ите. Совет Татарстанында мәгариф, сәламәтлек саклау һәм культураның зур темплар белей үсүе ленинчыл милли политиканың тантанасын тагын бер кат раслый. Социаль һәм фәнни техник прогрессның кызу темплар болан үсүе, югары механизацияле производство хәзерге заман яшьләреннән югары дәрәҗәдә культуралы һәм киң белемле булуны таләп итә. Хәзерге вакытта республикада 3383 ментол булып, анда 720 мен бала укый. Соңгы егерме ел эчендә республикабыз вузлары һем техникумнары 225 меңгә акын врач, агроном, зоотехник, укытучы һ. б. белгечләр тәрбияләп чыгарды. Татарстанда хатын-кыз белгечләрнең саны— 108,9 мен кеше Республикада Һер дүрт инженерның берсе — хатын-кыз. Ә мәгариф һем ееламатлеи саклау елкесәндә 88 про- * цент хатынкыз вшли. а □ Татарстанда галимнәрнең зур бер отряды эшли. Казан галимнәре фәннең барлык s тармаклары буенча эшлиләр. Химикларның, математикларның, механикларның, физик < һем филологларның хезмәтләре Советлар Союзында гына түгел, бик күп чит илләрдә * киң танылды. х Халыкны сәламәтләндерү проблемасын да Совет Татарстаны уңышлы хәл ите. д. 1970 елда, бетон илдәге шикелле үк, Татарстандә да холера, чума. тиф. бизгәк, no- 2 лиомиэлит. трахома, чәчәк шикелле авырулар бетенләй бетерелде Республикада 30 меңнен артык койкалы 286 больница бар. Хәзер һәр мең кешоге 9.5 койка, 2 врач ч- һәм урта белемле 7 медицина персоналы туры киле. Хәзер республикабызда 6677 арач эшли. Шулерның 1747 co мнлли кадрлар Тормыш шартлары яхшыру һәм медицина хезмәте күрсотүиоң югары дәрсҗәсе нәтиҗәсендә хәзер республика хезмәт ияләренең уртача гомере 70 вшьке туры кило. Октябрь революциясе һем Татарстан АССР тезелү милли культураның үсүенә чикләнмәгән мемкннлонлер тудырды Культура әнкәсендәге ленинчыл милли политика милли культураларның бетен дәнья күләмендәге үеешенә аларньң бер-бере белән аралашып, бер-берсен баетып яшәвенә юл ачты. Нень менә шул принцип кыска гына вакыт эчендә республикабызга культура «лиесендә зур биеклекләр яулап алырга мемкинлеи бирде. Әйе шул процесс барган елларда татарлардан бәрәнчә профессиональ композиторлар, беренче милли опара һәм балет, зур һәм катлаулы формаларда язылган беренче музыкаль әсәрләр һ б. туды. Татарстан язучылар оешмасы РСФСРда иң зур оешмаларның берсе Ул үзенең сафларында 130 га якын келәм остасын берләштерә. Язучыларыбызның китаплары күп иене СССР халыклары һәм чит илләр теленә тәрҗемә ителә. Татар язучымрым- нан К Нәҗминең «Язгы җилләр», Г Ьешировның «Намус» романнарына СССР Дәүләт премиясе бирелде. Советлар Союзы Герое. Ленин премиясе лауреаты Муса Жаяия иҗаты бетен донья поэзиясенең казанышына әверелде. Татар профессиональ музыка иҗатына нигез салучы Салих Сойдәшев 20 нче елларда аза башлады һәм еның кабатланмас иҗаты бик тиз халыкка танылып, иоииен-иен чәчаи атты. Хәтәр татар композиторлары отрядында 32 композитор һәм музыка белгече бер Алар халкыбызга |5 опера, 6 балет, 4 музыкаль комедия бирделәр, симфония, концерт, ораторияләр взалар. кем идек ВЕЗ ҺӘМ кем БУЛДЫК Н. Җиһановның «Алтынчәч», «Җәлил» опералары, Ф. Яруллинның «Шүрәле» балеты. М. Фәйзинең «Башмагым» музыкаль комедиясе совет музыкаль культурасының алтын фондына керделәр. Безнең художниклар союзында 39 член һәм 20 кандидат бар. Алар сынлы сәнгатьнең күп терле жанрларында — живопись, скульптура, графика, агачка кисеп эшләү, керамика, тукымалар бизәү һ. б елкәләрдә эшлиләр. РСФСРның