ДРАМАТУРГИЯБЕЗНЕҢ КАЙБЕР ТЕНДЕНЦИЯЛӘРЕ

Соңгы еллар татар драматургиясендә җанлану сизелә. Дөрес, хәзергә ул сан исәбенәрәк бара шикелле. Шул ук вакытта киләчәктә сыйфат үзгәрешләренә китерердәй уңышлар да юк түгел. Драматургиябез жанрлар ягыннан төрлеләнде. Соңгы елларда героик һәм эпик, социаль һәм психологик драмалар, күп санлы комедияләр язылды. Трагикомедия, трагедия, водевиль жанрына караган сәхнә әсәрләре туды. Шулай ук тематик яктан да драматургиябез һаман байый, төрлеләнә бара. Драматургии материал эзләп, авторлар тормышның төрле өлкәләренә мөрәҗәгать итәләр, сәхнәгә яңадан- яңа профессия кешеләренең әдәби образлары күтәрелә. Тема-проблемаларның һәм жанр формаларының күп төрлелеге — сәнгатьнең нормаль үсүе өчен котылгысыз шарт. Иң өһәмиятлесе шунда: драматургларыбыз — өлкәннәре, төҗрибәлеләре дә, яшьләр дә — бу материалларга яңача, үзләренчә килергә тырышалар. Моны без образларны сурәтләү алымнарында да, сюжет төзүдә дә, конфликт һәм композиция мәсьәләләрендә дә күрәбез. Боларның барысы бергә драматургиянең массаларны коммунистик рухта тәрбияләүдәге тәэсир итү кече һәм роле артуга китерәләр, аның идея дәрәҗәсен күтәрәләр. Бу җәһәттән бигрәк тә танылган драматург Риза Ишморатның иҗаты үрнәк булырлык. Ул Муса Җәлилнең үлмәс образын сәхнәгә чыгарды, океан киңлекләрен һәм стихия авырлыкларын җиңеп үткән дүрт батырның үрнәк образларын иҗат итте һәм, ниһаять, даһи Ленинның яшьлек елларын җанландыруга багышланган эпик картина тудырды. Р. Ишморат әсәрләрен» идея IX Вопросы советской литературы. Сборник Рус теленде. Ленинград 196Ө ед. аныклыгы, коммунизм эшенә бирелгәнлек, югары партиялелек хас. Тәҗрибәле драматург сәхнә үзенчәлекләрен яхшы бв- леп эш итә, аның пьесалары сәхнәдә уйнар өчен отышлы булалар, тамашачы тарафыннан яратып каралалар. Сүзне Р. Ишморат әсәрләреннән башлауның һем бу якка борыбрак җибәрүнең үзенә күрә бер сәбәбе дә бар, «Вопросы советской литературы» IX исемле җыентыкта әдәбият галиме, драматургия белгеч» А. Гладковская аның «Алар дүртәү иде» пьесасы турында тәнкыйть фикерләре языл чыкты. Әлбәттә, әсәр һәр яктан камил дип раслап булмый. Анда алынган тормыш i материалы, ягъни Әсгать Җиһаншиннар вакыйгасы, чыннан да, драма әсәрә иҗат итү өчен шактый җайбыз һәм авыр материал, күрәсең. Бу мәсьәләдә тәнкыйтьче [ белән килешергә туры килә. Ләкин аның: дүрт геройның батырлыгы үзенең табигый хәлендә драма өчен сюжет булырга яраклы түгел, чөнки бу кечкенә коллекти» эчендә шәхси конфликтлар юк, дип кистереп раславы белән бәхәскә керергә мем- кин. А. Гладковскаяның чын драматизм бары тик кешеләр арасындагы бәрелвшС лер, коршылислар нәтиҗосе-ндг, генә туа аг а дигән концепциясе гомумән бер якпь. рак. һәм б/ концепцияне «Алар дүртәү иде» пьесасы үзе үк кире кага. Котырынган табигать көчләре белән көрәштә автор конфликт, драматизм күрә һәм аны укучыларга да җиткерә алган. Әсәрдә тәнкыйтьчә күрео бетермәгән тагын бер нәрсә бар стили* белән көрәш вакытында батырларны «нинди «еиә чара белән булса да үз- үэеңне саклап калу инстинкты» дигән куркыныч дошман сагалап тора Башка шартларда, башка мораль принципларда тәрбияләнгән кәшәләр бу дошман алдында чигенерләр һәм шуннан тәнкыйтьчебез бик тә күрергә теләгән шәхси конфликтлар да туар иде, бәлки. Р. Ишморат пьесасында исә ул андый дәрәҗәгә җиткерелми, җиткерелә дә алмый. Чөнки материал андый түгел, геройлар андый түгел. Әмма драматик хәрәкәтнең барышында бу момент билгеле бор роль уйный. Бу уңай белән бер нәрсәгә басым ясыйсы килә: драма әсәрендәге конфликтны һәр очракта да нәкъ менә ике яисә берничә кешенең каракаршы кәрәше дип кенә карау мәсьәләне тарайтып аңлау булыр ИДе. Әйе, персонажлар арасындагы бәрелеш — ул конфликтның оста яткан, күренеп торган, тотып алу ечен ансат ягы. Ә чын конфликтның табигате күл катлаулырак бит. Ул драманың барлык элементлары эчендә «эрегән» хәлендә була, идея болен, характерлар, сюжет, жанр, драманың стиле белән органик бәйләнештә генә ачыла. Чагыштыру тәртибендә фикер йертсәк, конфликт — әсәрнең җаны ул. «Кешенең җаны» дигән тешенче астында йерәкне, яки башка берәр конкрет әгъзаның үзән генә аңлау дәрес булмаган кебек, конфликтны да пьесаның бөтен иде « художество концепциясеннән эзләргә кирәк. Конфликтны тышкы кыяфәте буенча гына күзаллаучылар, мәсәлән. Ф. Хесии- иәң «Бертуган Таһировлар» драмасында да әллә ни *ур яңалык тапмаслар. Ченки монда карә-каршы торып тартышу-сугышулар юк диярлек. Ләкин әсәрде конфликт анык һәм көчле. Монда һәр нәрсә ике туган — Закир белән Зарифның начар эшләрен фаш итүгә юнелтелгән. Автор, Закирдагы купычылык сыйфатларын, яраклашу психологиясен сурәтләп, найчандыр күркәм генә саналган бәр кешәнең бозылу, рухи гарипләнү фаҗигасен күрсәтә. Әсәрнең нигезендә бик җитди һәм тормышчан конфликт ята. Бу конфликтны ачыл бирүдә Әсәрнең үзенә күз салыйк Бер караганда, тезелеш начальнигы Хәмитоаиың кыланышлары бәтенлей үк нигезсез дә түгел. Ул бетен кечвн зур завод салу эшенә сарыф ите Шул ук вакытта. планмы вакытыннан алда үтәү эчен, кайбер «ваятеяк» гәнаһларга бар/дан да тайчанмый, һәм аның бу мьсьәлмде үз фә.