А. Н. РАДИЩЕВ

«Радищев... рус крестьяннарын изгән бөтен иләмбашлап күрүче булды...» (М. Горький. «Рус әдәбияты тарихы».) лександр Николаевич Радищевка (1749—1802] хәзерге Татарстан җиреннән ике тапкыр узарга туры килгән. 1790 елда аның «Петербургтан Мәскәүгә сәяхәт» дигән атаклы китабы дөньяга чыга. Анда ул крепостной крестьяннарга карата кыргын башбаштаклыкның коточкыч күренешләрен тасвирлый һәм крепостнойлыкны революул Казанга кагыла. Аннары Пермь. Тобоп, Томск, Иркутск аша Илимга юнәлә. Яшь чагыннан ук кызыксынучан табигатьле Радищев, балалары белән аерылу һәм рухи тетрәү кичерүенә карамастан, әлеге мәҗбүри сәяхәте вакытында илнең иксез- чиксез киңлекләре белән танышырга омтылган. Соңрак ул бу турыда болай дип яза: «Минем бик яшь чагымда ук ерак сәяхәткә чыгасым килә иде. Себерне күрү теләге аеруча зур иде. Бик рәхимсез рәвештә бупса да, теләгем чынга ашты». (М. Муратов. «Радищевның тормышы». Детгиз. М. Л. 1949 ел.) Радищев юлда вакытын бушка үткәрмәгән. Фельдъегер сагы астында барса да, күргәннәрен һәм ишеткәннәрен түкми-чәчми язып барган. Аның шул чакта язган «Себертә сәяхәт язмалары» исемле көндәлеге безнең Радищев уз язмаларында Илимга барышлый үзе узып киткән станцияләрнең исемнәрен, алар арасындагы ераклыкны, геологик, этнографик һәм статистик күзәтүләрен, хайваннар һәм үсемлекләр дөньясы тасвирламасын, тарихи мәгълүматларны теркәп барган. Юл уңаенда ул крестьян өйләренә кагылып чыккан, җирле крестьяннарның көнкүреш һәм культура үзенчәлекләрен күзәткән. Крестьян өендә кунып чыкканда, ул хуҗалардан нинди кәсеп белән шөгыльләнүләрен дә сорашкан. Мәсәлән, әдип үзенең көндәлегенә элекке Казан губернасы авыллары һәм шәһәрләре хакында түбәндәгечә язган: «1 790 елның 11 ноябре. Казаннан чыгып, кырлар, уйсулыклар, аланнар аша дворян авылы Бөрепегә килеп җиттек. Әллә ни чаклы исерекләр Михаил архангел бәйрәменә җыелган иде. Атларны тиз бирмәделәр. Бикә моннан 30 чакрымдагы попка кунакка киткән иде. 12 се. Арчага көндезге очтә килеп җиттек. Ул Казанка буенда биек тау естенә урнашкан. сезлекне. бөтен авырлык һем хокуксызлыкны цион юл белән юк итәргә өнди. Моның өчен аны Екатерина II «Пугачевтан да яманрак гыйсъянчы» дип атаган һәм ун елга Себернең караңгы Илим шәһәренә сөргенгә озаттырган. Шунда барышлый (1790 елның ноябрь башында] көнгәчә сакланган. Борынгы «гач манаралар тора әле. Бер агач чиркәү бар. Халык **р сора һем олаучы булып йори. 26 чакрымда Арбаш диген татар авылы. 1» чакрымда Ян гул апылы бар. Елга буйларында татар авыллары куи. Иереи биш чаирымда...* |А. Н. Радищев. Сайланма асарлар. М. Л. 1949 ел] Соңрак Радищев үзенең искәрмәсендә шул ум Кореи авыльм иска аяып болам ди: «Иоректэ татар түрәсендә куныл чыктык. Ул һар авылда ел саен 20 сумнан мим- рак булган эшләрне иарау. хатта урлауларны хоием итү очен санлап куела. Ә зуррак низаглар булса, судка баралар. Уголов- ныйларны судка щибәрергә кирәк иде. ламин судка үтерүчеләрне генә щибәрәләр; корьәи буенча хокем итәләр». 