ҖЫРЛАР ОСТАСЫ

Җырларым, ссз шытып йөрәгемдә, Ил кырында чәчәк атыгыз! Күпме булса сездә көч һәм ялкын, Шулкадәрле җирдә хакныгыэ! алих Сәйдәшевнең үләр алдыннан иҗат итеп калдырган соңгы кыры патриот шагыйребезнең шушы сүзләренә язылган, һәм бу бер дв гаҗвп хәл түгел. Шагыйрь Муса Җәлил кебек үк, Салих Сәйдәшеа тә имы го.меренең зур өлешен татар халкының җыр жанрын үстерүгә багышлый. Соввг чынбарлыгының рухына туры килгән, татар халкының яңа уй-хисләрен чагылдырган, яшьләребезнең тормышында булып узган кискен үзгәреш, тамырдан борылыш моментларын гәүдәләндергән яңа эчтәлекле җырларны башлап ул иҗат итә. Билгеле булганча, С. Сәйдәшен татар театрына эшкә килүгә андагы спектакльләр- Д® музыканың роле нык арта. Башта композитор халык көйләреннән файдалана 1926 елда «Зәңгәр шәлине куйганда гына беренче мәртәбә ул үзе язган койлар яңгырый, һәм алар тиз арада популярлык казаналар, спектакльдән тыш та башкарыла башлыйлар. Салих Сэйдәшее язган беренче җырларның спектакльләргә бәйле булуы аларның тематикасына да билгеле бер эз сала. Алар татар театры репертуарындагы ннгаэда лирик эчтәлекле пьесаларга язылган җырлар булалар. Шушы нәрсә әле 20 елларның урталарында ук татар совет җыр сәнгатендә яңа жанрның—гражданлык лирикасының тууына этәргеч ясый'. Суз К. Тинчуринның «Зәңгәр шәл» пьесасындагы кызлар хоры һәм Ф. Бурнашның «Хесәен Морза» әсәреннән Бибисара җырлары хакында бара. Аларның халык җырларына якын гади һәм ягымлы көйләре тыңлаучылар күҢолаи» бик тә хуш килә, шуңа күрә әлеге осәрлөрне республиканың барлык почмакларында күтәреп алалар. Әгәр хәзер генә толга алынган җырларда, ничектер, сагышлырак һәм моңсурак аһәңнәр өстенлек итсә, шуннан соң иҗат ителгән әсәрләрдә лирик кичерешдер башне- ыардк тосмер ела «Сандугач» исемле кәйдә, шулай ук К. Тинчуриниың «Ил» драмасына язылган «Ал чәчәкләр» җырында, мәсәлән, сагыш-моңсулыкның инде эзе до к>*. апарда япты һәм шатлыклы мәхәббәт хисләре хакимлек итә. Бу көйләрнең текстлары халык җырлары стилендә эшләнгән: һәртөрле чагыштырулар һәм параллелизмнар, традицион эпитетлар аларда тулып ята. Аларның мелодиясендә кыска шәһәр кәйләренә хас традицияләрне файдаланыл, С. Сәйдәшев тә шул ук юлдан бара. Шуның белән бергә композитор «Сандугач» җырының көенә кызыклы үзгәреш тә керте, Әгәр аның кушымтасы сүз төзелеше ягыннан шактый ук традицион херактерда булса, җырның көендә халык музыкасы өчен ятрак тоелган ачык яңгырашлы колоратуралар файдаланыла, алар әсәрнең гомуми яңгырашына дәрт һәм шатлык авазлары естилер. С. Сәпд^шее очкай бу яңалыкны соңыннан җыр жанры өлкәсендә эшләүме баш»» композитор лар (М. Мозаффаров, Л. Хәмиди һ. б.) күтәреп ала. Салих Сәйдәшс-в иҗат иткән җырларда хезмәт темасы да шактый киң чагылыш таба. К. Тинчуринның «Зәңгәр шәл», «Ил» пьесаларыннан Булат һәм чалгычылар җыры, Т. Гыйззәтнең «Наемщигыиннан Батырҗан җыры әнә шундыйлар. Әлеге җырлар уңа* белән композитор иҗатына хас тагын бер үзенчәлеккә тукталып узасы киле, һериамге мәгълүм булганча, «Зәңгәр шәл» спектаклендә татар халкының революциясе х,,п * 1 Билгеле булганча, рус с—«т җыр опгатаид» мондәЛ ячтәлөкле җырлар б*Ры 30 млавнун уртаг.