тсефесе бар. Нигә, егар да завод, кайбер әрәм-шәрәм итүләр исәбенә, бик ук гадел булмаган юллар белән булса да. бер ел алдан сафка басса, иле базга гаять кирәкле булган ттродукциниа алданрак бире башласа, нечармыииП Ул вак-теяклерие завод чирек айда каплаячак ич1 Аның каравы илгә, халыкка күпмә остама файда килечек! Менә шул ялган фәлсәфә саф күңелле һәм тәҗрибәсез Айсаны фаҗигагә катере дә иидв. Хәмитоаның эшләре бүгенгә «ей әчәи файдалырак һем кирәялерәк дип уйлый ук Ә Салаватның «бәек эшләрне дә. кечке- нәлераи дә бары тик намуска, гаделлеккә нигезләнеп яено башкарырга мемапи» дигән ышанычына Айса «киләчәк» фәлсәфәсе дип карый. Шул ингеэдә ул бергә эшлеген иптәшләренә каршы чыга. Катлаулы ситуация, тирән ф-карлар бәрелеше яр- демендә, Акканың үлеаши сурәтләү аркылы Хәмитовларның аагаи фәлсәфәсе фаш ителә, җәаыыатебознең таза, гадел прии. циплары раслана, әяарның җиңә баруы 3**»о I зһирох билгеле бер рог.. уйный, ләкин хәлиткеч рольне түгеп. Әсәрдәге тест образ да Запид түгел, ә аыың кулы елларында кешелек сыйфатларын югалткан олы абыйлары. Басымны шушы тарафка юнәлтүе белән Ф Хески шәхес культы авырлыкларын фаш итүгә багышланган башка әсәрләрдән үзгә булган пьеса иҗат иткән. Яңа. оригиналь образлар тудырган. Тирен фикергә, уйлануларга бай, тамашачыны да уйланырга этәрә торган әсәр биргем. Конфликтны шундый киң мәгънәсендә, тирән итеп аңлауны Әхсән Баяноакың «Күзләр* нинди иде» исемле драмасында да күрергә мамкин. Шагыйрьнең бу бәрәнче пьесасының сәхнә гомере озын булмады. Бу. күрәсең, авторның сәхнә кануннарын әле тиешенчә үзләштереп җиткермәве миен киледер. Анда хәрәкәт сүллән, образларның да кубасе ахырынача эшләнел бетмәгән иде. Ләкин шул ук вакытта пьесага яңалык та хас оның шул якларын аңларга омтылмастан. әсәрне бер селтәнү белен юкка чыгару, аэ дигәндә, ашыгычлык күрсәтү булыр идв күрсәтелә. Драманың иҗтимагый яңгыраш кече вне шунда. Шундый тормышчан конфликтта Айса характеры, ул ясаган ялгыш адымның сәбәпләре ачыла. Айса, һәм беркадәр Хәмитов та, драматургиябездә өлегә кадәр очрамаган образлар булып күз алдына басалар. Конфликт һәм характер мәсьәләсен за- л- .анча аңларга тырышу соңгы елларда язылган башка кайбер пьесаларда да күренә. Югарыда телгә алынган әсәрләрдән тыш, «Шамил Усманов», «Шаулыйлар дулкыннар», «Ике буйдак», «Зөбәйдә — адәм бзласы», «Күк капусы ачылса», «Җиргә тзпшырылгак серләр», «Миләүшәнең туган көне» кебек пьесаларда характерлар тирәнлегенә һәм тулылыгына, аларның оригиналь булуына омтылыш, сюжет төзүдә, композиция корылышында аерым уңышлар бар. Шулай де, тулаем алганда, драматургиянең үсеше әле тиешле темплар белән бармый. Язучылар союзында уздырылган җыелышларның берсендә Фатих Хөсни: «Без, Көнбатыштагыча, геройлыктан качу, әдәби геройларны юри кечерәйтү тенденциясенә ияреп бармыйбызмы?» — дигән иде. Пушкинның, халык драмалары зур мәйданнар таләп итә, дигән сүзләрен искә* төшергәннән соң, ул шул нәрсәнең безгә дә җитмәве турында, бигрәк тә бу яктак. драматургия һәм поэзиянең зур җи- тешсезлекләргә ия булуы хакында сөйләде. Эш, бәлкем, Ф. Хөсни уйлаганча, Көнбатыштагы зарарлы тенденцияләрнең берсенә ияру-иярмәудө түгелдер. Әмма олы язучының ачынып һәм борчылып әйткән әлеге сүзләре игътибарга лаек. Әйе, драматургиябездәге герой проблемасы безне борчымый кала алмый. Әйе, уңай герой, аның характер үзенчәлекләре мәсьәләсе үзенә җитди игътибар бирүне сорый. Үз чорында татар совет драматургиясендә эчке рухи халәте һәм тышкы кыяфәте белән анык төсмер алган уңай герой образы формалашкан иде. Гадәттә, андый геройның характеры баштан ук мәгълүм була, һәм сәхнәдәге һәр күренеш, һәрбер вакыйга бу характерны ача, раслый бара иде. Геройның ныклы, бербөтен характерга ия булуы, көчәя барган каһарманлык — хәрәкәтенең эчке пружинасын билгели, персонаж башкарган эшләрнең эффектлы- лыгын тәшкил итә иде. Ш. Камалның Габбас Галины («Томан арты») яисә К. Тинчу- ринның Акбирдине («Кандыр буе») — шундый геройларның характерлы вәкилләре. һәр ике образда героик характер, тынгысыз, каһарманлыкка омтылучан шәхес чагыла. Мондый герой өчен үтеп чыга алмаслык киртәләр юк дәрәҗәсендә, ул һәр нәрсәне булдыра ала, эшли бөлә, башкарып чыга, җиңә. Үз тирәсендогеләрдөн дә, дошманнарыннан да бер башка югары тора ул. Хәзер бу герой күп кенә моментларда артык турысызыклы, бер яклы булып күренергә мөмкин. Ләкин ул чынлыкта үз дәверенең каһарманы иде, аны тормыш, чор оптимизмы үзе тудырган, аңарда безнең җәмгыятебез тарихының ул вакытлардагы алдынгы тенденцияләре, романтик настроениөләре, таләп һәм бурычлары чагыла иде. Бу уңай герой мисалында күп санлы укучылар һәм тамашачылар тәрбияләнде. 