«САГЫНДЫМ МИН ИДЕЛНЕ!»

Бу сәяхәтне мин бик яхшы хәтерләп калганмын,— дип яза Анна Ильинична үзенең истәлекләрендә.— Июнь ае иде. елганың жәелгән чагы, шуңа күрә Идел буйлап, аннары — Кама һәм, ниһаять, Агыйдел буйлап пароходта бару гаҗәп әйбәт булды. Барлык көннәрне дә палубада үткәрдек. Воло- дяның кәефе бик күтәренке иде, ул елгадан һәм тирә-як искиткеч һаваны ләззәтләнеп сулады. Кама һәм Агыйдел буй әңгәмәләребезне хәтерлим. Әни, арып, каютага төшеп китә. Сирәк-мирәк пассажирлар аннан да элегрәк юк булалар. Палуба безнең икебезгә генә кала, һәм тынган елга, йокыга талган ярлар арасында яшерен сөйләшүләр алып бару бик уңай иде. Владимир Ильич үзенең гомум рус газетасы планын миңа җентекләп, рухланып сөйләде. Газета партияне кору өчен төзелеш басмалары ролен уйнарга тиеш иде... Без аның белән «Кредо һәм Антикредо» турында да — ул чактагы барлык җитди мәсьәләләр турында сөйләштек. Володя кер кәефле, үзенә тартып торучан иде, һәм аның белән үткән бу сәяхәт минем иң әйбәт хатирәләремнән берсе булып калды». ...Уйлап баксаң, 1900 елның июнь урталарыннан соң әллә ни күп вакыт та үтмәгән бит. Иделананың, чал Чулманның дистәләрчә гасырлардан торган озын гомере өчен җитмеш ел күпмени ул, шушы кадәр дәрьяда бер тамчы шикелле генә ләбаса. Җитмеш ел. Бер тамчы. Ә күпме үзгәреш биредә. Нинди хисләр кичерер иде икән Владимир Ильич тагын да бер тапкыр шушыннан үтәргә туры килсә, таныр иде микән бу тирәләрне? Таныр иде, әлбәттә! Туган йортына кайтып төшкән кеше кебек иркен сулап куяр иде дә, күзләрендә очкын уйнатып, рәхәтлектән бер елмаер иде. Шушы тирәләрдә генә Камага Мишә коя. Володяның яраткан инеше Үшнә суларын да алып килә ул. Аннан алар бөек Иделгә — Владимир Ильичның туып-үскән төбәгенә, «зәңгәр бишегенә» барып тоташалар. Бик яраткан Ильич бу якларны, сагынып искә ала торган булган үзе йөзеп үскән, сәяхәт иткән су өсләрен, яр буйларын. Бу сәяхәтне дә ул мәңге онытмаслык итеп хәтерендә калдыргандыр, чит-ят җирләрдә йөргәндә аны кабат-кабат искә төшергәндер. «... Шәп тә булыр иде җөй көне Иделгә кайтканда! 1900 елның язында без синең белән, Анюта белән пароходта ничек урманнардан бөркелгән лап барган кечкенә пароходның өске буш палубасында төнгә кадәр сузылган озын күнелле барган идек!» — дип «за ул әнисен» эмиграциядән Бу сүзләрне кәгазьгә тезеп киткәнче ул, бер тын уйланып, бергәләп үткәй күңелле юлны бәйнә-бәйнә күз алдыннан кичереп алгандыр вак кына күренеш, вакыйгалар да күңелен эртеп, сагындырып үзенә тарткандыр Гомумән, Иделен, туып-үскәи «кларын Владимир Ильич ифрат җылы, тәэсирле сүзләр белән искә ала Менә чит җирләрдән М. Т. Елизаровка язган хатыннан бер езек «Хатыгыз ечеи зур рәхмәт! Монда үзеңне шулкадәр аерылган итеп хис итәсең, «Иделдән алынган» (Сагындым мин Иделне!) тәэсирләр һәм күренешләр турында мондый сейләүләр — чын бальзам инде » Әмма бу ярларда йарергә. шушы суларда йеэәргә Ильичка башкача насыйп булмады. Тик туры килгән Һәр очракта ул бу яклар турында белешергә, сорашырга ашыккан, үзенең кызыксынуын, еагынуын, туып-үскән якларын якын күрүен белдергән Бетен ил күләмендәге зур җитәкче, бетен дәньяга танылган боек кеше булгач та РКП(б)ның X съезды делегаты анкетасындагы «Россиянең кайсы урыннарын яхшы беләсез!» — дигән сорауга ул: «Идел буен башка яклардан яхшырак беләм» — дип җавап биргән. Ә аның якташларын ничек якты йеэ белән каршылавы алар белән очрашканда ничек бирелеп сейләшүләре! 