халык художнигы X. Якуповка, РСФСРның атказанган художнигы Л. Фәттахка «В. И. Ленин Татарстан АССР тезү турындагы декретка кул куя» дигән зур полотно ечен СССР Дәүләт премиясе бирелде. Республикада театраль культура нык үсте. Казанда илнең иң өлкән театрларыннан берсе булган В. И. Качалов исемендәге Зур театр эшли. Г. Камал исемендәге Татар академия театры да инде җиденче дистәне тутырып килә. Моннан 30 ел элек опера һәм балет театры ачылу — татар милли культурасының зур казанышы булды. Республика күчмә театры, Әлмәт, Бөгелмә, Минзәлә дәүләт театрлары. Ленин комсомолы исемендәге яшь тамашачылар театры, курчак театры да халкыбызга зур культура хезмәте күрсәтә. Г. Тукай исемендәге дәүләт филармониясенең җыр һәм бию ансамбле, симфоник оруестр, лекторий-концерт һем эстрада коллективлары елына 2000 нән артык чыгыш ясЛй. Татарстан АССРның симфоник оркестры тезелү милли музыкаль культура үсешендә күренекле этап булып тора. Республикада 1602 авыл клубы, 212 культура йорты, 130 профсоюз клубы һәм культура сарае, 1763 халык китапханәсе, шуның өстене аерым оешмалар каршындагы 250 китапханә, 2348 киноустановка, 10 музей халыкка күп кырлы белем бирүдә, культура зәвыгы тәрбияләүдә күп ярдәм итә. Яңа проект белән салынган 2,5 мең кеше сыешлы цирк та безнең куанычыбыз һәм мактанычыбыз булып тора. Казан дәүләт консерваториясе, музыкаль, сынлы сәнгать һәм театр училищелары, культураагарту училищесы сәнгать һәм культура учреждениеләре өчен кадрлар әзерлиләр. Шулай итеп, республикабыз үткән 50 ел эчендәге экономика һәм культурабыз үсешен күз алдына китерсәк, халыкның тормышын үзгәртеп коруда Ленин идеяләренең тормышка ашуы, партиянең ленинчыл милли политикасының тантанасы ачык күренә. Республикабыз экономикасы һем милли культурасының үсеше тугандаш халыклар семьясында һәм аларның ярдәме белән барды. Социалистик үсешнең барлык этапларында да илебезнең эре промышленность һәм культура үзәкләрендәге хезмәт ияләре Татарстанны заман таләпләренә туры килгән техника белән, квалификацияле эшчеләр һәм инженер-техник кадрлар белән тәэмин итеп торды. Мәсәлән, нефть промышленностен үстерүдә Татарстанга Әзербәйжан, Украина, Башкортсган, Дагстан, Сахалин һәм Краснодар өлкәсе нефтьчеләре, вышка төэүчө, нефть табучы осталарын җибәрел, шулай ук күп төрле машина һем җиһазлар белән дә бөя биреп бетермәслек зур ярдәм күрсәттеләр. Ә Татарстан үз предприятиеләрендә эшләнгән машина һәм җиһазларны, нефтьне, язу машиналарын, җылылык энергиясен үлчәү приборларын, компрессорларны, кинофотопленка, полиэтилен, фенол, кетгут, мех һәм резинә-техник әйберләр, автогараж кораллары, сәгатьләр, медицина кораллары һәм башка әйберләрне илебездәге барлык тугандаш республикаларга һәм 67 чит илгә чыгара. Татар мех берләшмәсендә эшкәртелгән мехлар дөнья базарында да күренекле урын тоталар. Тюлень, манылган тиен, махсус ысул белән эшкәртелгән сарык тиресенә сорау бик зур. Казан мехчылары эшләп чыгарган әйберләр Брюссель һәм Монреальдә булган бөтен дөнья күргәзмәләрендә «Гран При» зур алтын медален алдылар. Җир асты магистральләре буйлап, илнең көнчыгышына да, төньягына һәм көнбатышына да нефть ага. «Дуслый» нефтьүткәргече Татарстанда башланып, Польша, ГДР, Чехословакия һәм Венгриягә кадәр барып җитә. 1968 елны Татарстан предгрия-иелере экспортка 347,2 миллион сумлык 300 исемдә әйбер чыгарсалар, 1969 елда инде ул 380 миллион сумга җитте. Бу