АНЫҢ ИДЕЯЛӘРЕ БЕЛӘН РУХЛАНЫП

“fS А вяимч *н*врендагы кайгылы көннәрдә Һади Такташ «Гасырлар һем миfl у^х/Лнутлар» поэмасын язды. Гаять якты һом олы талантка ия булган шагыйрь гадәттән тыш кайгылы кичерешләр эчендә, татар поэзиясендә беренче буларак, Ленин идеяләренең бееклеген, кешелеккә җан җылысы бирүче бу акыл иясенең гадилеген, тормышчанлыгын зиһене һәм хисләре аша үткәрде. Дөнья пролетариатының юлбашчысы булган илаһи шәхеснең асылын Такташ: «Аны гасырлар тудырды*, дип билгеләде. Бу сүзләргә тирән мәгънә салынган. Әйе. Ленинны гасырлар тудырды һәм аның Идел буенда тууы да очраклы хәл түгел. Халыклар элек-электән Иделгә якынрак елышырга тырышканнар: берәүләре аңа, ана итеп, бәхет һәм җылы куыш тәбарга теләп сыенган, икенчеләре исә таларга һәм хакимлек итәргә омтылып килгән. Куәтле һәм бөек елга җәлладларның «кургашын зәһәрлегенә» дә, Разин һәм Пугачевның гадел ярсуларына да шаһит булган. Ярларыннан ачы күз яшьләре һәм тозлы тир ташып торган Иделдә хәсрәтле бурлаклар һәм кыю егетләр, тал чыбыктай сылу буйлы кызлар һәм язмышларына кол булып яшәгән бәхетсез бәндәләрнең исәпсеэ-хисапсыз җырлары туган. Халыкның шушы нәфрәтенең стихияле көчен тиешле якка юнәлтүче, мессаларны яктыга һәм бәхеткә алып чыгарлык бердәнбер юлны күрсәтүче кеше мондый авыр шартларда бик кирәк иде. һәм, ниһаять, ул кеше туды. Ленинны гасырлар тудырды! Яшь Ульяновның беренче революцион адымнарын сурәтләгән китаплар һәм брошюралар шактый. Ильичның революцион эшчәнлеге башлану борынгы, узган гасырның 80 нче елларында Н. Е. Федосеевның беренче марксистик түгәрәкләре оешкан иэгө Казанда була. Ул түгәрәкләрнең берсенә Володя Ульянов та йөри. Яшь Ильичның юридик факультетта укуы һәм беренче революцион чыныгуны да Казан университетында алуы шулай ук бөтен дөньяга билгеле. 1887 елның декабрендә, студентларның тарихи сходкасыннан соң, Владимир Ильич, кулга алынып, Кокушкино (хәзерге ЛениноКокушкино) авылына сөргенгә җибәрелә. Кокушкиноның Апакай исемле татар авылы белән орынып торган күрше булуы игътибарга лаеклы. Унҗиде яшьлек Ильич беренче сөргенен уздырган йорт ике авыл арасына салынган. Ул рус авылы белән татар авылын символик төстә берләштереп тора сыман. Кокушкино кешеләре дә, Апакайныкылар да, Сибгат Хәкимнең «Кокушкино крестьяннарының Ленинга хаты» шигырендә әйтелгәнчә, Ильичны үзләренең авылдашлары дип санаганнар: Аң« «и дисең да хакың бар. Киткән ул монда бер кыш торып— Элекке авылдаш икемен Яздылар арага кыстырып. Хезер безнең беек якташыбыз идеяләренең яктылыгы ж ир шарының бетен поч- С маклерына да үтеп кере һәм ул колониализм коллыгымнан котылырга, азат һәм бе- = метле булырга юл күрсәтә. Тотар халкының азатлыкка чыгу юлы озын һем кыем булды. Петше са-одерже- * виесе*һәм дини фанатиклар белен багланыштагы милли буржуазия җәбере астымда ~ җәфа» чиккән татар хезмәт ияләренең хәле аеруча аяныч иде Царизмның шәфкатьсезлегеиә, кансызлыгына мисал ител профессор Р И Нәфи- 3 коеның «Татарларда алдынгы иҗтимагый-политим фикернең формалашуы һем үсүе» 3 исемпе китабыннан бер генә документны китерәм. Милли культураның үсүеме шарт- х лар тудырган татар мәктәпләренең ишәя һем кечек баруын күреп котырынган Казам 5 губернаторы 1910 елда Эчке эшләр министрлыгыма болай дип яза: «Россиядә татар, х бигрәк тә меселман мәдәнияты юк һәм ул бу сүзнең асыл мәгънәсендә булырга да £ тиеш түгел, моны рус хөкүмәте ачыктаи-ачык әйтергә тиеш» 1970 ел безнең өчен ике зур юбилей елы: юлбашчыбызның йез еллыгы-Татар- = станның илле еллыгына