1918 елның җәендә ул, мәсәлән Казаннан килгән А. В Ивановны кабул итә. Суз эшчеләрне икмәк белән тәэмин итү. урыннарда Совет властен ныгыту турында бара Бетен ил эчен авыр кениәр, юлбашчының һәр минуты кадерле Шулай да Ильич Ивановның Казаннан килгәнлеген хәтереннән чыгармый, сүз арасында: — Ә сез кайда тугансыз! — дип сорый. —• Казанда, Владимир Ильич. — Мин бит шулай дип уйлаган идем. Без сезнең белән якташлар диярлек һәм ул, бераз вакытын бүлеп, Казан турында, шул яклар турында кызыксынып, онытылып сораша башлый. Безгә, якташларга, рәхәт менә шундый истәлекләрне укуы! Рәхәт Владимир Ильичның Казан турында, Идел турында онытылып, сагынып сәйләвен, үзенең Иделдән икәнлеген горурланып телгә алуын уйлаганда, Владимир Ильичның үз Иделенә, туып-үскән якларына мәхәббәтен, турылыклы икәнлеген бетен эше. бетен гомере белән раславын яхшы белгәнгә, шуны үз тормышыбызда тойганга күрә дә шулай рәхәт безгә. Ленинның якташыбыз булуына шулай чиксез горурланабыз без Шуңа күрә дә безгә Ильичның безнең якларга кагылган һер истәлеге, шул чираттан әлеге сәяхәте де бик кызыклы һәм кадерле. кемнәреннән үк аның муенына салкын элмәк киертелген. интервентларның шул мәрхәмәтсез элмәге илнең сулышын кыеквниан-кыса Канчыгышта хәл аеруча куркыныч Карта янына ничә тапкыр килеп басса да. Владимир Ильичның карашы иң башта Иделгә теше. Анда бит хәзер су түгел, ут агадыр кебек 6 августта Казан да контрреволюция кулында кала. Юк, бер генә секундлык та каушау булмаска тиеш Революция әле башлана гына! Менә Ленин кискен, әмма ышанычлы хәрәкәт белән язарга керешә • .Революциянең бетен язмышы хәзер бер картада тора, Казан — Урал — Самара фронтында чехосло- еакларны тизрәк җиңү. Барысы да шуңа бәйләнгән» Шушы җиңү ечен ул үзе барысын да эшли, бетен кечен бирә: турыдан-туры аның җитәкчелегендә Үзәк Комитет канчыгыш фронтны ныгыту турында карар кабул ите: Петроградтан. Мәскәүдән һәм башка шәһәрләрдән күп санлы агитатор отрядлары оештырылып, комиссарларның күпчелеге шушы якларга җибәрелә, алармы фронтка Владимир Ильич үзе озата; Иделдә херби флотилия тозүге турыдан-туры җитәкчелек ите, Ф Раскольникоека җибәргән телеграммасында: «Казан фронтын теэмии итүге, анда ашыгыч резервлар җибәрүгә» игътибарны арттырырга куша. S S з X 3 Әле мен» ул үткән юл буйлап уйланып барганда, моннан бер генә тапкыр үткән булса да, Владимир Ильич бу тирәләрне соңыннан да онытмаган, күңеленнән гене булса да бирегә әледенәле әйләнеп кайткан, дибәв. Чәнки шушы тирәләрдә күз алдына аны искә тәшерерлек, аның белән байленгәи яңадан-яңа күренешләр вакыйгалар килеп баса. ...1918 ел Революция ялкынында Россия ер-яңвдан туып килә. Ләкин беренче Юкка гынамыни дошманнар