БАТЫР ЭШТӘ БЕЛЕНЕР

Алып төшә иде. —- Шайтан алгыры! Самолетның бер-бер нәрсәсе ватылган булырга тиеш. Әнә бит, җиргә төшәргә ачык урын эзли.— диде карт очучы, арлы-бирле йөгергәләп «Зың-ң-зың-ң!» иткән металл тавышы ишетелде. Кабина тәрәзәсендә май таплары күренә башлады. «Нәрсә булыр бу?» — дип уйланды очучы, машинаның дерт-дерт итеп китүен тоел. Штурвалны борганда, самолет теләр-теләмәс кенә буйсынган кебек Май таплары тиз арада арта барып кабина тәрәзәсен каплый башлады. Очучы, әле бер приборга, әле икенчесенә кагылып, бу хәлнең сәбәбен эзләде. Басым һаман кими, двигатель кыза бара иде. «Эш шәптән т^ел, май килми»,— дип уйланды очучы, урман өстендә әйләнеп Ул җиргә төшәргә ачык урын эзләгән арада, температура тагы да артты. Моннан да ары двигательне эшләтеп булмый: кыза-кыэа очкын чыгып, самолетка ут кабуы мөмкин. Очучы, рычагны кисәк кенә үзенә тартып, самолетны тагы да өскәрәк күтәрде һәм ерактарак күл чите күрде. Якыная башлагач, газны туктатып, кош шикелле әле бер як канатка, әле икенчесенә авыша-авыша җиргә юнәлде Аксубаев, түбә җиргә йөгереп менеп, кулын болгый-болгый: — Егет тә икән үзе! Шушындый кара урман эчендә дә төшәр җир тапты бит! Исән-аман төшеп утыр, коллега!—дип кычкырды. Самолет җиргә төште. Тигезле-тигеэсез түмгәкләр өстендә каты гына сикергәләп Кечкенә чагында Өлфәт үзенең яшьтәшләре — Митрәй Әюп авылы малайларымнан бер ние белән дә аерылып тормагандыр. Үз авыллары яныннан борыла-сарыла тайга урманнары эченә китеп югала торган Базы елгасында көзләрен боз өстендә айдадыр шушы тирәдә баядан бирле самолет гүли иде. Карт очучы Аксубаев, учакка коры чыбык ташлый-ташлый, аучы иптәшенә: — Биредә нишләп йөри ул? Самолетка бер-бер хәл булмады микән.— дип әйтеп куйды. Озакламый чыннан да ПО-2 самолеты күренде. Ул нидер эзләгән кебек, әле өскә менеп китә, әле, урман эчендәге ниндидер җәнлекне эзәрлекләгән сыман, аска када •лды. Пилот ашыкмыйча гына кабинадан чыкты, тирә-юненә күз салгалап күл читенә килде. Иелеп, битен салкын су белән юды. Каушамыйча, тыныч исәп белән әлеге самолетны өч чакрым биеклектән җиргә төшереп утырткан очучы — Өлфәт Мостафин иде. Малай чагында ул, авыллары өстеннән самолет очып киткәндә: «Бар бәхетле кешеләр! Алар үзенә бер төрле кешеләрдер».— дип хыялланып кала Ә бер тапкыр әтисе белән Бөре каласына баргач, Агыйдел елгасына суга самолет төшеп утыра. Өлфәт калкавычлар өстендә чайкалып торган самолетны күрә. Ул моның матурлыгына шулкадәр соклана, машинаның тышкы рәвешен һәм төп детальләрен хәтерләп калып, өйләренә кайткач, үзе кереп утырырлык итеп фанердан зур гына самолет ясый. Моны иптәш малайларына күрсәтергә ояла. Шулай да яшьтәшләре сарай ярыгыннан самолетны күрәләр, дусты Рәүф аңардан: «Нихәл, җәяүле очучы?» — дип көлә, башкалар да: «Самолетың шәп тә, бензин сала торган җире юк икән!» — диешәләр. — Үземә ошады да ясадым. Сезнең кебек, ишәккә охшаган ат юнып утырмыйм,— дип җавап кайтара. Язын карлар эреп, Бакыр тау битендә яшел чирәм шытып чыга башлагач, Өлфәт иптәш малайлары белән тау башына менә. Яшел басуларга, Базы елгасына, туган авылына карап: «Самолеттан тагы да ераграк күренәдер»,— дип хыяллана. Кич, уйнап арыгач, тау наратлары башына урмәли-үрмәли ертылып беткән ыштаннары белән өйләренә кайтып керә. Билгеле, Өлфәткә моның өчен әнисеннән яхшы гына эләгә. Ә бервакыт, самолетның бер җиренә куярга дип, бабасыннан калган иске иярнең каешын кисеп алгач, әтисе Хөсәен абзый да малайны кыздыра: — Бабаңның истәлеге иде бит ул. Шушы ияргә атланып, күпме бүре үтергән бабаң. Ә син аны нишләткәнсең? — ди. Шулай да малайга кул якмый. 