туры килә 1920 елда Ленинның үз кулыннан дәүләт булу * хокукын алган Татарстан беек рус халкы һем барлык тугандаш халыкларның ярдәме ф белен искиткеч уңышларга иреште Илле ел эченде ул куәтле промышленносте, бүгенге ^заманның иң яңа техникасы белән коралланган күл тармаклы авыл хуҗалыгы- бул- гаи'республикага әверелде Әгәр күптән түгеп генә шагыйрьләр һем язучылар аны дүрт елга республикасы дип мактап җырласалар сугыштан соңгы чорда уп биш елгвтреслублнкасына әйләнде. «Дуслык» дип аталган бу бишенче елганың кечле агымы республикабызның көнчыгышында башланып. Советлар Союзының бөтен Европа өлешен җисеп үтә. Дусларыбызны югары сыйфатлы нефтьX белем тезмим итү өчем. Польша, СДР, Чехословакия һем Венгриягә тармакланып керә Промышленность булган җирдә шәһер барлыкка имле, шәһәр булган җирдә культура «үсә. Татарстан туфрагындагы тирен социалистик үзгәрешләр фәннең һәм культураның төрле тармакларында зшлерге селәтле тирен белемле кадрларны майцамге чыкты. Сугыштан соңгы елларда легемдәр герой, шагыйрь һәм керешче ААуса Җепип иҗаты аеруча популярлым казанды. Ленин һәм коммунистлар партиясе социализм эшенә, интернационализм принципларына чиксез бирелгән азатлык һам халыкларның үзара тигезлеге интересларын җаиы-тене белен яклаучы яңа тип язумы тәрбияләп үстерде. Бер әдәбият кына түгел, Октябрь кояшы -астын Д« ’уып^ускен- ммлми опера 4ьам балет сәнгатебез да Сояетлар Союзының чикләрен үтап-чьжты 1967 елмы Мотфеее- даты Бетен день» күргәзмәсенә казакъ язучысы Мохтар Әүзэоеның Тәтарстамиыңпалык художнигы Б Урманча ясаган портреты күепган-мде Бу факт шул ягыебепея маизык лы —ислам дине кеше сурәте ясауны катгый тесте «ыеп килде һем реөолкзцмта кадәр художникның таланты шәригать басымы астында һенанотке дучар ителгән-ыде Хазар художниклардан X Якупоя, Л Феттехое. Б Урманче -һем башкаларньҗ әсәр ләре республикабыздай еракта яшәүчеләргә дә таныш. X Р. И. Нәфигов Формирование и равеитие передоеоА-татарской обцстееине политической мысли. Казань. Руе теленде 1964 ел SB бит. ГАЗИ КАШШАФ чыгаряы. Шулай итеп, революциягә кадер хыялда гына булган музыка мәктәпләре һам консерватория, сынлы сәнгать «һем скульптурачың үсүе табигый күренешкә еәе- ралде. Ә инде эләк бай традицияләре булган әдәбият «Ъәм театр •сәнгате әңадем- яңа үрләр яулыйлар Г. Тукай, Г. Ибраһммов М Жалил Ф Кәрим, К -Нәҗми, Г. Кутуй, Г Бешмрое, ГЛвпсөләмов, X Туфан, С. Хәким һем башка явучыларның есөрперем Советлар Союзында гына түгел, бәлки чит илләрдә дә яратып умыйлар Димәк, татар әдәбияты, башка тугандаш халыкларның әдәбиятлары кебек үк. күптәй инде день я лрвнасьим Совет власте елларында Ленин пэртиясе күп нәрсәгә безнең күзебезне ачты. Баз тарихыбызны яңабаштан- яңача караш белен укырга өйрәндек яки өйрәнү юлында тарабыз, узган заманнардан калган мирасның культура хәзинәләрен марксистик- ленинчыл караштан чыгып бәяли башладык, гасырлар буе язылып, җыелып килгән кулъязмалар һәм әдәби истәлекләрне өряңадан күздән кичереп киләбез. Марксизм- ленинизм тәгълиматы безне бүгенге вакыйгаларга һәм иртәгесе көнгә аек күз белән карарга өйрәтте. Безнең карашыбыз, офыгыбыз киңәеп киткәнен әйтеп тору да кирәкмәстер. Без киң масштабта фикер йөртергә, дөньяга, үз илебезнең хуҗасы, димәк, үз җиребез, үз ватаныбыз, социалистик культурабызның хуҗасы буларак, горурлык һәм кайгыртучанлык белән карарга өйрәндек. Гадәттә әдәби тәнкыйтьнең артта калуы турында сейләргә яраталар. Әйе, ул чыннан да артта калып килә. Ул хәтта басылып чыккан китапларга рецензия