1790 елның 13 ноябрьдагы язмасында болай диелә: аУрман эченнән бардык; наратлык азрак, күбрәк чыршы, имән. каен, усак һәм шуның кебекләр. Татарлар от алыр очен Эрбеткә. Оренбургка. Ссмипапатиискига һәм Уста Каменогорск крепостена баралар... Иоректән Вятка елгасына тугыз чакрым. Янгулда дала тәпкесе койрыгыннан эшләнгән ике катлы юрган саталар иде. Тугыз тәңкә сорыйлар. Татарлар, чирмешләр, чувашлар тау итәкләренә һәм узәнлеиләргә утырганнар. Руслар тау остенә. Чуваш һәм чирмеш оиләре кара, әмма андагы һава рус оиләреидәгедән сафрак, чонки ишек алдыннан ук чолансыз иисеэ ойгә керәсең. Алар суыкны ярата... Татарларның оипәрс ак, турдо алды ачык кечкенә мич утыра. Татарлар урманда аю. буре, топко, куян, тиен һәм сусар аулыйлар— Вятка кичүе остендо Юшков әфаиде карамагындагы рус авылы урнашкан мушич- лар фәкыйрь, ейлор тузган. Вятка елгасының ике ягы урман, күбесенчә чыршы, елганың киңлеге. Нева сыман. 80 яки 100 саженьнар чамасы, елга аръягында биек, ләкин сирәк наратлык». Радищев 1797 елда соргеннән азат ителә һәм Илим нан кайтырга чыга. Юлда салкын тидереп. 1797 елның 7 апрелендә Тобол шәһәрендә аның хатыны үлә. Казан губернасыннан икенче мәртәбә узып киткәндә күргәннәрен уя «Себер буйлап сәяхәт кеидәлеге»идә шактый тулы тасвирлык, уннарча шәһәр һәм авылларны телгә ала. ■>1797 елның 10—13 май арасы. Пермьда И. Д оендә шактый күңелле вакыт кичереп, хатлар алгач. Кама буялап Ласшка чаклы нозәргә килештем; тештән соң кузгалып киттек— 1797 елның 20 мае. Кояш чыкканчы кузгалып, Агыидел тамагын хәвеф хәтәрсез уздык. Кама киная бара, ә су быел бик биек күтәрелгән. Кама буенда авыллар күп. Ун чакрымга бер авыл да күренмәгән очрак аз. Бүген беренче тапкыр балык китерделәр, сет. күкәй табуы читен Барын да бушлай алырга яраткан хәрбиләрдән куркалар. Агыидол тамагында Кама бни щоелеп киткән. Ык таматьжда да шулай ук. Бу елгалар Камага сулдай коялар. ’ Хәхорго Балтач районы авыллары. . РАДИЩЕВ Биек уң ярда, Ык койган җирдә. Ык-тәмак 1 авылы утыра. Шул ук акта, арырак, Каманың тарайган тирән тын җирендә Тихие горы’ авылы Тртгашкаи, Анкары уң якта Чаллы ’ авылы бар. Ә читтәрәк Татар Чаллысы. Ык һәм Дгыйдел гамаклары буенда болыннарны 20 чакрымгача су баскан. Ул болыннар татарларныкы булып, соңгылары аларны түләү барәбәренә вакытлыча файдалануга тапшырып Чвллыгө өч чоирым җитмәстән, якорь салдык. Чаллыда ашлык алмакчы идек, буөмады». Радияцеш өетөидәге һәр шәһәрнең һәм авылның үзенчәлекләре белән кы- ямттмган. Көядөлечиөң 17Т7 ел 21 май сәхифәсендә болай диелгән: «Коли чыкланчы якорьны күтәреп, Чаллы яныннан үтеп киттек, аннары сул яктагы Бәтке авылы турыннан уздык. Елга бу урында уңга борылып, Камадан ике чакрым ераклыктагы Алабуга буеннан уза. «Шайтан каласып. Алабуга турысындагы зур ташлы тауга менгәч, мин манара сыман бинаның ике бүлемнән торганлыгын күрдем. Аның түшәме инде җимерелгән, матча урыннары гына күренеп