ИЛЬИЧКА НИНДИ ӘДӘБИ ӘСӘРЛӘР ОШЫЙ ИДЕ

1 Беренче мәртәбә Владимир Ильич белен таныштырган иптәш миңа: Ильич ул укымышлы кеше, гыйльми китаплар гына укый, үз гомерендә бар гена роман да укыганы юк, шигырьләрне беркайчан да үжымый,— диген иде. Мин гаҗәпкә калдым. Мин узем яшьлектә барлык классикларны укып чьнткои идем. Лермонтовны бетенләе белән диярлек яттан баләм һ. б Чариышоасмий. Л. Толстой, Успенский кебек язучылар минем тормышка әһәмиятле бер нәрсә булып кергәннәр иде. Менә шулерның барькы белән дә аның ботонләй кызыксынмавы миңа бии сәер тоелды. Аннары эштә мин Ильичны якыннан белдем, аның кешеләрне ничем бәяләвем күрдем, аның тормышны, кешеләрне ничек җентекләп ейранүан күзәттем — һәм күбрәк белгән саен Ильичның кешеләр турындагы китапларны кулына алмый торган каша түгеллегенә ышандым. Ләкин ул чактагы тормыш шундый иде: безгә ничектер ул темага сейләшорге туры килмәде. Соңрак, Себердә, мин Ильичның классикларны миннән ким укымаган булуын, мәсәлән, Тургеневны укыган гына түгел, кат-кат укыл чыккан булуыи белдем. Мин Себергә узем белән Пушкин, Лермонтов, Некрасов китапларын алып килгән идем, Владимир Ильич алармы үзенең кровате янына Гегель әсәрләре белой янәшә куйды, кичләрен кат-кат укый торган булды. Барыннан да бигрәк ул Пушкинны ярата иде. Ләкин ул әсәрне бер форма ягыннан гына бәяләми иде. Мәсәлем, ул. әдәби яктан бик үк югары булмаган һәм форма ягыннан шактый беркатлы булуына карамастан, Чернышевскийның «Нәрсә эшләргә?» романын ярата иде. Мин аның бү романны нинди зур игътибар белән укуына һәм бу романдагы иң нечкә үзенчәлекләрне билгеләвенә гаҗәпләнә идем. Хәер, ул Чернышевскийиы ботенләе белән арата, аның Себердоге альбомында бу язучының ике рәсеме булып, аларның берсенә Ильич кулы белен язучының туган һәм үлгән елы язылган иде. Ильичның альбомында тагын Эмиль Зол яның, ә руслардан Герценның һәм Писаревның рәсемнәре бәр иде. Үз вакытында Владимир Ильич Писаревны яратып укыган. Хәтеремдә, Себердә немец теленде Гетенең «Фаустьы һем Гейненың шигырьләр китабы да бор иде. Себердән кайтышлый, Мәскәүдә Владимир Ильич бер тапкыр театрга барды, «Извозчик Геншелььны карады һәм соңыннан пьесаның аңа бик ошавын сойледо. Мюнхендә Ильичка ошаган китаплардан Гергардның «Әнием янында» романын һәм Поленцның «Крестьян» дигән китабын мотерлим. Аннары, соңрак, икенче эмиграция вакытында, Париждә Ильич Виктор Гюгоның 48 елгы революциягә багышланган, үз вакытында с орган до язылып, Франциягә яшерен рәвешто кертелгән «Жеза» дигән шигырьләрен рәхәтләнеп укый иде. Бу шигырьләрдә ниндидер самими кабарынкылык күп, шулай да ал арда революцион омтылыш 1 Берникадәр кыскартыл бирелә. Б көчле иде. Ильич эшче кварталларда бөтен нәрсә турында — исерек крестьяннарның депутатлар палатасына узгынчы бер агитаторны сайлаулары турында, балалар тәрбияләү турында, эшсезлек һ. б. турында җырлаучы революцион шансонеткаларны тыңлау өчен төрле кафеларга һәм шәһәр чите театрларына бик теләп йөри иде. Ильичка бигрәк тә Монтегюс ошый иде. Коммунар улы Монтегюс эшче бистәләренең яраткан кешесе иде. Дөрес, аның үзе уйлап чыгарган, һәрвакыт тормыш буяуларына бай булган җырларында билгеле бер идеология юк, аның каравы аларда эчкерсез мавыгу күп иде. Ильич аның стачкага катнашучыларга атудан баш тарткан 17 нче полкка сәламен еш кына үзе көйләп йөри иде. «Сәлам, сәлам, сезгә, 17 нче полк солдатлары». Бервакыт руслар мәҗлесендә Ильич Монтегюс белән сөйләшеп китте.» Кайчак шулай була бит: аз таныш кешеләр вагонда очрашалар да, вагон тәгәрмәчләренең тыкылдавын