язарга де. өлгерә алмьгй. Шулай да әдәби тәнкыйть, әдәбият һәм тел белеме сыйфат ягыннан1 шулкадәр үсте, алар хакында берничә авыз гына булса да җылы сүз әйтеп китмичә булмый. Әдәбиятның партиялелеге һәм халыкчанлыгы, чагылыш теориясе турында Ленин тәгълиматын, рус галимнәре һәм язучыларының эчкерсез ярдәме аркасында безнең тәнкыйтьчеләр марксистик-ленинчыл методологияне торган саен тирәнрәк үзләштерә баралар. Татар әдәбиятының тарихы, иҗтимагый фикере, тел гыйлеме һәм. культура үсеше өлкәсендә Г. Халит, X. Госман, И. Нуруллин. Н. Юзиев, X. Хәйри, Р. Нәфиков, М. Закиев, Д. Тумашева һәм башкаларның җитди хезмәтләре чыкты. Аларның күбесе русча да басылдылар, бу исә Бөтенсоюз күләмендә танылу дигән сүз. Әдәби тәнкыйтебез, элеккеге чорларга хас информация генә бирү, иллюстрацияләү, тупас социологизм белән мавыгу, эчтәлекне гөнә сөйләү һәм башка шундый житешсезлөчлөрдән арынып, әдәби процессларны, иҗат методын, халыкчанлык, заман һәм герой, социалистик реализм проблемаларын тирәнтен өйрәнү юнәлешә белән бара. Республикабызның 50 еллыгын без әнә шундый зур казанышлар белән каршылыйбыз. Бик авыр елларыбыз да булды безнең. Бүгенге якты таңга без гаять зур кыенлыклар аша килдек. Сугыш елларын гына хәтергә төшерик... Авырлыкны барыбыз да күрде, әдәби хәрәкәттә актив катнашырга тиешле кешеләргә аны тагын да ныграк татырга туры килде. Мин А. Фадеевны — күп милләтле әдәбиятыбызның Горькийдан соң иң зур эшлеклеләреннән берсен телгә елмайчы булам. Ул милли республикалардагы һәрбер язучыны иҗаты буенча белә иде. Язучылар оешмаларының, шул исәптән безнең дә, нәрсәгә мохтаҗлыгыбызны белеп тора идө. Менә бервакыт, 1943 елның октябрендә, ул безне Татарстан язучылар союзының отчеты белән президиум утырышына чакырды. Барлык язучылар мобилизацияләнгән яки үз теләкләре беләч фронтка китеп беткәннәр. Ә без, кәгазьгә зур мохтаҗлыкка да карамастан, үзебезнең калын журналыбыз «Совет әдәбияты»н чыгаруны дәвам итәбез. (Сүз уңаеннан журналның сугыш вакыты булуга да карамастан, туктаусыз чыгып торуың искәртеп үтәсә килә...) Күрәсең, Александр Александрович президиум карары белән генә хәлнең үзгәр- мәяиәген аңлагандыр, ул безне партия Үзәк Комитетына алып китте Фадеевның үз еүзея ышанып сөйләве тәэсир итте: Үзәк Комитет безгә үз резервыннан журналның тиражын өч тапкырга арттырырлык кәгазь җибәрде. Бу чыннан да партиянең гаять зур ярдәме һәм Фадесеның акыллы һәм туганнарча хәлгә керүе, эчкерсез кул бирүе иде! Көнчыгыштагы башка халыкларныкына караганда безнең культурага Ленин һәм рус революциясенең уңай тәэсире элегрәк буллы диясем килә. Бу табигый, чөнки географик якынлык һәм тарихи шартлар нәкъ менә шуңа ярдәм иттеләр. Кешеләрдә иң изге уй-тойгыларны уяткан, хакыйкать һәм хөрлек каһарманы бөек Тукай үз халкының күңеленә гражданлык бурычларын җырлаган әсәрләре белән сеңеп калды. Ләкин бу бөеклек үзеннән-үзе генә килмәде. Ул наданлык, коллык һәм хокуксызлык- ның кара пәрдәсен бер селтәнүдә юк итәрлек, табигатьтән өстен адәм заты түгел иде. Ул, әлбәттә, бөек кеше иде, тик аның даһи таланты чәчәк атуга китергән сәбәпне— шагыйрьнең революция давыллары эчендә, социал-демократлар хәрәкәте белән элемтәдә булуьжнан эзләргә кирәк. Тукайның таланты чәчәк атуга большевиклар партиясе ярдәм итте. Шагыйрь партиядә член булып тормаса да, ул РСДРП ның Казан комитеты члены Хесеен Ямвшмиыц иң яхът дуС-ы иде Шуңа чур» Тукайның 1905 елга багышлап «Аң» цгмгырен язуы һич г» очраклы -ү-*п. Кез бишенче елны бер некие увндыи таң белен, Эшк» дәгъват