30 елларда ук формалашкан бу герой Ватан сугышы елларында яңа вакыйгалар һәм ситуацияләргә эләкте. Мирсәй Әмирнең Миңлекамалы шул геройның иң күренекле якларын үзендә туплаган, яңа шартларда сурәтләнгән классик тибы булды. Характерындагы алдан билгеләнгәнлек бу уңай геройны да һәр төрле киртәләр аша хәвефхәтәрсез алып чыга, җиңүгә илтә. Бу геройда характерның тагын да баюын, тулылануын, аның психологик бизәкләре арта төшүен күрергә мөмкин. Еллар узды, сугыш авырлыклары артта калды. Совет халкы яңа тарихи дәвергә килеп керде. Җәмгыятебез алга хәрәкәт иткән саен, кешеләрнең культурасы югарырак күтәрелде, тормыш тәҗрибәсе артты, эстетик зәвыклары үсте. Дәһшәтле сугышта җиңгән совет кешесе хезмәттә дә яңа- дан-яңа уңышларга иреште, аның дөнья каршында дәрәҗәсе күтәрелде. Яңа тарихи шартлар үэ каршылыкларын тудырды, яңа конфликтлар барлыкка килде. Әмма безнең драмадагы уңай геройны аңлавыбыз һөм күзаллавыбыз нигездә үзгәрешсез калды. Дөресрәге, аның тышкы кыяфәте элеккечә калды. Ә эчтәлеге белән бу образ инде үзенең әүвәлге мәгънәсеннән күп киңәйде, чөнки чынбарлык заманның уңай герое алдына яңаданяңа һәм катлаулырак таләпләр куя иде. Андый уңай герой ител тормыш яңа тип кешене бирде. Һәм драматургиядә дә шундый уңай геройны эзләү башланды. Шуның белән бергә, элек формалашканы да, гомумән драматик геройның синонимы төсендә, сәхнәдә һаман да яшәвен дәвам иттерде һәм ул әле дә сәхнәдә йөри. Алай гына да түгел, күпчелек драматурглар иҗатында ул һаман да үзенә тел рол*не, үрнәк итеп саналырлык образ ролен догьволи. Иң аянычлысы шунда, кайбер драматурглар. аның асылын. эчке мәгънәсен аңлау кебек мәсьәлә болан баш ватмыйча тына, аны имчек бар. шул килеш үз пьесаларына китерел кертелер. Һем андый каһарман инде мәгълүм яңалыкларны ача, акыллы сүзләр сойди торган резонер булып сәхнәдә йори бире. Сәхнәгә ничек килеп керсә, шулай ук артык үзаарешсез чыгып та ките. Бу процессның үз дәверләре дә булганын сиземләргә мамкин. Берара, актан ак, соттән пакь үрнәк геройга реакция рәвешендә, «ялгышучы, хаталанучы геройлар» дип йортелгон образлар ишәеп китте. Мондый персонаж тормышның күнегелгән агышыннан риза булмый, инде урнашкан һем ныгыган нормаларга каршы чыга. Аның нң күренекле мисалы ител X. Вахитның «Режим итегез» комедиясендә Рәисә образын күрсәтү дерес булыр. Ләкин теп юл бу түгеллеген драматургларыбыз тиз тешанделор. Акрынлап героик башлангычны (ә бүгенге кон героенда нәкь менә шушы башлангыч үзәктә торырга тиешлеге мәсьәләсендә ике терле фикернең әлеге булганы юк) гади кешедән, аның тирән зчке мег внесением эзләү башланды. Кабатлап әйтәбез, монда әле мактанырлык уңышлар күренми. Безгә калса, драматургиябез бүген,е героины иҗат итүдә менә шундый бер зарури күчеш дәверен, озаинврак сузылган эзләнүләр чорын кичерә. Кичәге герой тамашачыны да. драматургларның үзләрен до канәгатьләндереп бетерми. Чәнки тормыш күл мерте- бе катлаулырак һәм баерак рухлы кешеләр тибын күтәрде. Менә шушы «билгесезлек», ягъни кичәге уңай герои белен генә манәгатьләнмеү (кабатлап әйтем; моны тормыш үзе таләп нте1), ә замандаш образын еле табып җиткермәү — гомумән до драматургиябезнең торышы белой риза булмауга, күңел канәгатьсезлегенә китере Шул теп себеп, күрәсең, Фатих Хесииие до югарыдагы уйлаиулврга этергеи булса кирәк. Хәзергә мен героен традицион рамкалардан чыгарырга тырышу җәһәтеннән үз вакытында Хәй Вахитның «Берекче мәхәббәт» пьесасы әһәмиятле роль уйнады. Мәгълүм булганча, бу пьеса башкорт. үзбәк сәхнәләрендә де уңыш казанды. Анык билгеләнгән конфликт, заманга хас сыйфатларны чагылдырган күренешләр, шактый җентекле эшләнгән характерлар «итерде «пар бу уңышны. Теагат образында драматург заманның алдынгы кешесенә хас сыйфатларны күрергә һәм шулерны тамашачыларга җиткерергә тырышты. Традицион геройдан үзгә буларак, Талгат һәр очракта, жзмыш аңар билгеләгән һәр вакыйгада әзер рецептлар белей эш итми, >ш итә дә алмый. Тормышында-ы киләчәк адымны (сүз җитди адымнар турында бора, әлбәттә) дерес атлау ечен аңар баш ватарга, уйланырга. икеләнү-шикләнүләр аша үтәргә, мораль һәм рухи кочлерен тупларга туры килә. һәр кемгә очравы момкин булган авырлыкларны ул әле җиңәргә әйрәнмәгән. Ул. мәсәлән, аз гына бер җайсызлык килеп чыкты исә Сәлимнәрдән китү ечен әйберләрен җыйный башлый. Бу бнк табигый. Местәкыйль тормыш юлына яңа гына аяк баскан хшь егет ечен гаделсезлеккә каршы чыгуның лң ансат һәм уңай бер алымы бу. Ченкм Тәлгаг үзе инанган карашларны чынга ашыруда баштарак әле шуннан да артыкмы буедыр- алмын Урта белем алган егетнең тормт.