БЕЗНЕҢ ИНТЕРВЬЮ

Татарстан хезмәт ияләре республикабызның 50 еллыгын бәйрәм итәләр Шул уңай белән *Казан утлары» журналы үтенүе буенча М. Зарипов. М. Хамитов һәм Г. Шәрәфетдинов Татарстан АССРның авыл хуҗалыгы министры Фатих Хәлил улы Минушев, сәламәтлек саклау министры Иршат Закир улы Мехетдинов. ащиалъ-тәэминат министры Фаизә Гани кызы Хакимова белән әңгәмәләр үткәрделәр һәм аларны язып алдылар. Түбәндә без шу ларны укучыларыбызга тәкъдим итәбез. ИГЕНЧЕ ХЕЗМӘТЕ атих Хәлипович, егәр рөхсәт итсәгез, үгезнең мөгезеннән алыйк әле. Әйтсәгез иде: хәзерге вакытта республикада ашлык, ит. сөт. бәрәңге, яшелчәләр җитештерү ни хәлдә тора! Бу бик гади сорауны бирүемнең сәбәбе шунда: үзегез беләсез, иң беренче, иң объектив күрсәткеч — җитештерү күләме, җитештерелгән продукция күләме. — Дөрес әйтәсез. Ләкин мин бу мәсьәләгә бүтәнчәрәк карыйм. Эш шунда: продукцияне без ничек алабыз — җитештерүнең күләме артуның төп сәбәбе шул. Чорларның нәрсә җитештерү белән түгел, ә ничек җитештерү белән аерылып торулары турында Карл Маркс та әйткән. Әгәр без бүген бөек даһиның сүзләрен искә төшерәбез икән, димәк, шуны күз алдына китерәбез: узган ярты гасыр эчендә көрәк, сука чорыннан машина, электр энергиясе чорына аяк бастык. Шуйы да нскә төшерик: вакытында сука белән ат та барлык крестьян хуҗалык- ларында да юк иде. Кайбер саннарга күз салыйк. Революциягә кадәр Казан губернасында крестьяннарның дүрттән өч өлеше җирне сука белән эшкәрткән, бары тик 17 процент хуҗалыкта гына, башлыча кулак хуҗалыкларында, сабан булган, һәр өченче крестьян семьясының аты булмаган, һәр дүртенченең — сыеры... Инде бүтән саннарга күчик. Республикабыз колхозларында һәм совхозларында хәзер 50 меңгә якын трактор. 10 меңгә якын комбайн бар. Быел республикадагы һәр авыл, тулаем, Мәскәу, Ленинград. Казан белән бергә, дәүләт энергия системасына тоташтырыла. Сугыштан соңгы елларда гына да, конкретрак әйтсәк, соңгы егерме елда, колхозларда һәм совхозларда электр энергиясен куллану 40 тапкырга якын үсте. — Иптәш министр, без төрле категорияләр белән эш итәбез кебек. Әйтик, революциягә кадәр һәр крестьян хуҗалыгына бәя биргәндә, аның аты бармы яки юкмы икәнен истә тотканнар. Ә хәзер бүтән үлчәү — киловатт-сәгатьләр, колхозларның һәм совхозларның энергия белән тәэмин ителүе. Чагыштыру өчен уңайрак булган гомум үлчәү берәмлеге табарга момкин түгелме! — Мөмкин, әлбәттә. Хәзерге авылларның энергия куәтен — аларга электр двигательләре дә, тракторлар да. автомашиналар да, комбайннар да керә — барлык кешегә аңлаешлы ат көченә күчерсәк, колхозларда һәм совхозлардагы һәр кешегә җид» ат туры килә— Ф — Хәзер. минемчә, җитештерү турында да сайлншертә мамкин. Шундый вей темним куллану белән уңыш алуның усеша арасындагы бәйләнеш гурынд. берничә сүз әйтсәгез иде. - УРЫШ алуның үсеше күл факторларга, беренче чиратта, авыл хуҗалыгында поо- дукция җитештерүнең характерын», аның формаларын оештыруның үзгәрүенә бәйле. Әгәр Россия крестьяннары элеккечә коч- кано хуҗалыкларда утырсалар, горчә алар җирдә ирекле гражданнар буг.еалар да. ба рыбер илгә, һичш!/*сез. һәлакәт куркынычы туган булыр иде. Бу турыда В И. Ленин да әйткән. Күрәсезме.— һичшиксез, һәлакәт! Аерым хуҗалыклар эре. кочле хуҗалыкларга - колхозларга һәм совхозларга берләштеләр Крестьян тормышы яңа фолмада. коллеипа зезмәт принциплары нигезендә оешты. Моның нәтиҗәләренә күз салыйк. Мин ашлык җитештерү турында гына әйтем. Мә- салон, 191J елда Казан губернасында ашлык 2 миллион 404 мең гектар мәйданда чәчелгән, тврда чәчәбез... — Гафу итегез, сүзегезне булам Гомумән, бәтиең халык, журналистлар, саннар- Д»и качарга, алариы математикларга, экономистларга, электрон хисаплау машиналарына калдырырга тырышалар. Без бу традициядән читкә китмибезме! — Китсәк ни! Саннардан куркырга кирәкми. Саннар — абстракт математик берәмлекләр генә түгел Иң эпек. алэрда кеше хезмәтенең һәм иҗатының нәтиҗәсен күрә белергә кирәк. Иң матур сүзләр дә. иң эмоциональ сурәтләүләр да гади арифметика берәмлекләрендәге ачыклыкны, тегәллскио алыштыра алмыйлар Саннардай башка яшәү мамкин түгел. Алар — таныпбелү ысулы да. идарә итү коралы да. Партия пропагандасы да алардан башка момиин түгел Тзнылгаи крестьян язучысы Глеб Успенский