ЯҢА ТОРМЫШ ҖЫРЧЫСЫ

1 ГЛ/"\Г'елгь1 Р ус революциясенең шифалы җилләре тәэсирендә татар халкының I I.J профессиональ театры барлыкка килә. Музыка сәнгатебез дә үзенең тәүге адымнарын шул ук театр стеналары эчендә атлый. 3. Яруллин, Ф. Латыйпов. С. Габәши кебек һәвәскәр музыкантлар даирәсе киңәя, аларның эшчән- леге торган саен профессиональрәк төс ала бара. Татар музыка сәнгате тарихындагы беренче иҗат үрнәкләре булып шулерның әсәрләре санала. Татар халкының мәшһүр композиторы Салих Сәйдәшев тә үзенең музыкаль биографиясен «Сәйяр» труппасы, каршындагы инструменталь ансамбльдә башлый. Булачак композитор заманы өчен укымышлы гына саналган һәм татар халкының мәдәни әһелләре белән аралашып яшәгән гаиләдә үсә. Малайның шактый иртә ачылган музыкаль сәләте бәрәкәтле туфракка эләгә. Салихның гармун һәм пианино белән мавыгуын, бераз соңрак һәвәскәр ансамбльләрдә катнашып йөрүләрен хуплап каршы алалар. Аны халык музыканты 3. Яруллин һәм Казан музыка училищесының танылган педагоглары укыта. Халык музыка коралларында оста уйнарга өйрәнгән яшь малай халыкның музыкаль традицияләрен һәм милли башкару үзенчәлекләрен үзләштерә, Казан шәһәренең бай музыкаль тормышы, музыка училищесы педагогларыннан дәресләр алу гүзәллеккә сизгер һәм тәэсирләнүчән егетнең карашлар даирәсен киңәйтә, ниһаять, артистлар, язучылар, үз чорының башка алдынгы кешеләре белән аралашып яшәү яшь музыкантның иҗтимагый фикер үсешенә дә уңай йогынты ясый. Унҗиде яшьлек Салих Сәйдәшев, Бөек Октябрь революциясе булу белән, яшь Совет иленең давыллы, революцион энтузиазм белән тулы мәдәни тормышына актив төстә катнашып киткән икән, бу очраклы хәл түгел. Аның тормышындагы аерым фактларга игътибар итү дә җитә: мәгариф бүлегенең кушуы буенча Буада хор оештыру, ирекле төстә Кызыл Армиягә язылу, анда капельмейстер булу, татар драма театрының музыка бүлегенә җитәкчелек итү һ. б., һ. б. Татар совет культурасын төзи башлауның беренче көннәреннән үк күптөрле иҗтимагый эшчәнлек С. Сәйдәшевнең бөтен иҗат биографиясенә тирән эз сала, аңарда сәнгатьнең иҗтимагый әһәмиятен һәм художникның халык алдындагы җаваплылыгын аңлау хисе тәрбияли. Әгәр С. Сәйдәшев иҗатында революцион оптимизм һәм яктылык хисе, олы һәм тирән мәгънәсендәге пафос, гражданлык хисе көчле икән, бу шулай ук очраклы нәрсә түгел. 1922 елда Татарстан халык мәгариф комиссариаты чакыруы буенча Казанга кайтуга Салих Сәйдәшевнең иҗат эшчәнлегендә яңа этап башлана. Ул татар театрында бара торган спектакльләргә көйләр яза. күренекле татар драматурглары белән берлектә, мудыкаль драмалар иҗат итә. Аның музыкаль драмаларын халык татар совет музыка сәнгате г-еще тарихымдагы зур ,игл Б/гарак баяли һем нс- иитквч җыяы каршы м 3 теге яки бу халыктагы үзенчәлекле милли свНгать әсәр- лвренә еш кына механик тест» якын киларго, аларны ниндидер гомуми стандарт үлчвү таяклары белән үлчәргә гадәтләнгәнбез. Мондый алым hop очракта да урынлымы икән?.. Татар милли музыка сәнгате очвн характерлы булгай музыкаль драмаларны алыйк. С. Сәйдәшевнең музыкаль драмаларында, бигрәк тә «Наем- щикмта, опера жанры белән уртак