итте безне кемдер изге нем белен,— дип, иҗтимагый һәм милли езвтлык ечен күтәрелгән рееслюцияи» '•брич итте. 1907 елда яманаты чыккан Пурешкәвич Деүлет думасы грибумасыммаи торып татарларны Теркияге күчерергә тәкъдим кер~е Моңа каршы иң тулы Һем аек җавапны да Тукай авызыннан ишетергә туры килде «Китмибез!» — диде ул кыю рәвештә Аның горур сүзе пурешкевичларгв янау булып яңгырады. Иң беек максат безем — тор мәмләкәт. тор йуеия! Киң масштаблы, перспективалы фикер йертүнең, беек идеяләр — бе*еи Ватам азатлыгы, барлык изелгеимер азатлыгы һем блхете турымда хыяллер балам яшәүнең нәкъ үзе түгелме соң бу! Тукай биргем бу җавапның бетен революциои-демокретмк татар әдәбиятының позумгысына әверелүе да һич очраклы тал түгел Владимир Ильичның Тукай иҗатын, аның фажигале язмышын белүен хәтпргә тешереп үтәсе «иле. Партиянең X съезды барган каннарда. 1921 елда. 8 И Ленин съездга килгән Татарстан делегатларын кабул итә Юлбашчы Тукайны лаеклы дәвем итүчеләр турымда аеруча игътибар белән сораштыра — Сүз уңаеннан әйтегез әле, сездә татар әдәбияты белән эшләр мичек торе Тукаевны лаеклы дәвам итүчеләр бармы соң! Аңа республика газетасының редакторы В. М. Бахметьев мая яп бнро. Аның җавабы белен канәгатьләнеп Ильич болей ди — Димәк, дары савыты буш түгел! Шунысы кызыклы, Ильич шагыйрьнең эшем гомумән девам итүчеләр турында түгел, бәлки лаеклы дәвам итүчеләр турында сораштыра Без монда юлбашчының халкыбызның беек шагыйренә ю*ары бәя бирүен гүребез «Интернационалист социал-демократ буяу әчем үз милләтең турында гына уйларга түгел, бәлки барлык миллә-лермең интересларын. гомуми азатлыгын һәм тигез хокуклыпыгын үз милләтеңнән ә стен куярга кире*» — дип язды В И Ленин 1916 елда «Үзбилгеләнү турынде дискуссия йомгаклары» диген мәкаләсендә (22 том 367 бит). В И Ленинның бу сүзлерә турымда мин әш уйланам. Бу бит барлык халыклар. барлык культура зшлеклеләре эчен программа Мин артка борылып X Ямешее, Г. Туией. Г. Камал. Ф Әмирхан М Глфури, Г. Коләхметоә М Вехи»ое. Г Ибрлһимеа кебек әдәбиятыбыз һәм культурабыз корифейларының практик зщчемлеяләреме го- рурлань'п карыйм. 1907 елның 4 январеннан шул елның апреленә «адар чыгып килсәм татар тәяен- дега беренче большевистик «Урел»ның зшене тукталып тора алмыйм Ул Үзәк Комитатның күрсәтмәсе һем берничә, шул мсептем Урел. Уфа комитетларының «ерәры буенча чыгарылган Газетаның җаны, ленинчыл «Вперед» язганча—«милләтчелекнең scope до булмаган» ортодоксаль марксист Хәсаен Ямдшев була. Шумысым да әйтергә кирәк, «Урап», Россиядәге терки халыкларның барысы арасында да диярлек таралганлыктан. газетаның чнксез зур еһеммяте татар халкы белән гене чикләнмәде 1905 елгы революцияден соң татар халкы арасындагы реяолюцмон-еэетлык эарә- кетендо «эшчелер сыйныфының кереше йогынтысында социаль юнәлеш иык сизелә башлады Демократик мәгърифәтчелек революцион демократизмга «үтерелде» (Нәфмков. 100 бит) Марксистик-ленинчыл идеяларнең киң твралуы бетем татар культурасының сыйфат ятыннан үзгәрүенә кечле этәреш бирде Киң халык массалары иҗ- тнмагый-политмк мәсьәләләрне аңлауда шулвй ук яңа биеклеккә күтәрелделәр 1906 елмын азагында татар профессиональ театры туды. Аның бишеге яиыиде Г Камал, Г. Келехметоә, Ф Әмирхан, актерлардан Г Клриее С Гыйззәтуяяммә- Волжскпя кебек социал-демократлар белән тыгыз бәйләнеште бүлгән иешәләр торды Әгәр драматург Г. Келәхметов 1905 елгы революциядә -үрыдямтуры «атнешучы, ленинчыл «Искра»ны аның берничә сяииврыммея ук эшчеләр арасында проләгемдә- лаучы