арынндй алыо жы м, ,та, в,влв башлый. , С тормышы сурәтләме. Әсәрнен гомуми эчтәлегенә бабле рәвештә. Чулет те шестсрг«с>- ның авыр Һам газаплы хезмәте хакында җырлый. Ә композитор, -отд да. влаге су»- ларгэ мврщ характерындагы кай яза. Сәер кебек. Лакин моңа әллә ни гаҗәплг..яс^жә “ирэк ненки С. Сайдашев спектакльләрдәге вакыйгаларга сукырлернд илрел бармый. ерак киләчәккә карый, аны яңа тормыш вакыйгалары күбрәк дулкынлэчдыра. Бәлки, композиторның 20 елларда ук иҗат иткән әсәрләренең озак гомерле булуларының сере нәкъ менә шундадыр Калган ике койдә хезмәт процессы турыдам-туры үзе Сурәтләнә: җырлар йорт салу күренешендә («Наемщик») һәм лемәи мапкандв («Ил») башкарылалар Текст Ьәм музыка язучы авторлар каршына яңа, звыр бер мәсьәлә килеп баса татар музыка сәнгате өчен бик үк гадәти булмагеи бу темзны ничек Һәм нинди чаралар ярдәмендә тормышка ашырырга’ Чөнки Казан татарларының революциягә кадәрге музыкаль фольклорында т/рыдан-туры хезмәт процессын тасвирлаган җырлар бөтенләй диярлек булмый. Безнең авторлар әлеге теманы чишүнең яңаче алымнарын табалар хезмәт картиналарын коры сурәтләү белән генә чик» ләнмичә. аның бөеклеген, хезмәт кешеләренең күтәренке хисләрен чагылдырырга омтылалар һәм шуңа ирешәләр дә. Заманы өчен бу әлеге теманы новзторларча . әя итүнең матур үрнәге була. «Зәңгәр шәл» пьесасыннан Булатның икенче җыры борынгы озын көйләр t-игтм- дә язылган. Халык арасында ул күбрәк -Кара урман» исеме белән йөри. Татар халкының авыз иҗаты әсәрләрендә качкыннар хакында шектъ й күп сөмпа-ә. Җәберзолымга түзә агмый, урманнарда канып яшәргә мәҗбүр булган әлеге кешеләр- наң кыю гамәлләре, фольклорчы И Надиров сүзләре белән әйткәндә «кайсы яктандыр крестьян бунтларына аваздаш Аларда социаль каршылык ачык төсмерләме-' Әлеге социаль протест мотивы Салих Сәйдөшев иҗат иткән «өйдә дә сизелә Шуның белен бергә, композитор мәсьәләгә новаторларча якын килә Барлык тасвир чараларын ул шигъри теисттагы образларны ачуга буйсындыра. Билгеле булганча, мыриың тексты шактый хәрәкәтчән салмак кына башланган кыр кушымтада әкренләп героич яңгыраш белән алмашына. Музыка эзлекле төстә текст артыннан бара, нәтиҗәдә тексттагы һәр фраза үзенә хас интонацион характеристика ала. Шул реаәшчә «Кара урманпның шомлы, дәһшәтле сүзләре аның кееиә дә билгеле бер эз сала, аңа шомлы тәэсир бирә. Сүзләрнең мәгънәсе куәтләнгән саен, кей үсә. кечәя бара Ниһаять. «Ирек даулый качкын егетләргә» дигән соңгы фраза бетен көчкә яңгырый. Салмак башланган эпик җыр кушымтада сугышчан, хәрәкәтчән төс ела, һем ул качкыннарның керешкә чәкыручан көчлә рухын чагылдыра Кара урман төсле шаулый шаулый. Дошманнарның кенеи төи итәргә.. йЛ^^гы