ш ка һәм кешеләргә «арата, ааар ape ымдагы менәсәбәтләр турында формалашым әиттән карашлары тормыш сынавым үтелер. Җитди проблема, әлгаргән. тормышчам проблема, гыйбрәтле проблема! һем еһоашаг лесе шунда; якты идеаллар, «аша характе рындәгы гүзәл сыйфатлар, безнең җәмгыятебездә әхлак нормаларының кмгезоиде ятучы принциплар пьесада ествмлек алалар уңои герой шулерны раслауда күренекле роль уйный. гаи «хаталанучы геройлар» концепциясенә кушылды. Иҗат практикасында исе драматург заман каһарманын эзләүдәге тәҗрибәлерәк һич тә бу юнәлештә генә үткәрмәде, төрле төстә дәвам иттерде. Монда бер нәрсә күзгә нык ташлана; ул бу эзләнүләрен асылда комедия жанрында алып барды һәм, яңа герой иҗат итү принциплары ноктасыннан, тулаем алып караганда, «Беренче мәхәббәтитәге уңышына артык зур яңалык эсти алмады. Комедияләрендә («Рәхим итегезидә Зәйтүнә һәм Марс, «Кайда соң син»дә Шәүкәт. «Карлыгач канат катайда Айтуганов, «Илһамиямдә Илһамия) ул заман героен асылда традицион яссы- лыктарак хәл итә. Драматургның аерым әсәрләрендә яңа геройны аңлауда һәм сурәтләүдә иске һәм яңа тенденцияләрнең аралашып килүе дә күренде. «Соңгы хат» пьесасында Нияз образы, мәсәлән, моның ачык мисалы. ..Медицина институтының соңгы курсында укучы еч иптәш ачыш ясыйлар. Институт аларга зур өмет баглый, аспирантурада калдырып, фәнни эзләнүләрен дәвам иттерергә мөмкинлек бирергә ниятли. Ләкин соңгы көннәрне генә, чыгарылыш кичәсе алдыннан, әчәүнең берсе — Нияз тәҗрибәләрне яңадан кабатлый һем электә алынган нәтиҗәләрнең ялгыш булуын белә. Нияз үзенең табигате белән дә, тәрбиясе белән дә саф күңелле, тугры, намуслы егет. Ул, үзләренең ялгышуларын ачык әйтел, алар ясаган ачыш турындагы хата фикерләргә чик куярга тели. «Минем ирекле буласым килә, һәр терле фальштан, ялганнан, гаделсезлектән арынып, ирекле яшисем кил»1 Кешеләрнең керенә туры карый алыргык булып. Икеләнер чак түгел, беэ дәреслекне ачарга тиешбез»,— ди ул. һәм моны эшләр дә иде. Аңа каршы сөйләүче Зәфәрнең демагогии фикерләре дә комачаулый алмас иде аңар. Ләкин әле тормыш дигән нәрсә бар, ул гына куя ала торган, бер юлы гына, ансат кына җиңеп чыгып булмастай киртәләр бар. Олы фән юлына басарга сәерләнгән яшьләр зур мораль сынау алдында калалар Бик табигый хәл, ышандырырлык ситуация! Алай гына да түгел, җитди ситуация! Чөнки Ниязга, аның фикерләренә каршы Зәфәр китергән аргументлар да ышандырырлык кебек. Яшьләрнең беренче тәҗрибәләрен яклап чыккан профессор —. Зөһрәнең атасы хаста булыд түшәктә ята. Дөреслекне ачу каты авыру хәлендәге картка удар булачак. Ә моны эшләү «ярамый, врачлык этикасы юл куймый. Авыруга безнең ялганларга хакыбыз бар, ә борчырга юк». Моңар инде Нияз да буйсынырга мәҗбүр. Буйсына Нияз, ләкин килешми. һәм ул, бөтенесенә кул селтәп, азылга эшкә китә. Шуның белән ул, берь- яктан, чигенә, ө икенче яктан караганда, тормыш юлында кыю һәм җитди адым ясый. Җиңел юлга түгел, ә киеренке хезмәт белән тулы практик тормышка аяк баса. Шул рәвешчә, монда да без уңай герой характерындагы яңа сыйфат яралгысы белән очрашабыз. Ниязның эш-хәрә- кәтә зур эчке киеренкелек, эчке көчләрне бергә туплауны сорый. Чөнки характер монда үзендәге һәм әйләнә-тирә аркылы аңар басым ясаган инерцияне җиңел үтә, алдан билгеләп куелган «түгәрәктән», орбитадан ычкынып чыга. Шул рәвешле, драматург бер буын кешеләрен, бер ук иҗтимагый шартларда тәрбияләнгән, ләкин тормышка карата төрле нәтиҗәгә, төрле фикергә килгән кешеләрне үзара бәрелештерә. Бу — X. Вахит өчен генә түгел, соңгы еллар драматургиясе әчең гомумән хас нәрсә. «Соңгы хат» драмасының беренче пәрдәсендә уңай геройның хәрәкәте, эше яңа- ча куела, тормышчан нигездә, ышандырырлык тасвирлана. Алга таба исә драмада аның сурәтләнеше традицион калыпка салына. Шул ук «явызларның явызы» —тискәре герой Дилбәр Галиевна, аның Нияз юлында корган киртәләре, соңгысының аларны бер-бер артлы җиңә баруы, егеткә үлеп гашыйк булган тагын бөр чибәр кыз, анысының фидакарь төстә ярдәм итүе һ. б. ШКамал герое Габбас Галин кебек үк, Нияз да уңгасулга һич карамыйча, яңа препарат уйлап табу естендә эшли, соң чиктә үз теләгенә ирешә. Дөрес, драманың бу өлешендәге хәлләрнең дв тормышчан нигезе бар. ләкин алар тамашачыны асылда, күл дигәндә, мавыктыралар гына, уйландыру җәһәтеннән аэ тәэсир итәләр, аларның үрнәк булу кече кими. Моның шулай булуына драмадагы үзәк вакыйгаларның каядыр сәхнә тышында баруы да ярдәм итсә кирәк. Аерым очракларда геройларның тәп шөгыле эшхәрөкәткә түгел, ө декларация ясауга юнәлтелгән. Шулай да, кайбер җитешсезлекләренә дә карамастан, X Вахит драматургиясе тормыш максаты турында, хезмәттә, фәндә [ һәм мәхәббәттә ныклы фикердә һәм ал дынгы карашта тору, килешмәүчең кыю булу, инсафлылык һ. б. кебек җитди мәсьәләләрне. бүгенге кеннең актуаль проблемаларын күтәрүе белей әһәмиятле Ул бүгеиге тамашачыны заман турында уйланырга этәрә, югарыдагы сорауларга җавап ззләрге мәҗбүр итә,— иң беренче, шуның белән хәзерге сәхнә әдәбиятында мәгълүм бер урын тота. Уңай герой проблемасы ноктасыннан карагайда, эзләнүләр