саннарны «тормышның асыл хакыйкате* днл атаган.. Менә шулай, әйтеп үткәнемчә. ашлык чәчү мәйданы 57 ея эчендә бик аз артты, утыздан бер элеш чамасы гына. Әмма, уңыш алу. Әгәр 1913 елда 1 миллион 906 мең тонна иген уңышы җыеп алынган булса, узган елда без 3 миллион 096 моң тонна җыеп алдык. Инә тапкыр ертыграк* Узган ел Татарстан дәүләткә икмәк сатучың бишьеллык планын вакытыннан бер елга апдчнраи үтәде. Юбилей елында да уңыш былтыргыдан ким булмас, дип ышаныйк. Бер ел вакыт оту — әйбот ивтчҗә бу. Вакытка экономия мәсьәләсе — бетен чешепен деньясы алдында торган зур проблема. — Крестьян тормышында ел белен ел арасында аерма зур була. Бер ел коры кило, о икенчесе, киресенчә — әйтерсең алдай бирелгән заказ буамча. шагыйрь әйтмешли: «Җил дә вакытында исә. яңгыр да вакытында аоә*. Шуңн күрә уңыш та елына күрә була. Бәлки, сез китергән мисал шуның нәтиҗәседер! — Мин елай димәс идем, һич юк. Узган ел һава шартлары әйбәттән булмады. Кышын кар аз яуды, җәен дв яңгырлар булмады. Август аенда ук кырау теште. күп кенә бодай, карабодай, тары басуларына зыаи килде. Шуңа "Җ амәстан, үртечә һоо гектардан 16.4 центнер уңыш җыен алд сс. Моиды. уңышның моңа кадәр Татарстазда булганы юк иде. Уңыш алу. бернинди һвса шартларына карамгетая. алдляеп үс о бара. Мәсәлен, һәр гектардан 1963 елда — б. 1961 елда — 9.4. 1963 елда — 16.1. 1966 елда —10,9, 1967 епда — 1J.4. 1968 елда — IS 5 центнер уңыш алынды — Мондый даими үсешнең сабәбо нигездә нәрсәдә дип әйтәбез «*до! — Экономистлар моиы җир эшкәртүнең югары «ультурасы. бай техника 5«лом тәэмин ителү белен аңлатырлар Соңгы елларда безнең дәүләтебез асыл хуҗалыгыма торган саен күбрәк материаль һем техннк ресурслар бирә. Бншьелпьжның дүрт елы Хезер без ике ярым миллион ток- эчендә генә дә Татарстан авып хуҗалыгы өчен 828 миллион сум акча тотылды. Бу шуннан алдагы дүрт елга караганда бик күпкә артык. Шуңа күрә экономистларның мондый аңлатмалары бик дөрес. Шул ук вакытта дөрес тә түгел. Ченки монда бары тик экономик сәбәпләр генә ачыклана. Ә төп сәбәп — кешеләр — кешеләрдә. Чәчү әйләнешләре турында, тракторларны, сабаннарны ничек көйләү турында, уңдырышлырак яңа сортлар чыгару турында кешеләр баш еата. кешеләр кайгырта. Хәзер инде игенче, электрон машиналар ечен математик мәсьәләләр әзерләгән кебек, уңыш алу программасын да, һава шартлары нинди килүенә карамастан, алдан ук әзерләү мәсьәләсе алдында тора. Шуңа күрә, тагы бер кабат, аееызымлап әйтәсем килә: иң тел коч — кешеләрдә, аларның гомуми интеллектуаль һәм профессиональ осталыкпа- рындә, гражданлык сыйфатларында һәм политик аңлылыкларында. Республикабыз колхозларында һем совхозларында биш ярым меңгә якын белгеч, кырык меңнән артык механизатор эшли. Бу — зур ермия. Мондый очракларда фамилияләр атау, аларга характеристика бирү гадәткә кергән. Бу зур хезмәт армиясе составындагы һәр кеше турында, бигрәк тә. фидакарь хезмәтләре өчен орденнар, медальләр белән бүләкләнгән, иң зур хезмәт данын билгели торган дәрәҗәгә — Социалистик Хезмәт Герое исеменә лаек булган кешеләр турында күп сөйләргә мөмкин. Мәсәлән, Балтач районының «Правда» колхозы тимерчесе Сәрвәр Нәфииоөа, «Красный Восток» совхозы дуңгыз караучысы Александра Бескалова, Арча районы «Үрнәк» колхозы прздседателе Нургали Бариев, КПССның Минзәлә район комитеты секретаре Мәгьсүм Хөсәенов, «Төрнәс» совхозы баш зоотехнигы Валентин Ефимов һ. 6. лар. һ. 6. лар. Алар характерлары, гадәтләре буенча дә, омтылышлары белән дә бер-берсенә охшамаган. Ләкин барысына да уртак сыйфатлары бар: алар җир балалары, тирән белемле кешеләр, ачык һәм төгәл карашлы, югары гражданлык сыйфатларына ия булган, үзләреннән тормыш нәрсә таләп иткәнен һәм тормыш аларга нәрсә биргәнен белә торган акыллы кешеләр. Бүгенге уңышларның, киләчәккә еметләребезнең нигезе шуларда. — 1913 ел белән чагыштырганда ике тапкырга артыграк уңыш алу бик гыйбрәтле. Бөек галим, табигать белгече К. Д. Тимерязов бер бөртек үскән җирдән ике бөртек уңыш алучыга кешелек дөньясы мәңгелек рәхмәт укыячагы турында әйткән иде. Хәзер бездә дә шулай булып чыга түгелме! — Әйе, үткән чор белән чагыштырганда, бу шулай. Мәсәлән, беренче бөтендөнья сугышына кадәрге ун ел эчендә Казан губернасында бер дисәтинә җирдән