1241 елда, авыр сугыш башланыр елны, Өлфәт Мостафин сигезенче классны тәмамлый Өлкәннәрне көн саен фронтка алып торалар, алар урынында тылда, завод- фабрикаларда, колхозларда иртә таңнан караңгы төн җиткәнче хатын-кыз, картлар эшли. Яшьләрне һөнәр мәктәпләрендә укыталар. Алар укып кына калмыйлар, фашистларны җиңү өчен, өлкәннәр шикелле, бөтен көчләрен биреп эшлиләр. Шуларның берсе унбиш яшьлек Өлфәт була. Уфада чактагы елларын искә төшереп, Өлфәт болай дип сөйли: «Мәктәпләрне ябып, анда фронт ягыннан күчеп кайткан семьяларны урнаштырдылар. Көненә уникешәр сәгать эшлибез, айга бер-ике генә көн ял эләгә иде. Мастер мине күгәреп беткән бер станок янына алып килде дә шуны сүтеп, детальләрен юарга тимераякта шуарга ярата ул. Җәй кон» исә яшьтәшләре белән көн озын судм чыкмый. Ул, аучыларга ияреп, Чарлак буе куленә ауга бара. Калкулыклар арасында яшел хәтфә төсле булып җәелеп яткан туган як кырлары нинди ямьле! Бакыр тау үзе генә дә дөньядагы иң зур таудыр кебек тоеле Өлфәткә. «Безнең авылдан, Базы елгасыннан да матур җир кәк дөньяда»,— дип уйлый малай. Өлфәткә кечкенәдән үк машина, техника «җене» кагыла, автомобильнең шулкадәр тиз йөрүен күреп шакката ул. Кеше һәрвакыт эзләнә: геолог җир байлыкларын эзли, астроном ерак дөньялардан яңа сигналлар көтә, яңа йолдызлар ачарга хыяллана. Язучы үзенең яңа геройларын эзли. Эзләү, эзләнү — кешенең табигатенә хас сыйфат. Өлфәт механикадан, һавадан, машиналар тизлегеннән үзенең киләчәген эзли. Өлфәт кызарынса да, югалып калмый: аннары яңадан җыярга кушты. Ул чакта эле минем кулыма ачкыч та тотканым юк, гайканы кайсы якка борырга кирәклеген дэ белми идем. Шулай да станокны әйтелгән вакытыннан алда җыеп куйгач, мастер яныма килде дә: Булдыргансың, молодец! Менә фронтка беренче ярдәмең тиде. Бу — револьвер ясый торган станок, агай-эне!—диде. ♦ Минем фронтка беренче ярдәмем шундый булды*. х Бераз вакыттан соң Өлфәт самолет двигательләре заводында эшли башлый. Аны Й комсомолның цех комитеты секретаре итеп сайлыйлар. Секретарьның характеры £ җыелышларда гына күренеп калмый, ә җанлы хезмәт үрнәгендә дә ачыла. Башкалар g аңардан үрнәк алалар. в Өлфәтнең күптәнге хыялы тормышка аша: ул аэроклубка укырга керә Әтисе бе- £ лән әнисенең моңа ризалык бирмәячэкләрен белеп, ул башта берни дә белгертми. ® Комиссия яраклы дип тапкач, әти-әнисе аның белән өч көн буена сөйләшми, тик дүр- С. тенче көнне генә әтисе: £ — Ярар, бар, укы. Алла юлдашың булсын,— ди. “ Менә беренче талкыр очарга әзерләнә ул. Беренче талкыр кулы самолет штурва- ф лына тия. Яхшы очучы булыр өчен техниканы белү генә җитми, үзеңне, характерыңны да җитлектерергә кирәк. ® Бөтен ихтыяр кечеңне туплап, һәрбер көтелмәгән хәлгә әзер булу — пилот өчен ® закон ул. Мотор эшләгәндәге чак ишетелерлек чит тавышларны тоя белү очучының у киләчәген билгели. Менә беренче