героик-революцион һәм тарихи-реаолюцион гердәге пьесалар иы да читләтеп үтми. Монда да вакыйгаларның һәм образларның тормышчаилы гын арттыру теләге белән яңалыкка омты «У. традицион рамкаларны киңәйтергә тырышу сизелә. Дәрес, күпчелек әсәрләрдә мәсьәлә традицион яссылыкта хәл ителә. Мәсәлен, С. Шәкүровның «Уракчы кыз», Ю. Әминовның «Умырзая чәчәкләре» кебек әһәмиятле әсәрләре шундыйлардан. Ләкин мәсьәләгә яңача килү омтылышы да кәчәйгеннән-кәчеи бара. Бу җәһәт ген ишеккә беренче булып М, Әмир шакыды булса кирәк. Аның «Хәр- рият» героик драмасы үзенчәлекле Иң еүвәл. әсәрде проблема яңа. Монда Совет строе очен барган кереш елларында урын алган революцион аскетизмның шактый тулы һәм дәрес чагылган булуы ханында бәр язылган иде инде («Кереш һәм мәхәббәт» «Казан утлары» журналы. 1965 ел. 8 сан). Бу проблема әдәби яктан җентекләп һем тулы эшләнгән, шактый зур идея йоге күгәргән Таһир обрезы аша бирелә Таһирның кереш юлы җитди вакыйгалар аркылы үте, шулар эчендә егет үсә һәм ныгый. Шул ук вакытта аның тормыш юлында кулак кызы Бибисарага булган мехеб бете зур гына роль уйный. Хетта, кыю әйтергә мәмкин. хәлиткеч роль уйный Ченки шул мәхеббәте аркасында ул үлемнән котылып кала, һәм иң еһәмиятлосе. бу мехеббит аңарга дә. калган революционер ларга да сыйнфый кереш дип аталган искиткеч катлаулы мосье лоне тагын да тирәнрәк аңларга ярдәм итә. Геройга тормышның башта күренгәнчә алай бик гади генә булып чыкмавына инанырга туры кило мәсьәләне дорос хол итүнең ансат булмавына, вакыты-вакыты белен күп газап чигәргә туры килуоне, кайвакыт әллә нинди зур батырлыкларның до алгыш булып чыгуына, шәхси мәнфәгатьлорден баш тартуның һәр очракта да чын каһарманлык билгесе булмавына ышанырга туры килә J ор мыш — гаять үзәнчелекле процесс, аны алдан билгеләнгән һәм инде тәмам үзләштерде м дип уйлаган бер елгег» генә сыйдырып булмый. Тормышта, бигрәк тә аның революция кебек әһәмиятле күчеш чорларында трафарет буенча гына эш итү мем- кин түгел. Әнә бит, ярлы гаиләдән чыккай, ягъни сыйнфый яктан иң ышанычлы кеше дип исәпләнгән Чамай иң гүбән сыйфатларга ия икән, ә кулак кызы Бибисара исә, акылы белән аңлап җаны-тәкә белән бирелеп, революциягә хезмәт итә. Монда революциянең кешо рухына ясагаи искиткеч чистарту тәэсире, шифалы йогынтысы беренче планга чыга. Шул рәвешчә, азатлык кәрәше давылларында кешенең рую үсү, чыныгу, яңару проблемасы әсәрде берничә планда, моңарчы әле безнең драматургиябездә күрелмәгән рәвештә, яңача хәл ителә. Героик драмадагы үзәк персонажны иҗат игүнең традицион рамкаларым боегуга омтылу «Шамил Усманоа» всәрендә дә ачык күренде Баек Октябрьның 50 еллык юбилеена багышлап куелган бу есордо адәбият һем сәнгать очен мә^ге кирәкле Һәм актуаль юма — революция темасы алына Ул сәхнә чаралары ярдәмендә хәл игү очен авыр, материалны яхшы белүне политик белем байлыгы, зур осталык сорый Революциядә теп кеч — хезмәт иясе массасы, керешнең уңышлы тәмамлануы массалар белой җитекнолок итүче партия эшченлегене, аерым шохосгҗриоң эшченлегене бәйле Димәк, мондык есордо бетон катлаулылыгы һем җитдилегә белән масса һәм шехес проблемасы аага килеп баса. «Шамил Усманоо» драмасының авторлары — танылган прозаик һәм драматург А Гыилаҗев белән едобиятчыА Яхии гомумән бетен әсәрнең һем спектакльнең уңышы шушы проблеманың ни дәрәҗәле дәрес һәм тулы хол ителүенә бойлә булуын яхшы тошенол эш иткәннәр Моның шулай булуы прологта ук күреие Авторлар аны нәиь мено шушы проблемага басым ясау очен керткәннәр дә. югыйсә аның ни дервҗәда кнрок булу-булмаеы хакында бәхәсләшергә туры килер иде Монда пьесадагы тол фикернең асылына яктылык сироеген әһәмиятле Диалог бор Яшь җитәкче Ш. Усманов турында халык арасында «үзенең абыйсын атып үтергән» дип боат чыгартаннар (гәрчә бу Очракта аның бернинди гаебе булмаса да). Шуа турыда семлешкәнда 8. Куибыьиав аңар болан ди. «Ә бәетне җн текче илтеш турында иҗат иткәннәр! Менә шулай Массалар белән җитәкчелек эшенә алынган кеше үзенең ничек яшәве турында тирән уйланырга тиеш. Бигрәк тә менә хәзер, кыен вакытларда, иптәш Усманов! Бер якта уянып килгән халык, икенче якта без. большевиклар. Масса һәм җитәкче мөнәсәбәтләре ифрат дәрәҗәдә җитди мәсьәлә. Ул гомергә шулай булып барачак!» Бу фикер әсәр буена дәвам итә. Соңыннан, мәсәлән. Шамилның ялгышуы күрсәтелә, һәм аңар массаның мөнәсәбәте сурәтләнә. Кызыл сугышчылар комиссарның ялгышуы өчен аны тәнкыйть итәләр, әмма үзен азатлык көрәшенә тулаем багышлаган кеше булуын дәрес аңлап, аңар ышаныч белдерәләр. Пьесада шәхси теләкләр һәм иҗтимагый мәнфәгатьләр арасындагы мөнәсәбәт проблема төсендә алына. Спектакльне караганда күңелдә шундый бер теләк туа: беренче пәрдәдәге һәрбер доброеолецны тотып, сабынлап-мунчалалал юасы килә, аның саф күңелен, революцион көрәшкә этәргән көчле рухын үзенә дә. бүтәннәргә дә ялтыратып күрсәтерлек итеп