һәр елны уртача кырык потлап уңыш алынган. Бу — гектардан биш ярым, алты центнер дигән сүз. Ә соңгы ун ел эчендә, уртачага бүлгәндә, без һәр көзне гектардан уртача 12 центнер ашлык җыеп алдык. Ләкин безне мондый үсеш кенә канәгатьләндерми. Әлбәттә, кичәге белән чагыштырганда, бу — казаныш. Ә киләчәккә күз салсак — яңа казанышлар өчен чираттагы баскыч кына әле бу. — Рус мәкалендә әйтелгәнчә, аппетит ашаган чакта килә, дигән сүздер инде бу. Шулаймы! — Юк, эш бер аппетитта гына түгеп. Эш шунда: безнең республика экономик үзгәреш черын кичерә. Энергетика, нефть, машина төзү, химия промышленносте гигант адымнар белән үсә. Димәк, бу — шәһәрләр, эшче поселоклары үс» дигән сүз. Ә аларны азык продуктлары белән, икмәк, ит. сөт. яшелчә, бәрәңге белән тәэмин итәргә кирәк. Мәсәлән, салынып бетә торган Түбән Кама химия комбинаты, салына башлаган Чаллы автозаводы кебек промышленность гигантлары авыл хезмәт ияләре алдына хәзер үк инде үз таләпләрен куялар. Исәпләүләр буенча, 1975 елда алар өчен 54 мең тонна сөт продуктлары җитештерергә кирәк булачак. Бу җитди проблема. — Ә авыл хуҗаяыгы продуктлары җитештерүдә нинди үзгәрешләр булачак! — Кабатлап әйтәм: бу җитди, киң колачлы проблема. Хәзергә республикада авып кешеләре барлык халыкның якынча яртысын тәшкил итә. Берничә елдан, бәлки, барлык халыкның бары тик чиреге генә авылда яшәр. Ә продукция алуиы хәзергегә караганда ике тапкырга арттырырга кирәк булачак. Иң мөһиме; моңа ничек ирешергә! Моның өчен, бер яктан, җир эшкәртү культурасын үстерергә, терлекчелек технологиясен күтәрергә, икенче яктан, күп көч куела торган эшләрне комплекслы төстә машинага һәм автоматка көйләргә кирәк. Мәсәлән, кечкенә фермалар урынына эре, специальләшкән, күп санлы терлек һәм кош сыйдырышлы комплекслар булдырыла чак. Апарда продукция җитештерү промышленность системасына нигезләнә, бардык тер эшләр машинага кәйләнәчәк. Мондый комплекслар имде тезелә. ’ — «Промышленность системасына нигезләнү. дигән сүзне, гадирәк итеп әйткән, да, ничек аңларга! Минемчә, сыер савучы, терлак иараучы диган атамалар бетемен, елар урынына заводфабрикзлардагы кебек һенәр ияләре басачак! — Әйе, техник прогресс нәтиҗәсендә борын борыннзи килгән авыл хуҗалыгы һонәрләренең кайберләре бетә, алар урынына яңаоары туа барыр Сыер савучыны опера-ор алыштырачак, терпек караучы урынына азы. ташу, фермалармы чистарту ечен кәйләнгән катлаулы машина белән идарә итүче механизатор ашләвчәк. Хәзер үк инде һәр колхоз. Һәр совхоз ечен злектрнилар, механиклар, инженерлар, кочегарлар, киң профильле механизаторлар кирәк. — Партиянең XXIII һәм колхозчыларның III Бәтенсошз съездында кабул ителгән алып белән шәһәр арасындагы «ерымлыкмы бетерү турындагы карарлармы тормышка ашыруга да зур игътибар юнәлтелде. Саф һава сулау, урманнар, елгалар, матур табигать белән хозурлану, гембәгә, җиләккә меру белам бергә, ааыл кешеләре шәһәрдәге уңайлыклар белән дә файдаланырга тиеш бит. — Бу, әлбәттә, шулый. Республика авылларымда яшәүчеләрнең шәһәр культурасына омтылышлары зур. Гадәти клуб ачылу күптән түгел генә ааыл халкы әчем зур вакыйга булып саналса, хәзер мидә культура сарайлары, зур китапханәләр, мәктәпләр, кибетләр, бетен уңайлыкларын булдырып салынган торак йортлар да Бернемме гаҗәпләндерми... — Әйе, тормыш яхшырган саен аңа хәстәрләр, вңа борчылулар да арта. — Шулай булмый момкин дә түгел. Тормыш һәм ваемсызлык — бер берсенә кер- ма-каршы мәгънәләр. Хәтта мдеал җәмгыять булачак коммунизмда да кеше әчем бии куп >ш һәм борчылулар булачак. Алар, мегаен, хәзергегә караганда да җитдирәк һәм катлаулырак булырлар. Тормышка ашкан хыялның иң кыш хыяллар ечен вңа грандиоз перспективалар ачуы турында В. И. Ленин юкка гына әйтмәген. — Әңгәмәгез ечен рәхмәт. Фатих Халилович. Авыл хуҗалыгы армиясенең матур хыяллары, зур планнары тормышка ашсын, реаль чынбарлык булып бетен «лге күренсен! — Нәкъ шуның ечен тырышабыз да инде! Рәхмәт. Хушыгыз.