тора. Биеклеге дүрт, аркавы ике саженьнан аз гына артыграк булган у» корылма түгәрәк, аскы ягында ишекләр, ишек өсте комлы йомшак таштан эшләнгән.. Өстә бер тәрәзә, икенчесе манарага уелган, икенче катының биеклеге еажень чамасы, буе еч сажень булып, түрдә диаметры саженьнан артмагая гыйбадәт урынына охшаш түгәрәк бүлмә бар. Бина известьям төшлардан салынган, ә эре алебастр төерләре белән кушып иәчәген цемент Ъом известьны җил ашаганлыктан, бина тишекләнеп беткән. Бинаның эчтән до, тъшттанда штукатурланган булуы күренеп тора, эчтә калку штукатура сызыкларым алө дә журсрI ә мөмкин, тәрәзә тыштан кәрнизләнгән». Алга таба автор болай дип яза: «Шунда бер яшь чичероне [юл күрсәтеп йөрүче, В. К.) очрап, ул бу бинаның гүяки шайтэн тарафыннан төзелгәнлеген, дини идарәдә шул хакта язу барлыгын, ныгытманы кайчандыр бер баһадир алырга маташканлыгын, ә якынаю белән аның аягын кистгаипеилөрем һәм ул аякның хәзер дә чиркәү ишеге тобендә сакланганлыгым түкми-чәчми сөйләп бирде. Берничә чакрым арырак китеп, урманда тау уртасыннан ага торган Изге чишмәне карарга бардык. Чишмә тау түбәсеннән мул булып агып чыга. Чишмә турысында чокыр ясап, төбенә бур таш түшәгәннәр. Шунда кечкенә чиркәү тора, су алыр өчен чүмеч куөлгви. Чокырдан өч бармак киңлеге, бер карыш тирәнлеге улак үткәрелеп, су шуннан Камага аяма төшә. авиадан сүяга борылып, тарлавыкка урнашкан Синтәк 1 авылына чаклы Каманың тар ярарегмоө бардык. Монда юан агачны чокып көймә ясыйлар. Андый тоташ бер агачтан иаовитвм көймәләрне күпләп алалар. Безнең кәрванга дә һәркайсы өч һәм бишәр төңиөпея 20 көймә сатып алынды. Бу ввылдая ары кайчандыр Шувалов Петрныкы булган Воткинск заводларына карагай Котловка' авылы бар. Анда дегет агызып, аны Астраханьга чаклы иптәләр. Сөмяегорье ■ авылына барып җиткәч, ярга туктадык. Кәрваннар өчен иң күп көймә монда отып алына. Авыл Каманың биек ярына салынган. Ул Россиянең барлык авыллары кебек үк зур. Тирә-яктә бик күп ашлык кибәннәре күренә». Радищев көндәлек язмасында «Шайтан каласы» турындагы искәрмәгә Алабуга хакында да мәгълүматлар өсти: «Алабуга шәһәре шактый зур, Кама култыгының урта ярына урнашкан, ә Алабуга елгасы шәһәрнең сул ягыннан үтеп, Камага уңнан коя». 12 13 14 15 12 Хәзерге Алабуга районыма керә. 13 Хәзерге Алабуга районына керә. 14 Хәзерге Чаллъ: шәһәре. *, \ 6 Хәзерге Алабуга районы. Радищев кондәлегеидә хәзерге Мамадыш районы авыллары һәм Чистой шәһзре Да телгә алына 1797 елкың 2J маенда ул болан язган «Кояш чыккач кузгалып киттек. Ланин Омар дигән зур авылны узып аз гына киткәч, яссы ташлардан торган биек яр кырыена туктадык... Яр буенда юлбасарлар чокыры таптык. Аның уртасында ташлардан учак урыны ослгән. Кичкә чаклы диярлек торганнан соң. тын һавада тагын юлга чыктык. Тукка. ягъни Покровское авылын узып киттек. Монда казна кораблары тезу ечен ммән темиләр ♦ Аз гына щиләс тын һавада тон буе козел Чистам шәһәре яныннан үттек. Аннан ; Россиягә бик куп икмәк