әйберләр күп. Биредә музыкаль драматургиянең классик формалары һәм элементлары халык музыкасы традицияләре белән органик берләшә, операдагы кебек үк, ария, дуэт, балет номерлары зур урын тота, оркестрга киң урын бирелгән... Әмма музыкаль драмаларны операга бару юлындагы гадоти бер адым, түбәнге баскыч музыка сәнгатендәге күп жанрларның формалашуына хәлиткеч йогынты ясый. Бу йогынты сәхнә сәерләренең, аеруча опера һәм балет жанрының үсешендә нык сизелә. Композиторның спектакльләргә язган музыкасында саф инструменталь еэекләр дә шактый гына. Алар милли симфоник музыка сәнгатенең елга таба үсеше ечен җирлек булып исәпләнәләр. Үз иҗат гомеренең соңгы кеннеренә кадәр Салих Сәйдәше» театр ечен музыка менә дигән җырлар иҗат ит». Композиторның халык язмышы һәм тормыш белен тыгыз бәйләнешә, аның гражданлык һем патриотизм хисләре, аеруча калку булып, нәкъ менә җырларында чагыла Моңа ышану ечен, аның Кызыл Армия б»йр»м» Татарстан бәйрәм» һәм Октябрь революциясе кебек гомум халык тантаналарына богышлап язылган җыр һәм маршларына мәрәҗегать итү дә җитә. Хикмәт әләге җыр-маршларның тегә яки бу бәйрәмгә карата махсус язылуларында гына түгел. Иң мәһиме һәм хәлиткече шунда, алар чыи йлрәктән, ихлас күңелдән язылганнар Аларның күбесе («Совет Армиясе маршы» «Совет яшьләре җыры» •• Дуслык турында җыр» «Бәз — тезүчеләр», Совет Татарстаны» һәм башкалар) тикмәгә генә бүген дә шулай заманча һәм актуаль яңгы МОХМҮТ н н :ь м ә т җ л и о в дип кенә бәяләргә ярамый, алврга без барыннан да бигрәк милли музыкаль театр тудыру мосье'лэсен үзенчәлекле тест» хәл итүнең бер чагылышы дип карарга тиешбез. Музыкаль драма татар совет культурасының үсеш тарихындагы табигыи күренеш буларак туа, милли театрның һәм музыканың иң яхшы традицияләрен ул үзен» сеңдерә шулай ук башка халыкларның казанышларын иҗади үзләштерү җирлегендә барлыкка килә. Шуңа профессиональ милли музыканың теп стиль сызыклары Сәйдешоя иҗатында аеруча тулы аныклана. Аның профессиональ татар музыкасына нигез салучы буларви тол роле дә шуның белән аңлатыла. С. Сойдәшевнең 20 еллар иҗаты яшь композиторлар эшчәнлегенә һәм татар яза. Дорос, аның спектакльләргә язган музыкасында да тәрле темаларга караган, герле эчтәлекле җырлар шактый гына. Шулай да композиторның махсус җырлары аерым игътибарга лаек. Алар С Сейдвше» мирасының зур бер элешен тәшкил итәләр һәм бүген дә тулы канлы тормыш белен яшиләр Иҗтимагый тормышның меһим месьәлеләрен чагылдырган җырлар композиторның 40— 50 еллар иҗатында теп урынны били. Сугыштан соңгы елларда да Сәйдәше» балаларга һем яшьләргә багышланган рамый. Шулай итеп, Салих Сәйдәшев музыка сәнгатебез тарихына көн кадагына суга торган массовый характердагы патриотик җырлар иҗат итуче булып та череп калды. Композиторның яшьлек дәрте һәм шатлык хисләре белән тулы чын мәгънәсендәге милли җырлары социализм төзүче совет кешеләренең тормышчан рухын чагылдыра. Мәшһүр «Совет Армиясе маршы — патриотик лириканың иң гүзәл сәхифәләреннән санала. Әмма югары гражданлык хисе, урыны-урыны белән хәтта плакатчарак яңгыраган әсәрләр композиторга тирән һәм эчкерсез