ИҢ МӨҺИМ БУРЫЧЛАРНЫҢ БЕРСЕ ршат Закирович, һәрбарегезгә мәгълүм: реаолшциагә кадер татарлар арасында авыруларны башлыча им том игүчеләр генә «дәвалаган Хазер инде республикада участок больницасы яки фельдшерлык акушерлык пункты булмаган бер генә ааыл да ю*. «Казам утлары, журналым укучыларга аргы гасыр виендо республикабызда»ы хезмәт ияләренә медицина хезмәте күрсәтүнең үсеше турында сейләсәгәз иде. — Дәрес әйтәсез: революциагә кадәр Казан губернасы свшиәрне мәсьәләсе буонча иң артта калган урыннарның берсе булган. Халыкның күпчелек елаша ерым ач хәлендә яшәгән, наданлык, хәерчелек хакимлек иткән, квалификацияле медицина ярдәме булмаган Шулар нәтиҗәсендә йогышлы авырулар киң таралган, үлам җптәмнәр бик еш булып торган, бигрәк тә балалар күпләп үлгән. Халык тиф. ашказаны-эчәк. чәчәк, бизгәк, туберкулез һәм күп герле балалар авыруларыннан җәфа чиккән Әлбәттә, им том итүчеләр ул авыруларга каршы аечИ сез булган. Менә бер факт. 191? елгы тикшеренүләр Казан губернасындагы халыкның 25,5 проценты трахома белән аоыртаилыгын күрсәткән. Авыруларга медицина ярдәме күрсәтү юк дәрәҗәсендә аз, бар кадәресенең дә квалификациясе түбән булган. Бөтен губернада бары тик 89 больница, аларда 379 врач, 346 урта белемле медицина хезмәткәре эшләгән. Профилактика чаралары авылларда булмасын, шәһәрләрдә булмасын ботенләй диярлек үткәрелмәгән. Хәтта Казан шәһәрендә дә су үткәрү трубалары бары тик берничә километр гына булган. Тирес-торыс- ны, ашамлык калдыкларын кайда туры килсә, шунда ташлаганнар. Яз көннәрендә һәм кезләрен урамнар, шунлыктан, үтеп булмаслык, ■тычрак белән тулган. Бөтен Казанга бары тик 10 больница (барысы бергә 750 урынлы) булган. Аларның да биштән бер өлешендә аерым — Әлбәттә, шулай. 1917 елда Боек Октябрь революциясенең җиңеп чыгуы хезмәт ияләрен уз дәүләтләрен, Совет дәүләтен төзү ечен көрәшкә күгәрде. 1917—20 елларда, илебездәге барлык халыклар кебек ук, татар халкы да авыр сынаулар кичерде. Гражданнар сугышы һәм интервенция нәтиҗәсендә экономика бик нык какшаган иде. Ачлык һәм эпидемия контрреволюцияиең союздашлары булды. Әмма Ленин партиясе җитәкләгән халык энтузиазмы дошманнардан да, ачлык һәм җимереклектән дә көчлерәк булып чыкты. 1920 елның сентябрендә Татарстан республикасы Советларның I съезды җыйналды. Бу съездда татар халкының күренекле дәүләт эшлеклесе С. Сәетгалиев җитәкчелегендә республиканың беренче Халык Комиссарлары Советы сайланды. Шунда ук Татарстан сәламәтлек саклау Халык Комиссариаты да оештырылды. Татарстанның автономияле республика хокукы алуына инде 50 ел вакыт үтте. Республикада экономика, культура, кешеләрнең тормыш, көнкүреш шартлары яхшыруы нәтиҗәсендә Совет Татарстанында хезмәт ияләренең сәламәтлеге дә яхшыра бара. Аларның сәламәтлеген саклау өчен елдан-сл күбрәк мөмкинлекләр тудырыла. Хәзер инде бездә, Татарстанда, холера, чума, чәчәк, тиф, бизгәк, полиомиэлит, трахома кебек авырулар ботенләй бетерелде. Туберкулез, тире авырулары, эчәк авырулары, балалар авырулары да бик нык кимеде. 1970 елда дәүләт, сәламәтлек саклау өчен, 1913 елга караганда 42,5 тапкыр күбрәк акча тотты. Больницаларның саны 1969 елда 285 кә җитте (30 меңгә якын урынлы). Һәр мең кешегә республикадэ Юга якын больница, ике врач, җиде урта белемле медицина хезмәткәре туры килә. Хәзерге вакытта республикада җиде меңгә якын врач эшли. Медицина кадрлары бепан тәэмин ителү буенча Татарстан барлык эре капиталистик илләрне инде күптән узып китте. — Бөтенсоюз һәм республика матбугатында, аерым җыентыкларда илебез авыр еллар кичергәндә Татарстанда белем алган, эшләгән, тәрбияләнгән медицина работникларының күрсәткән батырлыклары турында еш кына языла. Шулар турында берничә сүз әйтсәгез иде. — Без гражданнар сугышы һәм интервенция чорында, Бөек Ватан сугышы елларында Совет сугышчыларының, хезмәт ияләренең тормышларын саклап калу өчен практика белән көн итүче врачлар эшләгәннәр. Кыскама гына әйткәндә, революциягә кадәр Казан губернасында халыкка медицина хезмәте күрсәтү әнә шул хәлдә торган. — Моны хезмәт күрсәтү дип түгеп, күрсәтмәү дип атасак, дөресрәк булыр кебек. Чөнки, булган больницалар, булган хәтле врачлар да хезмәт кешеләрен түгел, ә бай- моляәт ияләрен дәвалаганнар бит. һәлак булган медицина хезмәткәрләрен зур горурлану һәм х.рм.