алмашынучаи үлмәм биредә төгәл кискен хсрәиәтлөр белән алмашына. ШуАай марш характерындагы пунктирлы ритмика халык җыры рухында вэыягеи әсәргә героик характер бирә. Егерменче елларда яңа тормыш тезүче яшьләргә багышланган җырларга ихтыяҗ көчәя, һәм бу өлкәдә дә башлап Салих Сәйдәшев активлык күрсәтә 1929 алда Г. Күтуй сүзләренә ул язган «Студентлар маршы» татар совет музыка сәи-атендә әлеге темага караган әсәрләрнең беренче үрнәге булып санала Г. Минскийның «Шлем» әсәрендәге «Кызылармеецлар җыры»н да шикләнми шушы ух төркемгә кертергә -емким Бу җырлар ифрат бәхетле язмышлы булып чыктылар менә 40 ел инде алар халык теленнән төшми. Сугыштан соңгы елларда аларның беренчесе «Совет вш»лере җыры- (Ә. Исхак сүзләре), икенчесе «Совет армиясе җыры» (Ә Фәйзи сүзләре) дип мәртем башлады. 30 еллар татар совет музыка культурасы тарихына профессиональ музыке сәнгатебезнең герләп чәчәк аткан чоры булып кереп калыр Нәкъ ш»шы елларда беренче уңышлы опералар барлыкка килә, симфонияләр хор өчем әсәрләр авым. Татар совет җыр сәнгате дә ув үсешендә аңа баскычка күтәрелә. Бу өлкәдә М. Моэаффарое, • Татар «алын җырлары. Казан. 1963 өл. 18 бит. Ф Яоуллин Н Жиһзнов. Л Хәмиди. Ж- Фәйзи, 3 Хэбибуллин, А. Ключарев кебе* сәләтле яшьләр нәтиҗәле эшчәнлек күрсәтә башлый. Әмма бу чорда да Салих Сәйдәшев иҗаты нык аерылып тора. Чорның характерлы сыйфатларын барыннан да тулырак нәкъ менә ул чагылдыра, яшьлек җырчысы, яңа тормышны данлаучы булып һаман да нәкъ менә ул кала. К. Тинчуринның «Кандыр буе» пьесасыннан «Без кабызган утларпны һәм «Фәридә җырыхн алыгыз, ул иҗат иткән дистәләрчә башка җырларны искә төшерегез. Күпме яктылык, тормыш муллыгы һәм яшәү шатлыгы аларда! Бөек Ватан сугышы еллары С. Сәйдәшев иҗатын яңа темалар һәм яңа аһәңнәр белән баета. Элек аның өчен бик үк хас булмаган кырыс, саран авазлар өстенлек ала. Сугыштан соңгы елларда, җырчы композитор буларак, Салих Сәйдәшев яңадан туа дияргә мөмкин. Бу елларда аның иҗатында спектакльләр белән бәйләнмәгән мөстәкыйль җырлар барлыкка килә («Халисә». «Дуслык турында җыр». «Яшьлек җырым син» һ. б.). Шул ук вакытта ул спектакльләргә музыка язуын да дәвам иттерә. ...Салих Сәйдәшевнең җыр сәнгате өлкәсендәге эшчәнлеге гаять дәрәҗәдә кызыклы һәм гыйбрәтле Аның иҗаты белән җыр сәнгатебез бик нык баеп, төрлеләнеп калды. Ул татар совет җырларының интонацион төзелешен күп елларга алга билгеләде, үзеннән соң киләчәк җырчы композиторлар иҗатына көчле йогынты ясады. 20 елларда ук С. Сәйдәшев ачкан төрле интонацион табышлар, төрле җанрлар татар совет җыр сәнгатендә дистә еллар буе яшәп килде, аларның байтагы бүген дә өстенлек итә. Бүгенге көндә җыр жанрында барлык композиторларыбыз диярлек эшли, бу өлкәдә һәрберсенең үз почеркы, үз юлы бар Әмма татар профессиональ музыкасына нигез салачының традицияләре һәм васыятьләре халкыбызның музыкаль культурасында бүген дә яши һәм киләчәктә дә яшәр.