пычрактан арындырасы килә, һәм тамашачы алдында бу шулай эшләнә дә. Кызыл сугышчылар массасы акрын-акрын пычрак катлавыннан арына бара. Әсәрдә шул шактый эзлекле сурәтләнә. Бу эштә Ш. Усма- иовның роле зур. Бер ук вакытта көрәш вакыйгалары, революцион масса белән эшләү аның үз психологиясен дә формалаштыра, чарлый, үстерә. Бу пьесадагы төп образны тудырганда, авторлар 20 еллар эстетикасы дәрәҗәсендә торып эш иткәннәр, дигән тәнкыйть сүзләре дә булды. Моның белән һич тә килешәсе килми. Киресенчә, бу образда героик шәхеснең әдәби портретын бирүдә бүгенге эстетик карашлар югарылыгыннан торып эш итәргә тырышу бар. Ул ни дәрәҗәдә эзлекле һәм тулы эшләнгәндер, анысы икенче мәсьәлә! Авторлар героик драмадагы үзәк персонаж тибын иҗат итү өлкәсендә яшәп килгән әдәби штамплардан котылырга омтылганнар һәм мәгълүм бер күләмдә моңар ирешкәннәр дә. Ш. Усманов образында әдәби бәхәс — полемика элементы ачык чагыла, һәм иң өһәмиятле- се — ул образның реаль, тормышчан нигезләреннән аерылмый. Драматурглар мондый герой турында бездә шактый нык тамырланган карашларны какшаталар. (Ө ул карашлар нигезендә андый герой психологик бербөтен характерлы, бар нәрсәне революцион көрәшкә буйсындырган будыргв тиеш дмгәм ышаныч ет«4 Шуның белән героик характер тудырудагы яңа принциплар үстерелә. Ш. Усманов үзен көрәшкә багышлаган кеше шәхси теләкләрен читкә атарга тиеш дип саный. Моны аның сөйгән кызы Зәкия белән сөйләшүеннән ачык аңларга мөмкин. «Сез бит сугышчы! — ди ул кызга.— Мин дә элегрәк бер кулыма кылыч, икенчесенә чәчәк тотып йөри алырмын дип уйлый идем. Булмый. Зәкия туташ! Менә сез аның якты мисалы! Кылычка да үреләсез, чәчәккә дә! Әгәр минем дүрт кулым булса, анда да дүрт кылыч тотар идем». Чыннан да, бу яктан Шамил каты бәгырьле, һәр хәлдә, шундый булырга тырыша. Ләкин тормыш үзенекен итә: егет алдына кат-кат шул мәхәббәт мәсьәләсен, ягъни шәхси мәсьәләне куя. Усманоака, аны дөрес хәл итү өчен, күп вакытын һәм акыл көчен сарыф итәргә туры килә, һем катлаулы политик обстановкада, хәрби бәрелешләрдә югалып калмый торган Шамил мәхәббәт мәсьәләсендә тәҗрибәсезлек күрсәтә, еш ялгыша. Ул, үзе дә теләмәстән, бер кулына кылыч, ә икенчесе белән чәчәк тоткан җанлы, бай рухлы кеше булып күз алдына баса. Егет, йөрәге сызлануга түзә алмыйча, кызга: «Мин сезне Мәхмүткә тып-тыныч кына, сабыр гына тапшырды дип уйлыйсызмы? Монда сугыш гаепле! Минем кулларым буш түгел, Зәкия туташ!» — дияргә мәҗбүр. Шулай итеп, гомумән геройның тулылануы килеп чыга, ул бай һәм үзенчәлекле характер булып алга баса. Дөрес, бу абстракт төстә түгел, ә тарихи яктан конкрет һәм перспективалы ител бирелгән. Югыйсә шәхси һәм иҗтимагый моментларның үзара мөнәсәбәте турында урынсыз бәхәс туар иде. Шулай да мондый геройны, алда әйтеп узганыбызча, ягъни 30 елларда ук формалашкан хәлендә, аңлау һәм күзаллау шактый көчле икән әле. Аны шушы ук драмада, аның сәхнәгә куелышында да күрел калдык. Драматурглар да, режиссер да Ш. Усмановны, мәсәлән, сәхнәгә көтелмәгәндә китереп чыгарырга яраталар. Геройны башкалардан югары итеп сурәтләү теләге спектакльдә хәтта шуңар китерде: Ш. Усманов гел өстә, каядыр югарыда йөри, беренче килеп чыгуында ук бүтәннәр кебек капка аша килеп керми, ә каяндыр өстән, әле аңарчы берәү дә күренмәгән мәйданчыктан, кем дә йөрмәгән баскычтан килеп теше. Хезер Ильяс күктән иңәмени!!? Әйе, уңай геройны кирәксез романтик бизәкләрдән Арындырырга, аны сурәтләүдә тышкы эффектлылыктаи баш тартырга, үзенең эчке мәгънәсен җуйган, инде театраль штампка әверелгән традицион сыйфатлардан азат итәргә кирәк. Ләкин, шул ук вакытта, бу але геройның гадәттән тыш булуын, аның алдынгы ролен юкка чыгарырга кирәк дигән сүз түгел. Киресенчә, уңай герой үрнәк булырлык һәм ышандырырлык сыйфатларга никадәр күбрәк ия булса, ул үзенең тел функциясен, билгеләмәсен шулкадәр тирәнрәк үтәячәк. Бүгенге драматургиябезнең үсеш процессында Аяз Гынләҗевиең иҗади тәҗрибәләре әһәмиятле һәм алар аерым игътибарга лаек. Драматург буларак. А. Гыйлаҗе в тирән психологик кичерешләрне сурәтләгән бай буяулар белән эш итәргә ярата. Бу аның беренче сәхнә әсәрләрендә үк күзгә ташланды, һәм театр сәнгате- ■яең серләрен үзләштерә барган саен, аңардагы бу үзенчәлек әһәмиятлерәк тәс ала. Язучының тәүге пьесаларыннан булган «Җиз кыңгырау» драмасы үз вакытында күп сүзгә, хәтта бәхәсләргә очрады Шулай да аның шактый үткен каләм белән язылган булуын берәү дә инкарь итә алмады. Характерлы бер нәрсә: әсәрнең уңай яклары турында сүз алып барганда, авторның Хермәтулла образын шактый тирән ачуы, җәмгыятебезгә ят карашта торган мондый кешеләрнең җыелма тибын бирүдәге уңышы беренче планга куел каралды. Ә бит драмада тәп тема — деньяга карашын булдырган, үсеп барган кеше темасы иде. Ул Разия образы аша бирелә. Драматург героиняның эчке деиьясын ачарга, аның алга таба үсүенең эчке