булса, татар драматургиясенең атасы Г Кәмал, партиясез булуына «еоаместен. патша цензурасы биргем квалификациягә «арагәмда. «с о цм а «демократии газете» чыгаручы иде. Аның «Азат», «Азат халык» -взв’»пәрымда теп жириалитгаор '-эмил ГАЗИНАШШАФ ф АНЫҢ НДЕЯЛЭРК ВВЛВН РУХЛАНЫП да социал-демократлар иде һәм алар газеталарны үз максатларында нык файдаландылар. Г. Камал 1906 елда Ленин партиясенең беренче программасын тулысынче басып чыгарды, һәм марксизмленинизм идеяләрен пропагандалаучы күп кенә башка мәкаләләрне урнаштырды. Минемчә, бу тирән ихтирамга лаеклы факт. Яңадан театрга күчәм. Татар профессиональ театр сәнгате беренче адымнарыннан ук тар милли рамкалардан чыга башлады. Ул үзенең тамашачыларын татар драматургиясендә генә түгел, бәлки барыннан да бигрәк рус драматургиясендә тәрбияләргә тырышты: Островский, Гоголь, Сухово-Кобылин, Горький, Чехов әсәрләрен татар тамашачылары яратып карадылар. Театрда революцион-демократик тенденция барлыкка килде һәм үсеп китте. Авторлар саны ишәйде, сәхнәгә Шекспир. Шиллер, Байроннар менде. Татар театры сәхнәсенә профессиональ-революционер эшче образы күтәрелде, вида сыйнфый көрәш идеясе яңгырады. Театр татарлар һәм башкортлар өчен генә түгел, бәлки Урта Азия һәм Казагыстан тамашачылары өчен дә аңлаешлы, үз иде. Казакълар һәм үзбәкләр, әзербәйҗаннар һәм Кавказдагы тау халыклары театрны сагындырып килгән кунак, мәдәният нуры буларак кабул иттеләр. Татар халкының демократик культурасы үскән саен башка халыклар белән культура багланышы үсә, җәелә барды. Татар халкының культурасы, дистәләрчә, йөзләрчә инешләрнең һәм елгаларның суын үзенә җыйган диңгез сыман, башка халыкларның культура казанышлары белән байый килде. Офыклар киңәя төште, төсләр мулрак һәм күп төрлерәк була барды, тел культурасы үсте, зәвык тагын да камилләште һәм аның фальшка, ясалмалылыкка сизгерлеге артты. Профессор Р. И. Нәфиков үзенең «Татарларда алдынгы иҗтимагый-политик фикернең формалашуы һәм үсешеп исемле гаять кызыклы монографиясендә татар әдәбиятының 1905— 1917 елларда үзенчәлекле үсүен әйтә. Ул рус әдәбияты тәэсирендә реакция елларында да үзенең демократик тенденциясен саклап кала алды. «Реакция елларында, рус булмаган тугандаш халыкларның телләрендә яңгырап, рус әдәбияты икенче кат тууын кичердеп,— дип яза Нәфиков (356 бит.) Татар телендә Пушкин, Лермонтов, Некрасов, Крылов, Кольцов, Плещеев һәм башкаларның әсәрләре яңгырады. Үз чиратында рус әдәбияты аша Көнбатыш Европа классикасының куәтле дулкыны бәреп керде. Шекспирның кырыс реализмы, Байрон һәм Шиллерның романтикасы, Нәвои, Низами, Гомәр Хәйям, Сәгъди, Хафиз, Рудаки һәм башкалар йөзендә Көнчыгыш поэзиясенең килүе әнә шул хакта сөйли. Шушы уңайдан 1914 елның 2 октябрендә Ф Әмирханның «Кояш» газетасында басылган бер мәкаләсен искә төшереп үтәм. Мәкалә «Олуг милләтнең олуг шагыйре» дип атала. Бу кеше — милләт бер бөтен дип раслаучыларга, изелүчеләр һәм изүчеләр арасында коточкыч аерымлыкны танымаучыларга (мин биредә 1908 елда «Әл-Ислах» газетасында басылып чыккан «Авырулар галәмендә» исемле публицистик уйлануларны күздә тотам) каршы баш күтәргән Әмирханның үзе. Бу кеше — татар матур әдәбиятында беренче буларак, Маркс һәм аның тәгълиматын кыю төстә телгә алган Әмирхан. Заманында ул кеше большевикларның Дәүләт думасындагы тактикасы турында хаклыкны язды. Меньшевикларның лидеры Плехановның капма-каршысы буларак, большевикларның тактикасы давыллы революция көннәрендә ничек булса, шулай элеккечә калды. Хәзер дә ул җеп калынлыгы да