т белән искә алабыз. Әйе, аларның исемнәре безнең күңелләрдә мәңге яшәр! Медицина хезмәткәрләренең фидакарь хезмәте халкыбызидң зур мәхәббәтем һәм ышанычын казанды. Утыз бер кешенең -РСФСРның атказанган врачы., йаэ илле ике кешенең «ТдССРның атказанган арачы., биш каз медицина хезмәткәренең -Сәламәтлек саклау отличнигы, значогы белән бүләкләнү, һәм күпләрнең Советлар Союзы орденнарына, /кедальләренә лаек булуы - әнә шул турыда сейли. Ә акушер гинеколог Газифә Хәсән кызы Хәсәншина Ватаныбызның иң зур бүләге — Социалистик Хезмәт Герое исеме алды. Медицина кадрларын тәрбияләүдә, аларның квалификацияләрен күтәрүдә, сәламәтлек саклау органнарына оештыру-методии һәм лр-ктик ярдәм күрсәтүдә Хезмәт Кызыл байрак орденлы. С. В. Курашов исемендәге Казәи дәүләт медицина институты, В. И. Ленин исемендәге Казан врачларның белемен күтәрү институты, травматология һәм ортопедии фәнни-тикшеренү институты, шулай ук эпидемиология һәм микробиология фәнни-тикшеренү институты зур роль уйный. Казан шәһәре борыи-борыннан илебезнең фәнни медицина үзәкләреннән санала. Казсн медицина мәктәбе илебезгә бии күп атаклы галимнәрне бирде. Алар арасында В. И. Ленин шәкерте, беренче сәламәтлек саклау Халык Комиссары М. А. Семашмә. аның урынбасары 3. П. Соловьев, медицина фәннәре Академиясе член-корреспонденты С. В. Курашоа. академиклардан К. М. Быков, А. Д Сперанский. В. А. Эн.-ельгард. СССР Фәннәр Академиясе члеи-корреег.ондентлары Н. Г. Кояосм. Б. И. Лаярентьея. медицина фәннәре Академиясенең действительный членнары А. Д. Адо. А. В. Вишневский, Социалистик Хезмәт Герое А. А. Зишиеасмти. В. И. Иоффе. В. В. Чириояскнй, В. Н. Териовский, П. ф. Здродовский. И. П Розенков медицина фәннәре член-корреспонденты А. В. Кнбяков, РСФСРның атказанган фан эшлеклесе И. А. Мнславскнй. В. Л. Боголюбос, Н. К. Горяев. М. Н. Чебоксарев, В. С. Груздев, РСФСРның аткамигаи фон эшлеклесе А. Б. Терегулов, А. Ф. Самойлов, РСФСРның атказанган фән эшлеклесе В. В. Милославский. Р. А. Ввсилаа Һ. б. лар бар. Уозерге вакытта Казанда медицина фәнен үстарүдә профессорлар П. В. Манап- ков. И. Ф. Харитонов. 3. И. Малкин. Н. П. Медведев, Л. И. Шулу.ко. Р. Г. Бакмсаа. М. А. Ерэин, Р. М. Рахлин, И. Н. Волкова. М. X. Фоизуллии. X. С. Хамитов. Ю. A. Par- нор, И. В. Данилов. Н. Е. Сидоров. С. М Васелав. И. М. Рахматуллин. Н. Н Саасскнй. В Е. Анисимов. М. X. Вахитов. 3. Н. Яиупооа. А. X. Хэмндуллмиа. Д. А. Забаероа. 3. Ш. Гыйлэщетдмноаа. 3 X. Каримова һәм башка бик күпләр эур »ш алып баралар. 1964 елда үзәнең 150 еллык юбилеен билгеләп үткән Хезмәт Кызып Байрак орденлы, С. В. Курашов исемендәге Казам дәүләт медицина институты һәр елмы 500—550 югары ивалификацивле врвч әзерләп чыгара. Аның 40 проценты татар белгечләре. Республикадагы сигез медицина училищесында (Казанда. Чистамда. Бегелмәдә Алабугада. Зепеиодольскмдт. Буада. Миюәләдә. Түбән Камада) меңнән артык белгечләр тарбиалонә. Казандә фармацевтика мәктәбе эшләп килә. 1910 елда әчылгам В. И. Ленин исемендлге Казан дәүләт врачларның беләмен күгәрү институтында ел свеи ике меңгә якын врач махсус курслар уза. Республикабызда сәламәтлек саклау буенча щитәкче кадрлар т-рыида дә беринчо тңылы сүз әйтәсе килә. Татарстанда сәламәтлекне саклаумы оештыруда һвм үстерүдә элекке Халык Комиссарлары Ф Т. Мехәммәтьяроә. К. X Мәһдисв. И. Бегаисхмн. X И. Проиушев. министр урынбасарлары Т. Д. Эпштейн. Ш. В. Ьикмурии. Н. А. Нам Шилова. Каэан шәһәр сәламәтлек саклау медмре П. Краитгьнииоә һ>м башкалар эур роль уйнадылар. — Республикада аналарның һәм балаларның сәламәтлегем сайлаумын торышы турында берничә сүэ әйтмәссезме! — Совет дәүләте аналарның һәм балаларның сәламәтлекләрен саклауга гает» эур игътибар бирә. Билгеле булганча, революциягә кадәр хатын-кызларга һәм бала парга нинди дә булса оештырылган, аерым медицина тезмәгә күрсәтү юк иде Казам губернасында мәкле татар татымнарының меэдәи тумам алтысы балаларым медицина ярдәменнән башка еиләронда табалар иде. Революциягә кадәр бетен губернада — Казанда бер, Чистайда бер һәм Алабугада бер балалар тудыру йортлары булган. Бик табигый: мондый шартларда балаларның һәм аналарның үлеме бик еш булып торган. Хәзерге вакытта Татарстанда 110 хатын-кыз консультациясе, 11 бала тудыру йорты, 133 колхозлар карамагында балалар тудыру йорты һәм һәр участок больницасында бала тудыручылар ечен койкалар бар. Хәзер 96 процент балалар тудыру йортларында туа. Шулар нәтиҗәсендә бала тудыручы аналарның үлеме 10 тапкырга кимеде. — Шул