пружинасын күрсәтергә тели, һем аның бу телеге бетенләй үк һавада асылынып калма- ген, Раэияның эчке кичерешләре тамашамы күңелендә дә чагылып, бу кызга карата теләктәшлек тудыра. Әмма аның ахыр чиктә, атасы Херметулла фәлсәфәсен кире кагып, искергән тәртипләргә каршы баш күтәрүе һәм яңалы» ягына күчүе әсәрде тулысымча ачылмый, тормыш логикасына туры китерү тертибондерок эшлеме. Момда инде А. Гыйлеҗев кулындагы кемле корал булган лсихологиэмның анардагы драматург- лын осталыгына еле буйсынып бетмәве сәбәпче иде булса кирәк. Психологик яктан чыннан да кызыклы, «ирем эшлонген. оста индивидуальлеште- релгән образ — Херметуллага каршы аның кызы Разня ечем барган керештә, авторның фикере буенча, коллектив җиңеп чы гарга тиеш. Ә менә шул коллектив аны тәшкил итүче аеры- геройлар драмада тиешенчә эшләнел бетмәгән. Мәүлә, Чәчкә. Бикбулат образлары статик хәлдә генә алына, аларның Рази яга тәэсире отышлы булып күренми. Яисә, мәсәлән Гәрәй образын алып карыйк. Романтик планда бирелгән, тынгысыз йерәкле ител сурәтләнгән бу егет колхоз тормышында үзенә урын таба алмыйча йеои. Ул каядыр омтыла. аның күңеле зур эшләр бетерергә ашкына шул ашкыну аны авылдагы тормыштан канәгатьләнмәүгә, шәһәргә күчү теләгенә китерә. Драматург Герәй харак- терымдагы-бу сыйфатны баштагы ике пәрдәдә шактый ышандырырлык сурәтли башлый. бу яктан персонажның үзенчәлекле характерын тегел ача торган ситуацияләр дә тудыра Гәрәйнең үз тормышын куркыныч астына куел, машинасы белән язгы боэ естеннән елга аркылы чыгуы, шулай итеп колхозга кирәкле әйберләрне вакытында алып кайтуы аның холкына, оның кайнар йорәгенә, тынмас җанына тапкыр килә. Ләкин соңгы пәрдәләрдә бу романтик образ сызыгы сыегая, тарая һем трафарет буенча китә Драматург персонажның тел билгеләмәсен, аны җанлы наше игеп тотып торган сыйфатларны оиыга. үстерми. Спектакль дәвамында бу егетнең авылда ботенлейгә калуның кирәклеген тануы, уз урыны авылдашлары арасында икәнлеген аңлавы, күңеле эзли торган киң колачлы тормыш авылда да мемкин икание күрүе эчен ииидидер хәлиткеч бер вакыйга булыр дил кәгәсең. Герепиең шундый ышанычка килүендә Разив аэмышыи тирән аңлау себәл булыр, техниканы колхозларга бирү кебек вакыйгалар аның киң колачлы эшләргә омтылган күңеленә хуш ниләр дил уйлыйсың. Үз чиратында, Гәрәйнең матур эзгә тәшел килгән тормыш сукмагын күрү Разия эчен гыйбрәт булырлык, атасының черек фәлсәфәсен кире кагу эчен ярдам итәрдәй бер этәргеч булыр дип тә омег- ленесең. Берсе до юк! Гәрәйнең колхозда телләнеп калуын де бары тик меяәббет неио сәбәпче булып чыга автор аны матур кыз белән кызыктыра. Шул рәвешче коллективның бер кисәген тәшкил иткән бербә- тен обрвз тумаган. димея. коллективны дерес һәм тулы нүзаляауга дә зыви киле Ахыр чиктә ойлонотиросенең Разинга тәэсире дә берма-бер кими. (Алгарам узып, шуны әйтик. А. Гыйложе в дрямвтургиясендә бу мотив дәвам ит- терелде «Җиргә тапшырылган серләре драмасында, мәсәлән, Зәнәнең авылдан качарга омтылуы сурәтләнә. Ләкин монда автор аның бу теләген психологик яктан җитди нигезли (гаиләдәге асылда әтисе тарафыннан тудырылган эчпошыргыч бер- терлеләк, күңелсез перспектива һ. б.), кызның баштагы хата карашларын аңлавын һәм бу мәсьәләдә дөрес юлга басуын да ышандырырлык тасвирлый.) Беренче пәрдәлә Хөрмәтулла агайның шактый нык коелган киртә-капкаларын үтеп, сөйгәне артыннан кыю рәвештә өйгә кергән, чын йөрәктән чыккан хаклык сүзләрен картның битенә бәреп әйтә алган Мәүлә бара-бара киала, схематик гашыйк һәм «дөрес» комсомолец образы гына кала. Коллективның кызга уңай тәэсире дә көчсезләнә. Билгеле булганча, коллектив ул Ниндидер төссез һәм йөзсез бер масса түгел. Ул аерым шәхесләрдән тора. Ә ул шәхесләрнең һәммәсенең характерларына бәйле төстә уй-фикерләре, индивидуаль ихтыяҗлары һәм теләкләре була. Драматург аларны тулы канлы образлар итеп күз алдына бастыра алганда гына җанлы коллектив турында сүз булырга мөмкин. «Җиз кыңгырау» некъ менә шул нәрсәдән мәхрүм. Искелек һәм яңалык көрәшендә коллективның хәлиткеч роле бетен тирәнлеге белән күренмәү аркасында пьесага яктылык җитми. Моннан соңгы драмаларында персонажларны сурәтләгәндә А. Гыйләҗевнең психологик буяуларны торган саен остарак сала баруы аларны, ягъни бу буяуларны, бүлгәндә тәҗрибәсе арта баруы курево. Ул хәзер дистәгә якын пьеса авторы. Аның бигрәк тә «Киек каз юлы», «Көзге ачы җилләрдә», «Җиргә тапшырылган серләр» әсәрләре психологик яктан җентекләп һем төгәл эшләнгән образлары белән аерылып хорал ар. Дени Дидроның драма геройларына еарата әйткән шундый сүзләре бар: «Минем беренче фикерем шуңар кайтып кала: пьеса геройларын алдан уйлап акыллы ятәргә кирәкми, ө аларны акыллы булуларын күрсәтергә тиешле шартларга куя белергә кирәк». (Сайланма хезмәтләр. Рус телендә. 