аның гомеренә нәкъ менә шундый көннәрдә кул сала. Мәкерле пуля аны аяктан ега, әмма җиңүгә омтылышын какшата алмый, аның һәр сүзе дошман өстенә снаряд булып ява. һәм менә яралы Ильичка бер-бер артлы сөенечле хәбәрләр килә: ниһаять, Казан да азат ителде! Шәһәрне алуда катнашкан кызылармеецларга Ильич хат язып җибәрә: «Иптәшләр! Казанны алуның бетен рус революциясе өчен нинди зур әһәмият казанганлыгы сезгә билгеле инде. Ул безнең армиянең настроениесендә зур борылыш туганлыкны, аның нык, кискен төстәге җиңүле хәрәкәтләргә күчкәнлеген күрсәтте...» Әйе. зур борылыш туды. Бу — Ленинга килгән телеграммалардан да ачык күренә иде: Сембер азат. Самара безнең кулда, һәм башка, һәм башка шәһәр, авыллар... Сөенечле хәбәрләр арасыннан Владимир Ильич менә монысына да, Идел флотилиясе сугышчылары язган хатка да игътибар итмичә калмагандыр «Кама Тамагын яулап алып һәм шуның белән Петроград, Мәскәү эшчеләрен икмәк белән тәэмин итү өчен иң мөһим артерияне чистарта башлап, Идел хәрби флотилиясе ике бөек елга чатына килеп басты һәм шушыннан Совет үзәк учреждениеләренә, аларның җитәкчечесе, хезмәт ияләренең һәм көрәшче сыйныфларның юлбашчысы Владимир Ильич Ленинга саламнар җибәрә Флотилиянең хәрби моряклары Совет гаскәрләренең уңышлары кадерлебез Ильичның терелүе өчен иң шифалы дару икәнлеген яхшы беләләр.» Ак гвардиячеләрнең хәрби флотилиясе Камага куып кертелде һәм шунда үзенә үлем табачак Идел хәрби флотилиясе Иделне, Каманы, Вятканы һем Агыйделне революциянең һәм халыкның явыз дошманнарыннан чистарту теләге белән бер кешедәй яна. Совет территориясе чикләре көннән-көн киңәя барачак. Социалистик революция дәвам итә». Бу сүзләрне укыганда да Ильичның йөзе яктырып, яра сызлавы беразга басылып, күзләрендә күңелле очкыннар җемелдәп киткәндер. ♦ « —Бу шәһәр безгә яхшы таныш. Монда тукучылар һәм судно ремонтлаучылар, машина ясаучылар һәм агач осталары, кондитерлар, төзүчеләр һәм башка һөнәр ияләре яши. Чистамда Каманың зур затоннарыннан берсе урнашкан, ул — елгачылар шәһәре, һәм, ниһаять, монда килгән саен сәгать заводына керәсең килеп тора. Ул бит бөтен Татарстан горурлыгы! Нинди генә дөньякүләм күргәзмәләрне алма, барысында да Чистай сәгатьләре катнаша, мактауга, бүләккә лаек булмыйча калмый. Чистай елдан-ел үсә, чибәрләнә. Ә 1900 елда. Ульяновлар семьясы үткәндә нинди булды икән ул? Тарихка мөрәҗәгать итик. Кулыбызда П. И. Ивановның шул елларда чыгарылган сәяхәтнамәсе. «_. Казан губернасының гына түгел, бетен Кама елгасының өяз шәһәрләре арасында иң яхшыларыннан...» Тик бераз аптырабрак каласың: шәһәрдәге бүгенге завод-фабрикаларның ул чорда эзе дә булмаган, бу казанышлар барысы да Совет власте җимешләре бит, гомумән, Чистай, республиканың бүтән уннарча калалары кебек үк, Октябрь баласы ул. «Шәһәрдә — дәүләт банкысының бүлекчәсе, шәһәр банкы, хатын-кыз прогимназиясе, духовный училище»—бөтен хәзинә менә шул. Сәяхәтчеләр игътибарына тәкъдим ителгән иң күренекле нәрсә: «...