тыңлый-тыңлый, иң якын нәрсә турында, бүтән вакытта сүз катасылары булмаган нәрсә турында сөйләшеп китәләр, аннары аерылышалар һәм бүтән бер генә тапкыр да очрашмыйлар. Монда да шулай булды... Безнең өйгә бер-ике сәгатькә җыештыручы француз хатыны килеп йөри иде. Бер вакыт Ильич аның җырлавын ишетте. Бу Эльзас җыры иде. Ильич җыештыручыдан аның кабат җырлавын һәм сүзләрен әйтүен үтенде һәм соңрак аны үзе дә еш кына җырлый торган булды. Ул җыр мондый сүзләр белән тәмамлана иде. «Сез Эльзас һәм Лотарингияне алдыгыз, ләкин сезгә үч итеп, без французлар булып калабыз; сез безнең кырларны немецлаштыра аласыз, ләкин менә безнең йөрәк — бервакытта да сезнеке булмаячак!» Бу 1909 елда — реакция вакытында булды, партия тар-мар ителгән, ләкин революцион рух сындырылмаган иде. һәм бу җыр Ильичның эчке халәте белән аваздаш иде. Җырның соңгы сүзләре аның җырлавында ничек җиңүле яңгыравын үзе тыңлаган кеше генә әйтә алыр. Эмиграциянең бу авыр елларында,— ул турыда Ильич һәрвакыт ниндидер гарьләнү белән сөйли иде (инде Россиягә кайткач та әле, ул элек күп тапкырлар әйткән: «Нигә соң без ул чакта Женевадан Парижга күчеп киттек?» дигән сүзләрен ничектер тагын бер кабатлады) — Монтегюс белән сөйләшкәндә дә, Эльзас җырын җиңүле кыяфәт белән җырлап йөргәндә дә, йокысыз төннәрендә йотлыгып Верхарнны (Эмиль Верхарн —1855—1916 елларда яшәгән Бельгия шагыйре) укыганда да гел хыяллана иде. Аннары, соңрак, сугыш вакытында, Владимир Ильич Барбюсның «Ут» дигән китабы белән мавыкты, аны бик игътибар белән укыды. Бу китап та аның ул чактагы рухи халәте белән аваздаш иде. Без театрга сирәк йөри идек. Кайчак шулай барабыз, ләкин пьесаның юк-бар нәрсә турында булуы яисә уендагы ясалмалык һәрвакыт аның нервасына тия иде. Гадәттә, барабыз да беренче пәрдәдән соң ук кайтып китәбез. Иптәшләр бездән көләләр: «Юкка акча әрәм итәсез»,— диләр иде. Ләкин бервакыт Ильич азакка кадәр утырды. Бу хәл 1915 елның ахырында иде булса кирәк. Берлинда Л. Толстойның «Тере мәет» дигән пьесасын куйганнар иде. Спектакль немец телендә куелса да, князьне уйнаган актер рус кешесе иде, ул Л. Толстойның төп фикерен җиткерә алды. Ильич уенны бирелеп һәм дулкынланып карады. Менә без, ниһаять, Россиядә. Яңа сәнгать Ильичка ят булып, аңлашылмый торган булып тоелды. Бервакыт Кремльдә безне кызылармеецлар ечен оештырылган концертка чакырдылар. Ильичны алдагы рәткә алып барып утырттылар. Артисткз Гзовская, Ильичның өстенә үк килгәндәй итеп, Маяковскийның шигырен укыды: «Безнең аллабыз — йөгерү, йөрәгебез безнең — барабан». Ә Ильич, көтелмәгән бу хәлдән каушап, аптырашка калып утырды, һәм, Гзовскаядан соң, Чеховның «Усал ниятле кеше» хикәясен укырга ниндидер артист чыккач, җиңел сулап куйды. Көннәрнең берендә Ильич яшьләрнең коммуна булып ничек яшәүләрен күрергә теләде. Без... Вхутемаска1 Варя Арманд янына барырга булдык. Бу хәл 1921 елда Кропоткинны күмгән көнне иде булса кирәк. Ачлык ел булуга карамастан, яшьләрдә энтузиазм зур иде. Алар коммунада коры такта өстендә диярлек йоклыйлар, ашер- * Бөтенроссия художниклар оешмасы ул вакытта шулай исөмлөнган. ларына юк. «Аның каравы бездә ярма бар»,— диде безгә дежур торучы келеч йөзле коммуна члены вхутемасчы. Ильичка алар шул ярмадан тозсыз булса да бик һәйбәт итеп ботка пешереп ашаттылар. Ильич яшьләргә, үзен камап алган яшь художникларның келәч йөзләренә карап торды да аларның шатлыгы аның да йөземдә чагылгандай тоелды. Алар аңа үзләренең гади генә рәсемнәрен күрсәттеләр, ул рәсемнәрнең мәгънәсен аңлаттылар, аны сораулар белән күмделәр. Ул көлде, җавап бирүдән читләшергә тырышты, сорауларга сорау белән җавап бирде: «Нәрсәләр укыйсыз? Пушкинны укыйсызмы?», «О, юк,— дип ычкындырды кайсыдыр.