уңга борылмады (1907 елның Ю октябре), дип язды. Бу кеше «Культураны европалаштыруны яклап! > (прогрессив рус культурасын яклап дип укыйк), «хәкыйкый европеец» булуны яклап оран салган, рус әдәбиятына, бигрәк тә Тургеневка, Толстойга. Горькийга һөм башкаларга гашыйк Әмирхан иде. Югарыда телгә алынган мәкаләсендә ул Лермонтов турында аеруча рухланып язды, рус телен белүчеләр Лермонтовның «махсус гүзәллеге вә кәфәсәтөнө даир язган шигырьләрен» искиткеч ярату белән укыйлар, диде. Шуның өстәвенә Әмирхан Лермонтовның «шигырьләре шәрыкның бу матурлыгын бөтен руслар күңеленә якынайткан, бөтен яшь күңелләрдә шәрыкның шул гүзәллеге алдында ихтирам тудыргандыр...» дип раслый. Социал-демократлар хәрәкәте, партия матбугаты татар язучыларын үз халкының, шулай ук тугандаш халыкларның рухи мирасына сак карарга өйрәтте. Бер-береңә ярдәм итү. әлбәттә, очраклы күренеш түгел иде, Мондый гүзәл сәхифәләрне татар театры тарихыннан шактый табарга мөмкин. Мәсәлен, «Сәйяр» труппасы Кавказда Тәтер милләтчеләре казакъ әдәбиятының местекыйльлегән инкарь итәргә тырыш- каи бер вакытта Г. Ибраһимов еларга кискен тесте каршы чыкты. «Казакъ әдәбияты бәр һәм ул үсәчәк!» — диде ул. Сүз уңаениаи шуны да әйтергә кирәк «Казакъ кызы» -ф романында Г. Ибраһимов тарафыннан Абай Кунанбаев иҗатына-бирелгән бәя заман сынавын уңышлы үтте. М. Гафури, һ. Такташ, Ш. Усманов, С Кудаш, К. Нәҗми, ф. Кә- 5 рим, М. Җәлил, X. Туфан һәм башкаларның да казакъ, гомумән. Урта Азия талык- 5 ларына карата тирән ихтирам хисләре турында күл сейләргә мамкин булыр иде. җ Минем Тукай белән әзербәйҗан сатиригы Сабир арасындагы матур иҗади дуслыкны £ искә тешереп үтәсем килә. Сабирның «Молла Насретдин» журналы Тукай сатирасының — күпьяклы булып үсүенә уңай йогынты ясады. Безнең тарихчылар Идел буе. Кавказ, ? Урта Азия халыклары арасындагы бу үзара тәэсир итешүнең большевистик һәм рево- и люцион-демократик матбугат аша булуын исбатлыйлар. ы Гражданнар сугышы чорында безнең яэучыларыбызхың бергелап эшләүләре турында гаять кызыклы фактлар бар. Мәсәләи, Беренче Армия политотделы газетасы '«= «Кызыл йолдыз» 191В елда Сызраньда чыга башлый. Бу Кызыл Армиянең сугыша* П сугыша Кенчыгышка таба барган чагы була. Редакция эшкә җирле халыкларның вә- кипләрен тарта. Башиоргстанда чакта газетада Ш. Ходайбердин һәм Д Юлтый эшли- — лар. Оренбургта иса газета битләрендә «Кечкенә Җәлил»нең беренче шигырьләре ~ басыла. Казагыстанны азат иткәндә исә газета казакъ, алга таба үзбәк, кыргыз телгарендә чыга һәм, ниһаять, газета үзенең юлын Теркмәнстанда, тәҗрибәсен теримен ' Ленин татар халкының изелүен һәм хокуксыэлыгын үз күзләре белән күрде һәм революциядән соң аның кадрларын аеруча кайгыртучанлык белан тәрбияләп үстерде. Ленин белән очрашу һәм сәйләшү бәхетенә ирешкән күп санлы татарлар арасыннан мин ике кешене генә атал әйтмәкче булам. Аларның берсе революционер һом шуның белен татар эшчеләрен һәм хезмәт халкын социалистик резолюциягә әзерли. Социалистик революциядән соң Владимир Ильич декреты белен М. Вахитое Үзәк Меселман Комитетының җитәкчесе итеп билгеләнә һәм, Ленинның якын кереш- тәше буларак, аның гадәттән тыш комиссары вазифаларын үти. Социалистик Ватан куркыныч астында калгач. 