очыш тәмам. Винт туктап кала. Өлфәт, дулкынланып, X инструкторның ии әйтәсен көтә. = — Яхшы! Әйбәт очучы булырсың! — ди ул. ь Ииструкторның сүзе раслана. Әле кичә генә очучылар мәктәбенең курсанты бул- 2 ган Мостафинга кешеләр язмышын — яшь очучыларны өйрәтү эшен тапшыралар. Өлфәт үзенә хас таләпчәнлек һәм сабырлык белән яшь пилотларда батырлык, тапкыр- <лык сыйфатлары тәрбияләргә тырыша. Курсантларга ул: — һавада үзегезне жирдә күнегү бүлмәсендәге шикелле хис итмәсәгез, сездән очучы чыкмаячак,—ди. Очкан чакта яшь пилотның һәр кул хәрәкәтенә игътибар ител, самолетны йөртү осталыгына өйрәтә. Курсантка теорияне берничә талкыр укыттырырга, аны рычаг, секторлар, штурвал, педальләр белән эш игәргә кат-кат өйрәтергә мөмкин. Тик бу эштә таләпчән булу белән бергә, иптәшләрчә мөгамәлә дә кирәк. Чак кына саксызлык күрсәтеп, кешенең күңелен гомерлеккә рәнҗетүең мөмкин. Моста- финны өйрәнчекләре бер үк вакытта таләпчән дә һәм кешелекле, яхшы күңелле инструктор булганы өчен дә яраталар. ...Дөньяда төрле кешеләр бар. Шундый кешеләр була: еларга теге яки бу мәсьәлә буенча мерәҗәгать итсәң, ничектер «өтерең кала, аның өчен дә, үзең өчен дә күңелең рәнҗи. Соңыннан ул кеше белән очрашуыңа үкенәсең. Шундыйлары да була: аның кабинетыннан чыккач, үзеңне кечерәя төшкәндәй хис итәсең. Ләкин андый кешеләрне эзләмиләр. Мин дә башка герлене эзләгән идем. Эзли торгач таптым. Бу җитәкче кеше белән сөйләшеп утырганнан соң, күңелең ничектер җылынып, яктырыл, күз алдың ямьләнеп китә, бу кешенең уй сөрөше, фикер ачыклыгы сине бөтенләе белән биләп ала. Аның белән очрашып сөйләшкәч, үзең дә яхшыра төшәсең, барыннан да бигрәк, үзеңне бәхетле хис итәсең. Гражданский авиациянең зур гына бәр предприятиесе җитәкчесе ул Өлфәт Хесәенович Мостафин. Бу кешенең биографиясе дэ кызыклы. Аңа 44 яшь. Шуның 24 елы укыл узган. Ике ел очучылар мәктәбендә укыган. Тугыз елга якын инструктор булып эшләгән. Читтән торып, Киевтәге Гражданский авиация институтын укып бетергән. Югары очыш мәктәбен ике талкыр тәмамлаган Уфада эшләгән. Анда аны коллективның партия бюросы составына, аннары КПССның Уфа шәһәре Киров райкомы пленумы составына сайлыйлар Хәзерге вакытта ул Казан шәһәре Совет райкомының пленум члены. Казан шәһәре хезмәт ияләре депутатларының шәһәр Советына икенче талкыр депутат булып сайланган. !. «К У.» м ₽ Мостафин —нык характерлы кеше. Кайвакытларны арыганнан, талчыкканнан авырып та алгалый. Андый көннәрне ул өенә кәефсезрәк кайтып кере. 129 —- Нишләптер кәефем юк әле,— ди хатынына. Шулай да кичен соң гына, ащ иртьн иртүк тагы эш урынында, самолет моторлары гүләвен басарга теләгәндәй, калым тавыш белән гади хезмәткәрләр белән сөйләшеп йери. Яисә ул, экипажның ничек эшләвен тикшереп, берәр самолетта очып әйләнеп кайтырга да өлгергән була. Коллективтагы кешеләрнең яхшы карашын яулап алу, аларга җитәкче була белү — бик зур эш ул. Моңа зур тырышлык белән, үзеңә йөкләнгән эшне яхшы белеп, гомумдәүләт күзлегеннән, ә бу очракта көн саен самолетларда килеп-китеп торучы меңлв- гэн пассажирлар интересыннан чыгып башкарганда гына ирешергә мөмкин. Хезмәткәрләр аны яраталар, хөрмәт итәләр, ләкин кешелекле кеше булганы өчен генә түгел. Хәзерге вакытга экономика һәм кеше ихтыяҗы өчен эшләү омтылышы кешеләрнең психологиясе белән тыгыз бәйләнгән. Хәзер иң төп психологик үзгәреш: искедән баш тартып, яңача эшләү омтылышы туып килә. — Яңача планлаштыру һәм экономик кызыксындыру шартларында эленке-салынкы эшләп булмый. Безнең өчен көн саен яңадан-яңа мәсьәләләр туып тора Беребез да тынычланып яшәргә тиеш түгел,— дигән иде бервакыт Мостафин предприятие җитәкчеләре киңәшмәсендә. 