төзелешләр һәм сәүдә». Менә нәрсә белән дан тоткан Чистай. «Төзелешләр» дигәненә дә шул елларда чыккан «Халык яши торган пунктларның алфавит буенча исемлеге» дигән җыентыктан аңлатма табып була. «...Вакыт үтү белән каралып беткән, читән белән уратылган йортлар тәртипсез рәвештә тауга сырышканнар. Текә яр өч чиркәү һәм мәчет белән чикләнә, аста бөтен ярны иңләп лабазлар, лабазлар тезелгән — икмәк, сүс, патока һәм башка товарлар...» Менә шундый булган Рәсәйнең «иң яхшы» өяз шәһәрләреннән берсе. Нишләмәк кирәк, мактанырлык бүтән нәрсәң булмагач, халык әйтмешли, «гөл булса, гөлгә куан, гөле булма- са, бөресенә куан». Шундый итеп күргән Владимир Ильич Чистайны әлеге сәяхәте вакытында. Тагын унтугыз елдан соң бу исемне еш ишетергә, шушы ярларны, ярга сырышкан өйләрне күз алдына китереп, тирән уйларга чумарга туры киләчәген сизенде микән ул Чистай пристаненнан китеп барганда? . Миллионнарның карашы яме көичыгыцгга. Ленинныкы да шунда «Илтешләр? Кенчыгыш фронтта хәл бик начарланды. Бүген Колчам Воткинск заводын алды, Бөгелмә һәлакәттә; ихтимал, Колчак аяга килүен тагын дааам итәр. Куркыныч бик зур...» Бу сүзләрне Владимир Ильич Петроград эшчеләренә яза, кенчыгыш фронтка ярдам итү ечен алардаи бетен кечләреи туплауларын үтеиа. Петроград та. башка шәһәрләр дә, юлбашчы чакыруына берсүзсез кушылып, фронтка үзләренең иеэләрчә улларын җибәрәләр Идел, Кама буйлап һәр авыл, һәр кала ечен аяусыз кәрәшләр бара. Россия зур, Чистай анда бер бертек Шулай да 1919 елның март, апрель айларында гына да Ленинга бу тешләргә берничә тапкыр игътибар бирергә туры килә. «Чистайга ярдәм итү ечен экстерн чаралар күрергә кирәк. Сез моңа җитәрлек игътибар иттегез микән? Барлык мемкиилекләр дә кулланылып беткәнме? Телеграмма белән җавап бирегез! Ленин»,— дип хабәр җибәрә ул Кенчыгыш фронтның реввоенсоветына. Чистайны кулга эләктерү ечен Колчам бетен кечен биреп тырмаша. Ченки биредәге затонда нефть, икмәк, башка кирәк-ярак белән туяы баржалар, флот кышлый. Боз эреп, елга ачылганчы, пароходлар шул байлыкны алып чыгып киткәнче, шәһәргә керү акларга бик мөһим. Кызыл сугышчылар, шәһәр коммунистлары, бетен халык, зур каһарманлык күрсәтеп, аларга каршы тора. Ләкин кечләр тигез булмый. Дошман шәһәргә якынайганнан-якыная. Әмма затонга килеп җитсәләр, күзләре акая флоттан җиллер искән! Бу да Владимир Ильич кул астында башкарылган кыю операция иде Менә таныш, кадерле имза «В. Ульянов(Ленин)» дип куелган тагын бер документ Иван Тимофеевич Гавриловка бирелгән мандат Октябрь штурмнарында чыныгу алган Балтик морягы Чистайга флотны коткаруны оештыру ечен җибәрелә һем шушы батыр большевик җитәкчелегендә Кама елгачылары Ленин ышанычын аклау ечен барысын да эшлмләр, бик авыр, емма бик кирәкле заданиене башкарып чыгалар. Моның ечен юлбашчы аларга кайнар рәхмәт белдерә Бу исә елгачыларны яңа җиңүләргә дәртләндерә. Шул уңай белен су транспорты работниклары союзының Казан комитеты тараткан өндәмәдә менә нинди сүзләр бар: «Кадерле юлбашчыбыздан шушы моментта алган рәхмәт елгачыларның рухын тагын да ныгытыр, болай да киеренке энергияләрен контрреволюция аждаһасы белән керәштә тагын да арттырыр...»