хисле лирик булып калырга комачауламый. Үзеннән-үзе аңлашылса кирак, гражданлык хисе һәм лиризм һич тә бер-берсеиә каршы килми, алар композиторның киң иҗат диапазонлы һәм рухи йөзенең эмоциональ киеренке булуы хакында сөйлиләр. Башкача булуы мөмкин дә түгёл. Чөк^иь сәнгать төрләре арасыннан үтә лиригы саналган музыка үз иҗатчысыннан искиткеч күңел юмартлыгы, кешеләргә тирән мәхәббәт белән карауны сорый. Шулай булганда гына ул киң халык массаларының идея-эмоциональ аңын һәм рухын били ’ала. Әмма С, Сәйдәшев лирикасына җылаклык, күз яше сыгу ят. Ул я максатка омты^шлы һәм якты («Сандугаче), я ихлас характерда һәм тирән хисле («Җырларым»,, «үМайсәрә җыры»), я булмаса эпик һәм кырыс аһәңле («Кара урман») әсәрләр иҗат-*»тә, ә еш кына анын җырлары эмоциональ кичерешнең күптөрле халәтен үсештә чагылдыралар. Салих Сәйдәшев нинди генә жанр һәм формаларга мөрәҗәгать итмәсен, чын мәгънәсендәге җылы лирика аның бөтен иҗаты аша сузыла. Бу нәрсә музыка сәнгатенең нәкь менә лирик стихиядә көчле булуы белән генә аңлатылмый, ә композитор талантының, беренче карашка никадәр генә төрле-төрле булып күренмәсен, асылда барыбер лирик булып калуыннан килә. Салих Сәйдәшев музыкасының шундый киң танылуының һәм халык арасында популярлыгының сере нәрсәдә соң? Аның иҗатының тормышчаилыгы каян килә? Моның сәбәбе композиторның тормыштагы үз иҗтимагый урынын дөрес аңлап, актуаль иҗади мәсьәләләргә игътибар итүендә генә түгел. Бу иҗат өчен чыганак кына әле. Ул сорауларга кыскама гына түбәндәгечә җавап бирергә мөмкин. Сәйдәшев музыкасының кече аның халыкчанлыгында, партиялелегендэ һәм үзенчәлекле талантында. Иң элек Сәйдәшев музыкасының халыкчан нигездә булуына, укалык традицияләре белән тирәнтен бәйле булуына басым ясап әйтергә кирәк^Халыкчан булу өчен Сәйдәшев халыктагы ниндидер стиль алымнарын кабатламьи^ бала чактан ук халыкның милли моңнары аның канына сеңгән. Шуңа күрә дө ул, экЯ||^иэмга бирелмичә яки халыкка хас үзенчәлекләрне бозмыйча, традицияләрне бик иркен һәм игдади файдалана белә. Шуңа күрә ул, фольклорга якын обрезларны тудырганда да, халыктагы мелодияләрне кабатламый, ә үзенең оригиналь әсәрләрен иҗат итә, шул ук вакытта алар чын-чынлап халыкчан булып яңгырыйлар. Сәйдәшев фольклорга өстән генә мөрәҗәгать итми, ул аның рухына, халыкның музыкаль фикерләвенә турылыклы. Шуның белән бәйле рәвештә, композиторның мелизматикага — татар халкының сузынкы җырларындагы әһәмиятле алымга гаять кыю мөнәсәбәтен әйтеп үтәргә кирәк. Фольклордагы мелизмнарының заманы өчен әһәмиятен һәм шул ук вакытта чикләнмәгән булуын дөрес аңлаган хәлдә, ул аларны кабатлаудан ерак тора. Чөнки алар аның музыкасына хас якты, революцион рухка каршы килерләр иде. Ул мелизмнарны интим лирик музыкаль образлар тудырганда, әсәрнең төгәл жанрына, эмоциональ рухына туры китереп, аларны үзенең мелодик стиленә буйсындыра, файдалана. Композитор, халык алымнарын файдаланганда, аның традицион формасын тамырдан үзгәртә. Аның иҗади тәҗрибәсе хәзерге буын композиторлары өчен дә бик гыйбрәтле. Халык җырларының төрле жанрларындагы стиль үзенчәлекләрен композиторның ничек файдалануына күз төшерик. Менә берничә факт. Композитор халык җырларына хас сузынкы, моңлы, хәрәкәтчән өлешләрне ара- лаштыру алымын гаять төрлечә куллана. (Мәсәлән, «Кара урман». «Печәнчеләр җыры», -Гөлйөзем ариясе» һ. б.