озатыла. ■ Радищев утырган баржа 1797 елның 24 май таңында, хәзерге Балык бистәсе турыннан үтеп, кичкә Лаешкә килеп щигә. Радищев, кәрванның Лаешта туктавыннан файдаланыл, туганнарымнан комме дә _ булса күрү омете белән, атха утырып Казанга ииге. Коидәлегеидә уя хакта болан _ диелгән: «1 797 елның 2 5 мае. ♦ Казанга киттем. Лаештаи $7 чакрым. Юл борынгы имәи урманы аша уза. Карама, s юкә, зирек, наен, чикләвек һәм башка агачлар үсә. Чәчәннәре әле аз. Арыш иопшә- ' пена. 11 чакрым үткәч. Мишә елгасы аркылы кичү бар. Елганың киңлеге 10 сажень булса да. су ярты чакрымга щәелгән. куаклар арасыниаи иозеп үтәләр. Монда полковник чинындагы Бохара илчесен очраттык. Ул узган ел фнл алып килгән. X Икснчо ярда патша авылы Покровское. Ямщик анда үзәнең кайнатасына кереп чыкты. Монда юл иген кырлары аша үтә: күп кенә авыллар күзгә ташлана, ниһаять, - сулда Идел һәм аның каршы яктагы биек яры күреме... Таудан тешкәч. Казанга килеп щитосең. Авылларның күренеше шәптән түгел, онлар ' дә Себердәге сыман лохтә түгел». 1797 елның 26 май иртәсеннән Радищев Казан белен щентеклоброк таныша. «Иртәдән бирле Казан буйлап сәяхет иттем., шәһәр буйлап исем китап диярлек йордем». Радищевның китап кибете һәм газеталар турымдагы момдәлеи язмаларымнан чыгып шуны оитергә мемкин; ул үзенең яраткан китаплары һәм газеталары, фәнни һәм матур әдәбият яңалыклары белән нәкъ менә Казандә танышкан 27 майда, су транспорты белән »ш итуче начальник янында булганнан соң. икенче кәние иртән Радищев Ләешка әйләнеп кайта: «Лаеш Кама Тамагыннан 20. Казамнан 57 чакрымдагы бер кечкенә шәһәрчек. Урамнары тоз. Бер генә юньле йорт та юк. Яр буенда берничә кибет салыигам, әйдә Казан сәүдәгәрләре үзлеронең товарларын саталар... Монда халык бик күп...» 1797 елның 3 июнендә кәрван Ләештан кузгалып китә, ә 4 июньдә Радищевны 16 17 Кама буйлап сояхәтс тәмамлана, чоикн Богородское авылы янымда кәрван Иделгә килеп чыга. Иделнең коймалар норм торган таулы ягына күчеп, корваи Богородское аоылы турында кунарга туктый. 5 июньдә кәрван Монастырское авылы внында туктый. Радищев яшеллекне чумып утырган ул авылны барып карап кайта. 6 июньдә кәрван Теньки авылыннан осторәк урнашкан тау буеме барып туктый. Бу авыл, якындагы күпчелек авыллар кебек үк. Нарышкин исемле ак севкиеко була. Моннан соң коимәие бурлаклар тартып ките. Тоньки. Ослан һәм Казан тирәсендә Радищев Идел бурлакларының мыр хезмегои күрә, аларның сагышлы жырларын ишетә. Комдәяегенв ул болай дип язган «Чирләп калган күп хезмәтчеләрне күрдем, яларга пашпорг бирмиләр, кыерсытулар күп. 1 Хәзерге Мамадыш районы 17 Хезерго Кама Тамагы районы Красноаидоао авылы. Осланда каядыр барып килгән өчен хезмәтчене рәхимсез кыйнаганны күрдем. Хезмәтчегә сәгатенә 25 тиен түләү һәм аңардан көягә 50 тиен тотып капу турында килешенгән булса да. алар бушка озак кетеп торырга мәҗбүрләр». Бу язмалар Радищевның сөргендә дә «Петербургтан Мәскәугә сәяхәт» әсәрендәге идеяләрдән