1918 елда «Правда» «Известия» газеталары М. Вахитое һом В. И Ленин имзалары белән «Барлык меселман хезмәт ияләренә мореҗагатье игълан ителер. Биредә дә Ленин характерына хас тыйнаклык үзен сиздереп тора уя үзәнең имзасын Вахитовныкыннан соң куйган. Биредә тыйнаклыктан бигрәк портив, совет власте мөрәҗәгать ите торган халыкларга хермәт белен карау күренә Шуның белән партия һәм Совет власте дәүләт белән идарә итүгә сезнең вәкилләрегезне до чакырдык дип әйтәләр сыман! Ленинның бу уйларын халык аңлады һәм Кызыл Байран астына тупланды! Ленин тарафыннан дәүләт белән идарә итү эше ышанып тапшырылган кешеләр- наң икенчесе Г. Ибраһимов иде Февраль революциясеннән соң ул берничә сул газетаның оештыручысы һәм редакторы булды. Г. Ибраһимов эсерлыктан зур тырышлык белән, эзлекле тесте большевизмга килде. Ленин белән әңгәмәдән соң ул, юлбашчының ышанычына лаек булуга канатланган хәлдә, әдәбият өлкәсендә Совет власте политикасын үткерү эчен рухланып эшләде. 1918 елда контрреволюция М. Вехи- товны атканнан соң, Г. Ибраһимовка Үзәк Меселман Комитетына җитәкчелен итү эше тапшырылды Ленин Г. Ибраһимоеның формаль рәвештә сул керләр партиясе члены булып исәпләнүен белә иде. шулай да ул аңа эсерлар фетнәсеннән соң да яхшы гастрольдә йәргендә. беек әзербәйҗан актеры Хесеен Араблинсиий труппасы белем бергәләп чыгыш ясый. Ә Урта Азияда йәргендә шулай ук җирле интеллигенция вәкилләре белен тыгыз элемтәгә керә. иптәшләргә тапшырып, тәмамлый. Бу халыклар арасындагы дуслыкның якты сәхифәсе түгелме соң?1 Хәзер безнең республикабызның нәшрияты эшендә тәрҗемәчеләр зур урын алып тора. Без, Кенбатыш Европа телләреннән булмасын, илебез халыклары телләреннән булмасын, басылып чыга торган әсәрләрнең ботонесен дә оригиналдан тәрҗемә итәргә тырышабыз Моның шулай УК ерактан килә торган традициясе бар (Кечкенә генә искерме: Рабиндранат Тагор Россиядә беренче тапкыр революциягә х кадәр татарча «Шура» журналында бвсыла). Безнең ленинианабызның үзенә генә хас сәхифәләре бар. ь. М. Вахитов 1917 елның 15 апрелендә «Кызыл Байрак» газетасын чыгарырга керешә мөнәсәбәттә булды һәМ әдипкә дөрес юлга чыгуда аталарча ярдәм итте. Г. Ибраһи- мов Советларның III съездыннан соң, Бөтенроссия Үзәк Башкарма Комитеты члены һәм Ленин декреты белән Вахитовның урынбасары итеп билгеләнгән кеше булерак, беренче татар совет газетасы — Үзәк Мөселман Комитеты органы «Чулпанвны оештыруга керешә. Бу газета 1918 елның башыннан Петербургта чыга башлый һәм бөтен Россиядә рәсми төстә “ыккан беренче татар совет газетасы була. Ул 50 мең данә чамасы тираж белән чыга. Бу ул чор өчен гаять зур тираж. Анда эшләү өчен Көнчыгыш халыкларның коммунистлары чакырыла, алар арасыннан төрек коммунисты Мостафа Сөбхи дә актив эшли. Соңыннан Г. Ибраһимов зур марксист галим-тарихчы, әдәбият һәм тел белгече, романчы, гомумән, күренекле дәүләт һәм җәмәгать эшлек- лөсе булып үсеп китә. Совет Көнчыгышы өчен Г. Ибраһимовның әһәмияте гаять зур. Бу хакта Берды Кербабаев, АД. Ауэзов, С. Муканов һ. б. язды. Дөнья әдәбияты институтындагы фәнни сессияләрнең берсендә Г. Ибраһимов йогынтысының илебез чикләрендә генә калмавы билгеләп үтелде. Мондый киң колачлы язучының формалашуы өчен без барыннан да элек Ленинга, аның үлемсез тәгълиматына бурычлы! Г. Ибраһимов кына түгел, бәлки шагыйрь һ. Такташ та, язучы Ш. Камал һәм башкалар да үзләренең дөньяга карашларындагы борыльчцлары, иҗади үсешләре һәм социалистик реализм методы белән иҗат итүче язучылар булып китүләре өчен Ленин тәгълиматына бурычлылар. һ. Такташ 1926 елда ук моны «Нәни разбойник» шигырендә: Шулай, әтиәй, Ленин юл күрсәтте Юлдан язар усал улыңа,— дип бәяләде. В. И. Ленинның 50 еллыгын тәбрикләп, 1920 елда Ф. Әмирхан «Иптәш Ленин — төзелеш һәм яңарыш символы» дигән мәкалә язып чЫкты. Бүгенге көннәрдә безнең лениниананы Сибгат Хәким уңышлы дәвам итә. «Күңел Ленинга торатора кайта,— дип яза ул.