уңайдан профилактика мәсьәләләрендә дә тукталсагыз иде. — Профилактик юнәлеш совет сәламәтлек саклау учреждениеләренең генераль линиясе булып тора. Хезмәт ияләренең кенкүреш. хезмәт һәм ял итү шартларын яхшырту авыруларны булдырмауда, кешеләрнең сәламәтлекләрен ныгытуда твп роль уйный. Зур дәүләт хокуклары белән тәэмин ителгән санитарэпидемиологик органнар торак пунктларында, предприятиеләрдә һәм учреждениеләрдә гигиена чаралары үткәрү белән җитәклиләр һәм бу чараларның гамәлгә ашырылуын күзәтәләр. Хәзерге вакытта республикада 49 санэпидстанция, аларда 400 гә якын врач, мең ярымга якын урта белемле медицина работниклары эшли. — Медицина учреждениеләре авыруларны дарулар белән ничек тәэмин итә! — Совет властеның беренче елларында ук, сәламәтлек саклау буенча беренче Халык Комиссары Н. А. Семашко тәкъдиме белән, барлык аптекалар национальләш- терелде һәм хезмәт ияләрен медикаментлар белан тәэмин итүне дәүләт үз кулына алды. Совет власте елларында аптека эшендә, дарулар җитештерүдә, медикаментлар белән тәэмин итүдә бик зур үзгәрешләр булды. Моны безнең республика үрнәгендә ачык күрергә мамкин. Мәсәлән, 1969 елда Татарстанда 273 аптека, авылларда 1826 аптека пункты, 8 кибет эшләде. Ә революциягә кадәр хәзерге Татарстан территориясендә бары тик 43 аптека булган. Хәзер Татарстанда зур химияфармацевтика заводы бар. Аның продукциясе илебезнең барлык почмакларына җибәрелә. Казанда, шулай ук, медицина аппаратурасы заводы, кетгут заводы, медицина кораллары заводы кебек зур медицина промышленносте предприятиеләре эшли. Медицина кораллары заводында ясалма баер, тамырларны тегә торган аппарат һ. б. лар кебек уникаль аппаратуралар җитештерелә. Алар илебездәге медицина учреждениеләренә генә түгел, чит илләргә дә чыгарылалар. — Хезмәт ияләренең сәламәтлекләрен ныгытуда ял шартларының, санаторий һәм курортларның да роле зур. Бу өлкәдә ниләр эшләнә! — Революциягә кадәр Казан губернасында ял йортлары, санаторийлар һәм курортлар бөтенләй булмаган. Хәзер Татарстанда туберкулез белән авыручылар эчен 8 санаторий, башка профильдәге 5 санаторий һәм 4 курорт эшли. 1969 елда аларда 1S мең 300 кеше дәваланды, ә ял йортларында 50 меңгә якын кеше ял итте. Шуны да әйтергә кирәк: бездә санаторийлар һәм ял йортлары минераль чы-анаклар, шифалы баткаклыклар тирәсенә, матур табигать кочагына урнашкан. Шуңа күрә республикадан читтәге өлкәләрдән дә безгә бик теләп киләләр. — Республикада санитар мәгарифе ни хәлдә! — Бу өлкәдә шунысы характерлы: санитар мәгарифе эшенә халык бик актив катнаша. Алар белән оештыру-методик җитәкчелекне Казандагы, Әлмәнәге, Зелено- дольскидагы Санитар мәгарифе йортлары башкаралар. Соңгы елларда оештырылган сәламәтлек университетлары һәм мәктәпләре халык арасында зур популярлык казанды. Хәзер 320 университет һәм мәктәпкә 20 меңгә якын кеше йөри. Кызыл Хач җәмгыяте членнары сәламәтлек саклау органнарына зур ярдам курс»1 тәләр. Бу җәмгыятьтә хәзер 850 меңнән артык кеше член булып тора. Сәламәтлек чараларын һәм сәламәтлек көннәрен үткәрүгә дә халык бик акты кагнаша. 11 июль — сәламәтлек саклау буенча Халык Комиссариаты оештыруга В. И. Ленин кул куйган көн — сәламәтлек көне булып исәпләнелә. Сәламәтлек саклауда материаль техник базаның яхшыруы Һәм кадрларның үсү«- санитария торышының ныгуы нәтиҗәсендә Татарстанда 50 ел эчендә кешепәриян үлеме 4,3 тапкыр азайды. Ә балаларның үләме исә хәзер, революциягә кадәргаг* караганда, 12,6 тапкырга ким. Кешеләрнең уртача гомере ике мәртәбәдән артыгракка артты (70 аша). Коммунистлар партиясе һом Совет даүлате халкыбызның сәламәтлеге турымда даими кайгырта. СССР Верховный Советы раслаган сәламәтлек саклау турымда яңа законадәтельство ниге=пәре моның ачык лисалы булыл тора. Ьу салама,аек кодексы сәламәтлек саклау зшен камилләштерүдә яңа киң мәмкинлекләр ача. .