мисаллар барсы да Татарстанмын илебездәге башка республике Нам елкэпэсе белом, социалистик илләр һем башка чит иллер белей булган экономик бәйләнеше турында сейлиләр Татарстандагы иҗади кәчләрнең профессиональ дәрәҗәсе Нам осталыгы югары күтәрелү, республика хезмәт ияләренең эстетик зәвыгы Һәм культура дәрәҗәсе үсү илебездәге башка халыклар белән культура элемтәсе киңәюе нәтиҗәсендә бара. Хәзер Татарстанга Советлар Союзының зур сәнгать осталары, атаклы иҗат коллективлары һәм шулай ук чит миделе артистлар да зур теләк белән киләләр Алармы бирегә зур концерт заллары, яхшы сәхнәләр генә тартмый. Югары культуралы, эстетик зәвыклы, чын сәнгатькә бәя бире белүче тыңлзучы-тамашачылар барлыгын да яхшы беләләр алар. Сәнгать һәм әдәбият декадалары, атналыклары культура элемтәләренең күңелле бер формасы булып тора. Соңгы елларда Татарстанда Башкортстән, Чуаашствм, Мари АССРлармың әдәбият һем сәнгать атналыклары булып утта 1962 елда үткәрелгән рус әдәбияты һәм сәнгате бәйреме республикабыз культура тормышында бер вакыйга булып калды. Алма-Атада татар әдәбияты һәм сәнгате, ә Казандә казакъ әдәбияты һәм сәнгате бәйрәмнәре үткәрелү шул матур традициянең дәвамы булды Ленинград язучылары һем сәнгать осталарының «азанга килүләре, 1967 елда Татарстан иҗат к»ч- пәреноң Ульянпәскида булулары, 1968 елда үткәрелгән Чехословакия культурасы кемнәре хезмәт ияләрендә күңелле тәэсир калдырды 1969 елның җәендә Әэербәйҗан һәм Үэбәкстаи азучыларының һем сәнгать кечләремең Казангә килүләре дулкынландыргыч бор бәйрәмгә әйләнде. Болар барысы да социалистик милли культураларның бер-берен баетулары, үзара йогынты ясаулары — ленинчыл милли политиканың түзел үрнәкләре булдылар. Казан — В И Ленинның туган кенонә багышлап үткәрелә торган традицион музыкаль фестивальләр шәһәре булып тора. Ел сеен бирегә Москву. Ленинград иҗат коллективлары киле. Польша һем Чехословакия, Венгрия һем Румыния, Болгария, Югославия, ГДР илләреннән килгән сәнгать осталарын да республикабыз алкышлап каршылый. Терпе иҗат оешмаларының үзара элемтәләре иеннән-кен ныгый бара Соңгы елларда тына да республикабыз язучылары Киров, Ульяновск, Горький елкалереидә дә одоби очрашулар үткәрделәр. Композиторлар Һем язучылар бергәләп Таман, Пермь, Астрахань елкәләренде, Башкортстан, Удмуртия, Мари автономияле республикаларында едеби-музыкаль кичәләр оештырдылар. Маскаү һем Ленинградка иҗади отчетлар белен бардылар Безнең пдиплеребез, композиторларыбыз, художникларыбыз, артистларыбыз илебезнең барлык почмакларында кәтеп алынган кадерле кунак булалар. Республикабыз театрлары Һәм концерт бригадалары Урал, Сабар, Урта Азия, Кавказ, Идел буе әлкәләре, Балтик буе шәһәрләрендә гастрольләрдә була. Республикабызның бию сәнгатенә Кореяда, Кытайда. Монголия Халык Республикасында да югары бәя бирделәр Татар артистлары Н. Юлтыева Ф Насретдинов. Ә. Нарыкоәпар Бирмада, Вьетнамда. Кытейдя, о Р. Садиков белән С. Хантимировәлер Канада, Индия, Малайзия һем Пакистанда уңышлы чыгышлар ясадылар Совет Татарстанының уңышлары һәр елкедә гаять зур һем куанычлы, е елдагы кемнәрдә тагы да эурырак куанычлар кетелә. Тулай продукция икеләтә артырга тиеш Кама буенда республиканың еченче эре промышленность районы күтәреләчәк Түбән Кама ГЭСы һем Европадагы иң эре заводлардан берсе булган Чсллы автомобиль заводы эшли башлаячак. Авыл хуҗалыгы таты да югарырак баскычка күтәреләчәк