1929 елда Казанда пыскы фонарь яктысында эшли башлаган кечкенә генә заправка станциясен локаторлары, самолетларны тенлә дә, томанда да җиргә төшереп утырта торган системасы булган хәзерге аэропорт белән, ул замандагы килбәтсез ПО-2 ләрне хәзерге ТУ-124 лайнерлары белән чагыштырсаң, җир белән күк арасы кебек. 1968 елда самолет белән миллионнан артык пассажир юл йөргән — республикабызның өчтән бер кешесе дигән сүз бу. Ун мең тонна йөк ташылган, колхоз һәм совхозларда алты йөз мең гектар җир эшкәртелгән. Пленнан тыш йез алтмыш дүрт мең сум табыш алынган. Казан авиаторлары Татарстан республикасының илле еллыгы көненә ярты еллык планны 100% ка үтәргә планлаштырып торалар. Коры ният кенә түгел, реаль нигезгә корылган эш бу. Партияпрофсоюз коллективының тырышлыгы, омтылышы, җитәкчеләр белән бердәмлеге дә моңа зур этәргеч булачак. Дәһшәтле авыр сугыш заманында Өлфәтнең яшьлеге бушка узмаган. Төннәр буе йокламыйча, аэроклубка ярым ач, җәяү йереп алган белемнәре аның алдагы тормышына таяныч, нигез була. Шул елларда аның характеры, ихтыяр кече чыныга, тырышлык сыйфаты тәрбияләнә. Аэроклубны курсант булып тәмамлаганнан соң шундый ук курсантларны самолетта очу осталыгына өйрәтүче инструктор булып китү һәркемнең сәләтеннән килә торган эш түгел. Мин һәр очучыга бирә торган соравымны Мостафинга да бирдем: — Бик күп очу дәверегездә нинди кыенлыкларга очраганыгыз булды? — дидем. Ул миңа карап елмайды да: — Кыен хәлләргә очрау мәҗбүримени? Бөр тапкыр сүнгән двигатель белен җиргә төшеп утыру кебек кечкенә бер очрактан башка куркыныч хәлләр булмады,— диде. — Кечкенәмени бу? — дип каршы төштем мин. — Гадәттә очучы самолетны җиргә төшереп, һәлакәттән коткарып калса, моны батырлык саныйлар. Аларны «ас» дип, тәҗрибәле очучы дип атыйлар. Егерме елга якын очу дәверендә миңа әнә шул «батырлык»тан башка бернинди хәтәр хәлгә очрарга туры килмәде. Бу бик нормаль хәл,— диде Өлфәт Хөсәенович, елмаеп. Хәзер ул, үзенең иң якын хезмәттәшләре — политик эш буенча урынбасары Евгений Гаврилович Зинченко, партбюро секретаре Евгений Иванович Варфоломеев һәм профсоюз җитәкчесе Алевтина Сергеевна Чайковская белән бергәләп, партия куйган бурычны — заман таләп иткән прогрессны тормышка ашыру эшендә эшли. Әгәр: «Кеше кайчан кеше булып формалаша?»— дип сорасалар, «Бала чагыннан, үсмер чагыннан ук»,—дияр идем мин. Ләкин кеше булып җитлегү — характер формалашуның соңгы ноктасы дип кем әйтә алыр! Казан предприятиесендә эшләү дәвере Өлфәткә җитәкче буларак оештыру осталыгы, үз сәләтеңә ышану кәче китәрмәдемени? Аның характеры кон саен чарлана, эшкә ипләшә бармыймыни? Минемчә, кешегә бервакытта да: — Тукта, җитте, булды. Син барлык сыйфатка да ирештең! — дип әйтеп булмый. Юк, кеше бүген дә, иртәгә дә, гомер буена да һаман эшли, иҗат итә, камилләшә бара.