— Бигрәк тә төрле сынаулардан соң шулай. Ә сынаулар ил тормышында яз булдымыни?»XI Соңгы ел эчендә генә дә Ленинга багышланган уйланулар, очеркларның гаять әһәмиятле һәм оригиналь үрнәкләрен укыдык без. Г. Әпсәләмов, Р. Төхфәтуллин, 3. Нури, X. Сарьян, И. Низамов һәм баш-- каларның очерклары һәм шигъри әсәрләре безнең белемебезне һәм тойгыларыбызны' баетты. 1 Әгәр бүгенге уңышлар турында сөйләргә теләсәк, без иң элек республикабызның казанышлары өчен Ленинга бурычлы икәнебезне әйтергә тиешбез. Әгәр Ленин һәм аның партиясе булмаса, безнең белән нәрсә буласын күз алдына китерүе дә кыен. Партия безне бәхетле коммунистик җәмгыять тезү идеясө тиресендә интернациональ семьяга туплады. Чыннан да, холыклар дуслыгы безнең очрашулар вакытында сөйләнә торган сүзләр генә түгел бит! Ул бөтенләй яңа әдәбият һәм фән турында бер-береңә иҗади ярдәм дигән сүз! Безнең һәрберебезнең тугандаш республикаларның кайсында гына булмасын, иҗади дусты бар, без аның белән автографлар гына алышмыйбыз, бәлки киңәшләр дә бирешәбез, вакыты белән бәхәсләшәбез һәм кайвакыт темалар сайлауда ярдәм дә итешәбез. Бу безнең дуслыкның күзгә күренми торган бер җебе генә булса да, аның турында гадәттә без матбугатта язмасак та, ул җеп шулкадәр нык, аны һичкем һәм һични өзә алмаячак. Әгәр чит илләрнең кайберләрендә безнең милли культурабызның чәчәк атуын танырга теләмәсәләр, ул аларның нәкъ менә шушы безнең культурабызны һәм әдәбиятларыбызны үзара баетучы, чәчәк аттыручы халыклар дуслыгы, иҗади дуслыкның күзгә күренмәс багланышларын аңлый аямауларыннан килә. Бу дуслыкны ныгытуда татар әдиплере беек рус әдәбиятына, рус язучыларына революциягә кадәр дә еш мөрәҗәгать итәләр иде. Ф. Әмирхан Л. Толстойга хатлар язып торды. М. Горький үзенең киңәшләре белән күп кенә татар язучыларына дөрес иҖади юлны табуда ярдәм итте. XI С. Хәким. Үз тавышың белән. Казан. 1969 ел. Безнең шатлыклы минутларыбыз да һәм авыр сынау кениәребез дә булды. Ләкин ни генә булмасын, безнең телләребездә һәрвакыт Ленин, аның үлемсез тәгълиматы, беек образы безгә һәрчак ярдәмгә килә. Бу турыда С. Хәким гаять матур итеп: Без узарга тиеш, әй. юллар бар. Зур эшләргә чакырып ип дәшә. Юлга шулай чыгар алпарыннан Күңелем Ленин белән сойләшә,— ди. Без вәҗданыбыэ белен икәүдән икәү генә калганда, күңелләребез Ленин белән сейләшә, аның белен киңәшләшә. Шул >ңәһеттән бер гыйбрәтле вакыйганы искә тә- шереп үтү артык булмас шикелле. Муса Җәлил яраланып чолганышта кала һәм мәкерле дошман тырнагына эләгә. Җәзалаулардан, кимсетүләрдән, физик һем рухи кыйналулардан соң аңар фашистик газетада зшләргә тәкъдим ителер. Нишләргә? Кемгә киңәш итәргә? Аның әйләнә-тирәсендә үзе кебек үк бәхетсез бәнделердеи башка беркем дә юк. Шул чакта Муса үзенең веҗданы белән, Ленин белем киңәшләше һәм аның хәлендә мемкин булган бердәнбер дәрес керергә килә. Керешергә, бары тик керешергә! Ватан хакына, халыклар бәхете хакына. Ленин партиясе хакына керешергә! Аны таш капчыкка ташлыйлар. Менә ул фашистлар алдында хекем кете. Аның «Хекем алдыннанл диген шигыре дә бар. Шунысы характерлы, фашистлар хе- кеме алдыннан да шагыйрь Ленин турында уйлый, һәм Ленин аны батырлыкка рухландыра: Аның исеме белән ачылган тел Үлгәндә дә аны кабатлар™ (вХекем алдыинан1| Әйе, Ленин һәркемнең күңелендә, һәм һәрбер кеше, Муса кебои, үзенең мактаулы эшен Ленин исеме белен башлый. Кирәк икән, бу эш ечон ул үлемне де Ленин исеме белән каршылый,