— ул буржуй булган бит. Без Маяковскийны укыйбыз». Ильич елмайды. «Минемчә, Пушкин яхшырак», диде ул. Шуннан соң Ильич Маяковскийга карата бераз йомшарды. Ул исем телгә алынганда, аның хә геренә тормыш дәрте һәм шатлык белән тулы. Совет власте эчен үләргә дә әзер торучы, үзләренең уйларын аңлатып бирү өчен заман телендә суз таба алмаучы һәм бу сүзләрне Маяковскийның аңлаешсыз шигырьләрендә эзләүче Вхутемас яшьләре килә иде. Соңрак Ильич бюрократизмнан көлгән шигыре ечен Маяковскийны мактады да. Үз заманындагы әсәрләр арасыннан, хәтерләвемчә, Илья Эренбургның сугышны тасвирлаган романы ошаган иде. «Беләсеңме, бу — Илья Лохматый (Эренбургның кушаматы) яхшы чыккан» дип тантана белән әйтте ул. Без берничә тапкыр Художество театрына бардык. Бервакыт «Туфан»ны карадык. Ильичкә ифрат ошады. Аның икенче көнне үк тагын театрга барасы килде. Горький- ның «Тормыш тебендәпсе куела иде. Лондон съездында дуслашканнан соң, Ильич Алексей Максимовичны кеше буларак та, художник буларак та ярата, художник буларак, Горький күп нәрсәне бер сүздән үк аңлый ала дип саный иде. Ул Горький белән ечыктан-ачык сөйләшә иде. Шуңа күрә, билгеле, Горький әсәрләре куелуга ул аерата таләпчән карый иде. Посгановканың артык «театрча» булуы Ильичның ачуын китерде. «Тормыш төбеяннән соң ул театрга йөрүен озак вакытка ташлады. Тагын бер тапкыр без аның белән Чеховның «Ваня абзый»сына бардык. Бу спектакль аңа ошады, һәм, ниһаять, соңгы тапкыр театрга 1922 елда Диккенсның «Мич башындагы чи- керткәпсеиә бардык. Беренче пәрдәдән соң Ильич күңелсезләнде, Диккенсның мещанлык сентиментальлеге аның нераасына тия башлады, ә уенчык ясаучы картның сукыр кыз белән сөйләшүе башлангач, Ильич түзмәде, пәрдә бетмәс борын чыгып китте. Ильич гомеренең соңгы айлары. Аның кушуы буенча, мин аңа, гадәттә кичләрен, әдәби китаплар укыдым. Щедринны укыйм, Горькиның «Минем университетларымаын укыйм. Болардан тыш ул шигырьләр, аеруча, Демьян Бедный шигырьләрен тыңларга ярата иде. Аңа Демь янның сатирик шигырьләреннән тыш пафос белән язылганнары да ошый иде. Кайчак шулай аңа шигырь укыйсың, ә ул батып баручы кояшка тәрәзә аша уйчан гына карап тора. Демьян Бедныйның «Беркайчан да, беркайчан да коммунарлар кол булмас», дигән сүзләр белән тәмамланган шигырен хәтерлим. Үзең укыйсың, ә үзең гүя Ильичка ант сүзләрен кабатлыйсың: «Беркайчан да, беркайчан да революциянең бер генә казанышын да бирмәбез». . Үлүенә ике көн калганда, мин аңа, кич белән, Джек Лондонның «Тормышка мәхәббәт» дигән хикәясен,— ул әле хәзер дә аның бүлмәсендә естәл естенде ята,— укыдым. Бик тә көчле әсәр. Ачтан үлергә җитешкән бер авыру кеше аяк басылмаган карлы дала аша зур елга пристанена таба юл тота. Ул хәлсезләнә, ул инде атлый да алмый, шуыша гына, ә аның белән янәше шундый ук ачтан үләр хелдә е бүре шуыша, алар арасында көрәш башлана, кеше җиңеп чыга,— ул ярым үле, ярым акылсыз хәлендә теләгән җиренә барып җитә. Ильичка бу хикәя гаҗәеп ошады. Икенче кеннө ул Лондонның хикәяләрен тагын укуымны сорады. Ләкин Джек Лондон иҗатында көчле әйберләр зәгыйфь әсәрләр белән аралаша. Моннан соңгы хикәя бөтенләй икенче типта — буржуаз мораль белән сугарылган иде: ниндидер бер капитан ашлык төялгән корабльнең хуҗасына бу ашлыкны әйбәт бәягә сатарга вәгъдә бирә. Сүзендә тору өчен ул үзенең тормышын корбан ите. Ильич келөл җибәрде, кул селтәде. Шуннан соң миңа аның ечен укырга туры килмәде-.