Халыкның сәламәтлеген саклау,— диелгән анда,— Совет дәүләтенең иң маһнм бурычларыннан берсе» Ьу декларация генә түгел, бу —Совет дәүләтенең бүгенге чынбарлыгы. ИГЕЛЕКЛЕ ЭШЕБЕЗ яшәүчеләргә дәүләт думасы тотман расходны бүлеп баксаң, җам башына бары тик берәр генә тиен туры имлә. Картаеп яки башча сәбәпләр белән тәрбиячесез калган кешеләргә ярдәм Итүне хоиумәт үзенең бурычы дня санамаган. Бутон категориядәге мохтаҗлар ярдәмне сәүдәгәрләрдән кергән барлы-юилы хәер исәбенә яшәүче аерым оешмалар аша гына алганнар. Монысы да one аның тчиерсаа булышу теләгеннән чыгып зшләимә- гәи. Бу — буржуазиянең ярлыларга «ърдәм» иткәндәй иылаиып. аларның аңнарын сыйнфый иорәштән читкә юнәлдерергә, үзен игелекле күрсәтеп. хезмәт ияләрен алдарга маташуның бар чарасы гына булган. Моның нәтиҗәсе дә бик табигый. Хәер сорашырга чыккай хелсех картларның, ятим балаларның кышкы суыкларда авыл араларында ешеп үлүләрен, шәһәр базарларында, урам чатларында тилмереп торган гарип- горабаларны, ач-ялангач мескеннәр ноң узгынчыларга ялаарып сузылган кулларын елиән буын кешеләре бии — Совет властеның беренчо ед Юбилеебыз уңае белән революциягә кадәрге Россиядә, аерым алганда злекие Катам губернасында, социале тазмииат зшләреиең им талда булуы турында берничә сүт әйтсәгез иде. Фам» Гаммама! — Патша Россиясендә, шул исәптән Катай губернасында да. картларга, хезмәтиә яраксыз кешеләргә, ятимнәргә ярдәм күрсәтү, алармы нинди дә булеа формада тетммн итү дигән ньрсә асылда бетенләй булмаган Безнең ионнарга килеп җиткән кайбер мәгълүматларга караганда, мәсәлән, 1Р12 елны социаль тәзминатка Казамда салынды! — Социаль тәзмина, мәсьәяәсаи хел итү яшь Совет республикасы алдымда тор- г.« «та ... »ыр е,ры.™р»ы« б.р шармрок —».р- .р.-».»««р ■«-«— хәзер иң әһәмиятлесе — һәм политик, һәм экономик шартлар, революция утында чыныккан. Совет хөкүмәтен чын мәгънәсендә уз хекүмәте итеп санаган халык массасы* ның иҗади инициативасына таянучы власть бар иде. 1917 елның октябренда ук инде Совет хекумәте Россия хезмәт ияләренә, эшчеләрнең страхование хакындагы лозунглары нигезендә, социаль страхование турында кичекмәстән декретлар чыгара башлаячагын белдерде. Хезмәт ияләрен социаль тәэмин иту турында Халык Комиссарлары Советы Декреты — Совет властеның беренче елларында кабул ителгән бик әһәмиятле документларының берсе. Бу документ социаль тәэминатның принципиаль яңа системасына нигез салган беренче закон акты булды. Шуннан соң ул система туктаусыз камилләшә барды. Инде әйтелгәнчә, илебез гаять авыр көннәр кичерә иде. Шуңа курә мохтаҗ кешеләргә башта азык-телек паеклары, кием-салым, хуҗалык кирәк-яраклары төсендә натуралата ярдәм күрсәтергә туры килде. 1921 елгы ачлыкка каршы республикабыз социаль тәэминат Халык Комиссариаты алып барган көрәшне гәүдәләндерүче архив документларын без бүген зур дулкынлану белән укыйбыз. Нинди генә чаралар кулланылмаган ул елларда. Казан шәһәрендә, мәсәлән, ачлыкка түзә алмыйча авыллардан килгән крестьяннар, гомумән, ачлар өчен махсус тулай тораклар, ашату пунктлары ачылган, ачлыкка каршы атналыклар уздырылган, балаларны ашату-дәвалау поездлары оештырылган. Ул көннәрнең сулышын ачыграк тою өчен, Татарстан республикасы социаль тәэминат Халык Комиссары исеменә тукландыру поезды хезмәткәре җибәргән доклад язуыннан (1921 ел, 11 ноябрь] кайбер өзекләр китерик: «Поезд тирәсендә каралты-кура булмаганлыктан, балаларны теркәү һәм ашханә өчен җылы урын юк. Сабыйлар тышта яңгыр астында юеш җиргә утырып ашыйлар. Көненә барлыгы биш меңгә якын бала туендырабыз. Аларга суыкта, карлы-бозлы яңгыр астында чират торырга туры килә... Шуның өстенә тагын поезд су белән бик начар тәэмин ителә, нәтиҗәдә чират зурая. Ашыгыч чаралар күрүне үтенәм«. Натуралата шулай ярдәм күрсәтү хәрби коммунизм чорындагы тормыш шартларыннан чыгып эшләнде. Гражданнар сугышы бетү белән, Совет власте органнары дәүләт бюджетын анык билгеләнгән кредитларга нигезли башладылар. Шуңа күрә социаль тәэминатны да билгеле бер тәртипкә салу бурычы килеп басты һәм натуралата ярдәм акчалата ярдәмгә алыштырылды. Экономика ныгу белән бергә пенсия турындагы законнар дз үзгәрә, камилләшә бара. 1928 елны, мәсәлән, картлык буенча пенсия түләү системасы илебездә беренче тапкыр гамәлгә кертелде. Ил өчен иң авыр вакытларның берсе булган Бөек Ватан сугышы елларында Коммунистлар партиясе. Совет хөкүмәте социаль тәэминат мәсьәләсенә игътибарны тагын да арттырды. Советларның Башкарма Комитетларында социаль тәэминат эшләренә җитәкчелек иту өчен Башкарма Комитет председательләренең махсус урынбасарлары булдырылды. Эшләүче барлык пенсионерларга, күпме хезмәт хакы алуларына