баш тартмавы турында сойли. Ул сөргенгә барганда ук язган бер шигырендә болай дип әйткән: Беләсең килсә минем кемлегемне — Мин бер мәхлук, агач, кол түгелмен, Үз-үзеннән баш тартмаган бер кешемен. (Муратов. «Радищевның тормышы» ) Башка сәяхәтчеләрнең кендәлекләрендә без Радищев фикерләренә тартым бүтән язмаларны күрмибез. Мәсәлән, консерватив карашлы шагыйрь В. А. Жуковский элекке Казан губернасы аша узганда аның гүзәл табигать күренешләренә генә сокланган. Халык тормышы контрастлары аның карашыннан читтә калган. Югары Ослан тавы Радищевта кечле тәэсир калдырган. Ул 1797 елның 7 июнендә кендәлеккә болай дмп яза: «...Кичкә кырын ярга чыгып, олыларыбыз да, кечеләребез дә Ослан тавына күтәрелдек. Тауны авылдсн естәрәк куе чикләвек куаклары каплаган. Тауның текәлеге дә, урманның куелыгы да, черкиләрнең күплеге дә безгә күтәрелергә комачауламады. Аның түбәсеннән гаҗәеп күренеш ачыла. Тау артка таба сөзәкләнә башлый, уйсулыкта зур авыл бар. Тирәякта сөрелгән кырлар. Алар келәм булып еракка җәелә... Арырак киткән саен алзр нәфис зәңгәр пәрдәгә өртелеп, бар әйберләр дә тоташ бер тәскә әйләнә. Идел аръягында җәелеп яткан сөзәк ярны куе урман каплаган, аяда вак авыллар күречә. Куак араларында Идел суы ялтыоый, комлы яр кырыенда балыкчылар төркеме җолым тарта. Уң яктарак боргалана-сыргалана Казанка килеп кушыла. Калкулык өстендә агач ябалдашлары арасыннан Елан тавы монастыреның чиркәү манаралары, аның артымда Казан күренеп тора. Барысыннан да алда туп тишекләре уелган кремльнең ак диварлары күзгә ташлана. Казанка һәм Иделдә көймәләр бик күп. Казанка тамагында хәрби флот өчен яңа төзелгән бик күп көймәләр тора. Астраханьга озату өчен, баржаларга агач төяп яталар, түбәннән җилкәнле йөк көймәләре күтәрелә, аларның срактагылары кояш нурларында ак һәм сары ярымшарлар булып күренә». 8 июньдә Радищев яңадан Казанга барып, Кәзанкадагы Адмиралтействоны, Болактагы пристаньны. Кремльне карап иөри, Епан тавы монастыренда була. 9 июньдә Радищев Осланны җентекләп карап чыга да юпын дәвам итә. Көндәлекнең 1797 ел 10 июнь сәхифәсендә Зөя каласы турында шундый язмалар бар: «Кояш күтәрелгәндә көймәбезне бурлаклар тартып китте. Зөя тамагында иртәнге ашны ашадык... Зөя каласы сул якта Иделнең бик үк текә булмаган ярында көймә юлыннан чакрым ярымда күренеп кала. Таш чиркәүләрнең күплеге аның күренешен бизи, ләкин күләгәләр юк. Бу урыннан арырак басулар, авыллар күренә. Тау янында Вязовое авылы утырган. Иделне кышын шуннан, язын Осланнан кичәләр. Әгәр кайчан да булса Зөя каласында ныгытма корырга туры килсә, аны алу читен булыр иде». Радищев Казан губернасының аерым шәһәр һәм авылларын, көндәлектән тыш, юлдан салган хатларында да телгә апа. Әдипнең язмаларыннан күренгәнчә, ул гомеренең азагынача хезмәт халкын «комсыз ерткычлар һәм туемсыз сөлекләр» җәбереннән коткару идеалына тугры калган. В. И. Ленин аны шуңа күрә рус халкының милли горурлыгы итеп санаган. Н. ХИСАМОВ тәрҗемәсе