1936 ел. V том. 107 бит.) «Җиргә тапшырылган серләр» драмасындагы Кәрим Хәернасов образы белән танышканда әнә шул сүзләр искә төшә. Шактый киң таралган «акыллы» геройдан — китапларга язылган хакыйкатьне, дәрес сүзләрне уңлы да, суллы да «сиптереп» йөрүче персонажлардан үзгә буларак, бу герой үзенең акшлын, киң күңелен, эшчән- леген конкрет ситуациядә күрсәтә: 10 классны үз авылларында укып тәмамлау мөмкинлегеннән мәхрүм булу алдында торган дүрт укучыга ярдәм итү чарасын эзләп таба һәм шуны тормышка ашыру өчен көрәшә. Дөрес, Кәрим Хәернасов алда әйтелгән «акыллы» геройны шактый нык иске төшерә әле. Чөнки күп кенә очракларда ул да үзенең акылы белән генә акыллы булып күренә, ә эш-хәрәкәте белән түгел. Шулай да ул андый геройларга караганда күп бай, күп тормышчан. Аңарда ышандыру көче бар. Аның дүртесе дүрт холыклы яшьләрне үзенә каратып, үз артыннан ияртә алуы, аларда мөстәкыйль тормыш юлына керү эчен иң кирәкле булган сыйфатларны табып, үстереп җибәрә алуы пьесада ышандырырлык төстә тасвирлана. Автор төгәл психологик буяулар ярдәмендә Илшат, Зөнә, Рәдиф һәм Шәрифҗанның рухи халәтләрен, аларның һәрберсенең эчке дөньясын, формалашу юлын күрсәтә. Беренче карашка әһәмияте артык зур да булмаган көндәлек вакыйгаларда аларның рухи ныгып, үсә баруларын сурәтли. Көрим образы белән, геройның ваемсызлыкка, миһербансызлыкка каршы көрәшен тасвирлау аркылы «кеше — кеше өчең» дигән бөек гуманизм идеясе пропагандалама. һәм ул образның драматизмы аркылы үтемле төстә бирелә. Ә образның драматизмы түбәндәгедән гыйбарәт. Кәрим Хәернасов — сәламәтләнә алмаслык авыру кеше: аның шундый хәлдә була торып та, һәр нәрсәне уз күңеленә якын итеп йерүе, җәмәгать эшен беренче планга куеп каравы герой характерының эчке пружинасын билгели. Дәрес, бу хәл соңыннан гына беленә. Шулай да тамашачы, аның авыру була торып та үзе турында уйламыйча, башкалар өчен яныл-кееп йөрүен, шундый зур (алар авылы өчен зур) вакыйгаларны әйдәп баруын аңлап алгач, сәхнәдә булып узганнарга яңадан әйләнеп карый, геройга бәя бирә, аның олылыгын тагын да ачыграк төстә күзаллый. Әйе, А. Гыйләҗевнең эзләнүләре торган саам җитдирәк төс ала. Тагын да уңышлырак сәхнә әсәрләре иҗат итү өчен аңар ул эзләнүләрне кыю төстә дәвам иттерергә кирәк. Шушы ук «Җиргә тапшырылган серләр» әсәрендә тормыш үзенчәлекләрен үзенә генә хас төстә күрә алуы белән бергә автор әдәби штампны хәтерләткән детальләргә һәм моментларга да урын биргән. Мәсәлән, Марат Каримович образы, ая№4 «үееш процесс!» ferep до бу персонажның соңыннан кинет йене «яхшылана» башлавын шулай дип әйтергә ярасаП) драматургиябез ечен яңа түгел киде, ул хуп кенә яклары белен безгә таныш образ. Шулай ук сәхнә әсәрләренең җитдилеге, зур актуаль проблемаларны күтәргән булуы ечен тырышкан хәлдә, алардагы хәрәкәт тыгызлыгына, аларның карау ечен кызыклы булуына, дулкынландыргыч, хәтта, кирәк икән, тетрәткеч булуына да күбрәк игътибар ителергә тиеш. Хәзергә А. Гыйлеҗев пьесаларына нәкъ менә шулар җитми. Бүгенге уңай герой һәм аның характер үзенчәлекләре турындагы фикерләрне йомгаклау тесендә шуны әйтергә мемкии. Бәзнең заманның, димәк, бүгенге драматургиянең дә герое — кул астында Һәр очрак ечен әзер рецептлар тотучы кеше түгел. Яңалык ечен, коммунизм ечен актив керешүче, катлаулы шартларда, үз тынычлыгына һәм иминлегенә зыян китереп булса да, ейләнә-тирәдегеләр белен каршылыкка керүче, дәрес юллар эзләүче кеше булыр ул. Аның эчке мәгънәсен геронк башлангыч билгели. Ләкин ул башлангычны тиреннән, еш кына гадидән — гадәтн кеидәлектән, гади кешеләрдән эзләргә кирәк. Хәзерге драмада үрнәк персонажның бик мәһабәт булуы, бай Һем катлаулы тормыш юлын узуы мәҗбүри ту гел. Ул әле авызында сете дә кипмәгән кыз яки егет заты бүлгрге мемким. Урыны белей ялгышырга дә. инде кабул ителгән әхлак нормаларын аңламыйча, еларга каршы чыгарга да мемкии Ten хикмәт — аныч чынбарлыкка меиосәбетеидә, үзенең вазифаларын аклауда Һем аларны тормышка ашыруда нык булуымда, уз-узеи тотуының тоелышчан нигезләрендә. Хәзерге драмада 'врсйның чикпеимегән хокуклары Һәм мемкинлекләре бар. Аның иң меһим вазифасы шул: ул чыи иҗатчы, гаять актив һәм коммунистларча принципиаль кеше булырга тиеш. Эштә дә, әйдә до. кендәлек тормышта дә, хезмәттә до ул шәхси тормышын — аның алдында югары максат тореа гына, халыкның уртак керәшене үзенең бетен кечем сарыф итсә һем «үиелән сала алга гына — мәгънәле дин сонарга хаклы һем бу турыда тамашачы авторның махсус болдерүәинон де башка персонажлар авызыннан да ишетергә тиеш түгел. Героиның үзендәге алдынгы сыйфатларны чагылдыруы, сәхнәдә тормышчан мәсьәләләрне хәл иткәндә, иык киртәләрне җиңгәндә үзен күрсәтүе мәҗбүри. Актуаль һәм тормышчам конфликтларга нигезләнгән сәхнә әсәрләрендә генә шундый геройлар үзләренең характер узончәлеклорен тулы ача алалар ышанды ру кечеме ия булалар. Иҗатта шул хакым катъме тирен хнчжмеп »ш иткәндә гвуе зур уңышларга ирешергә мемкии.