карамастан, пенсияләре тулысынча түләнеп килде. Хәрби хезмәткәрләрне Һвм аларның семьяларын тәзмин итү буенча күп чаралар күрелде. Сугыш инвалидларын эшкә урнаштыру, профессияләргә өйрәтү оештырылды. — Социаль тәэминатта кискен үзгәреш елы дип Сез кайсы елларны атар идегез! — Бу сорауга өздереп кенә җавап бирүе кыен. Илдә Совет власте урнашканнан соң, социаль тәэминат мәсьәләләренең киң катлау хезмәт ияләре интересыннан чы- • гып тормышка ашырыла башлануы — бу үзе ук инде кискен бер үзгәреш. Алай гына да түгел, бу патша Россиясе шартларында бөтенләй диярлек булмаган нәрганв булдыру дигән сүз иде. Ә инде совет власте елларына карата әйтелсә, мин социал* тәэминатта аеруча кискен үзгәрешләр елы дип 1956 елны атар идем. Мәгълүм буяганча. 1956 елның 14 июлендә дәүләт пенсияләре турында закон кабул ителде. Бу социаль тәэминат системасы үсешендә гаять зур вакыйга булды, ул илебездә пенсия белән тәэмин итү эшен тамырдан яхшыртты. Картлык буенча пенсияләр күләме ике- ләтә, ә инвалидлык пенсиясе 1.7 тапкыр артты. Хәзер бездә уртача пенсия күләме эшчеләр һәм хезмәткәрләр эш хакының 72 процентыннан артыграк. — 1956 елгы законнан соң социаль тәэминат олкәсеидә тагын нинди үзгәрешләр булды; Аларга да беркадәр тукталсагыз иде. — Үзгәрешләр, әлбәттә, бар. Әйткәнемчә, законнар һаман үзгәрә, камилләшә тора. Бу безнең совет строеның үзенчәлекле, күркәм бер сыйфаты. Дәүләт леисма- ләре турында закон кабул ителгәннән соң узган 14 ел зчеидз аңа пенсия алуга хокуклы кешеләр даирәсен киңәйтүче күп кенә әһәмиятле үзгәрешләр кертелде. 1959 елда, мәсәлән, беркайда да зшләмәүче I группа сугыш инвалидларының, кайбер профессиональ авырулар аркасында инвалид булып калган эшчеләрнең һәм хезмәт* кәрләриең пенсияләре арттырылды. Ә 1964 елны СССР Верховный Советы колхоз членнарына пенсия һәм пособие түләү турында закон кабул итте. Шул нигездә колхозчыларны пенсия һәм пособие белән тәэмин итүнең бзрдәм системасы булдырылды. 1965 елның 6 мартында СССР Министрлар Сонеты Ватан сугышы инвалидларына. Боек Ватан сугышында Һәлак булган хәрби хезмәткәрләрнең семья членнарына льготаларны киңәйтү турында карар кабул итте. Су карар нигезендә I, N группа инвалидларга һәм тәрбиячесен югалткан семьяларга пенсиянең минималь күлеме арттырылды. КПСС Үзәк Комитетының 1967 елгы сентябрь Пленумы карары совет исшепвре хакында зур хайгыртучанлыкның яңв бер үрнәге булды. Бу карар нигезендә авыл хезмәт ияләренең пенсия алу шартлары эшче һәм хезмәткәрләрнекенә якынайды. Хәзер илебездә 35 миллионга якын кеше пенсия белән тәэмин ителә. Моңа 11 миллиард сумнан артыграк акча тотыла. Ә социаль тәэминатның һәм социаль страхованиенең барлык герләренә 14 миллиард сумнан күбрәк бирелә. Бүгенге кенне Татарстанда 585 мең 518 кеше пенсив һәм пособие алв. Былтыр исә моңв 166 миллион сум чамасы акча тотылды. Бер үк вакытта социаль тээмииатның башка герләре дә үсә һем кам» лләшә. Инвалидларны хезмәткә урнаштыру, алариы торак, транспорт белән тәэмин итү, тәрбиячесез картларны, инвалидларны махсус Йортларга урнаштыру һәм башка чаралар күрелә. 1964 елдай алып хәзерге кәйгә кадәр Ватан сугышы инвалидларыннан меңгә якын кешегә түләүсез «Запорожец» автомобиле, ә 1260 кешегә моторлы коляска бирелде. ’ — Коммунистлар партиясенең һәм Совет хокүмәтенең кәйгыртучэилыгы аркасында безнең Татарстанда да бу эшнең бик әйбәт кедрлары үсеп чыкты. Беэ коммунистик хезмәт коллективы дигән мактаулы исемне йорткән ‘Ьхстай. Богепмә. Чирмешен. Бауман (Квэан) район социаль тәэминат бүлекләре, алариың модирләре А. Матвеева. П. Михеев, Л. Беззубова, t. Бондарев иптошләр-юң эше белен горурланабыз. Социаль тәэминат ветераннарыннан министр урынбасары Е. Петрашеиь. бүлек меднре Н. Янупова. министрлык бухгалтеры В Кузнецова, министрлык инспекторларыннан С. Трашкова, Т. Ганина. А. Сәйфзтдинова, Чистой шәһәренең неврология интернаты директоры М. Сибгатуплин. экспорт-врач лардан Н. Дулат-Алиева. А. По номорпаа. Е Кузьмина һәм Т. Копылова иптәшләр үзләрен аеруча хезмәт сәючәи ител таныттылар Әле күптән түгеп генә социаль тәэминат органнарының ун работнигына хекүмаг бүләкләре бирелде. 2$ кеше .РСФСРның социаль тәэминат отличнигы, значогы белен, 45 кеше Почет грамотасы белән бүләкләнде.