лар). Шулай ук ул халык музыкасындагы аеруча традицион үзенчәлекләргә бик сизгер мөрәҗәгать итә. Борынгы жырлар өчен типи* булган көйләр — Әхмәт Фәйзи сүзләренә язылган - Уянсыннар кырлар» җырында, ■Ветырҗан ари»'е"нд». иНаемщика музыкаль драмасындагы бзлетны» беренче элешендә, Әхмәт Ерикәй сүзләренә язылган аКыюсыз егет» җырында һ. б әсергәр- д» —- аеруча үткен һәм оста файдаланылган. Әлбәттә моңа композитор теоретик анализ юлы белен түгел, ә иҗади интуиция һәм халык музыкасы рухым дорее итеп тою юлы белем иреше. Сәйдәшеа кәйләрме шул рәвештәге трактовкасы белем, пентатониканың теоретик проблемаларын чишәргә юл күрсәтә. кейпәр барлыкка килүнең борынгы формаларының тормышчамлыгын исбат итә. Сәйдәшее әсәрләрендәге пластик һәм һәрвакыт тегел мелодиканың халык моңнары һәм алардагы ритмика белән бәйләнешенә куэ салу игътибарга лаек Татар теле сәйләменең үзенчәлекләренә, татар шигыренең ритмикасына гаять сизгер караш композиторның барлык вокаль әсәрләре эчен уртак. Менә шуңа күре дә аның җырлары халыкның үзенеке булып әверелде, шуңа күрә дә ул музыка язган җырның һәр сүзе тыңлаучының йерәгенә кереп урнаша. Композитор музыка ритмикасын җыр текстымдагы сүзләргә буйсындыра Әмма С. Сәйдәшеа иҗатындагы новаторлыкның бүтән композиторларга охшарга тырышу яки нояаторлык хакына новатор булып кыланырга омтылу белен һич тә уртаклыгы юк. Сойдошовивң казанышы шунда: ул үзәнең музыкасында үз заманына аваздаш рухи омтылышларны чагылдыра алды. Ә аның музыкаль стилендәге новаторлык нәрсәдә соңТ Иң элек шунда ул милли музыкаль традицияләр белән тыгыз бәйле егерменче — утызынчы еллардагы соәет жырлары белән аваздаш, революцион җырларга хас рух белән сугарылган татар массовой җырларын иҗат итте. Аларның стиль сызыкларына игътибар итик Совет Армиясе, яшьләр, дуслык турындагы җырларында аның чынбарлыкка аааэдаш булган энергияле марш интонацияләре яңгырый. Алар актив ритмикалы, динамик һем ачык гармонияле. Сәйдәшееноң мондый җырларында мажор һем минор закончалыгы хакимлек ите, мелодик үсешне үзенә буйсындыра. Әлбәттә аларның эмоционале омтылышы, мелодик энергмясе пентатоника рамкалары белен генә чикләнеп калмый, композитор хроматизмнарны, мелодик минорны да кыю куплена. (Мәсәлен. .Совет Армиясе турында җыр» ) Шуңарга карамастан, Сәйдешев музыкасы чым-чынядл милли музыка булып кала бирә Нинди генә жанрга мерәҗегәть итмәсен. Сәйдәше* — бәрәнче юл салучы, яңа профессиональ культура тудыручы, бәрәнче татар вальсмы, бәрәнчо арияләрне һәм донья музыка классикасыннан кило торган беши» формаларны ул иҗат итте. Шунысы моһим. композиторның беремчә тәҗрибәләре - ериди факт булып кына калмады, алар хәзерге кендо дә яшиләр, бүгенге тыңлаучыларны да тирем тан дулкынландыралар. Аның халыкның милли моНы белән сугарылган музыкасы башка милләт тыңлаучы- Лбрының да күңеленә якын. Татар музыкасы тарихында Салих Сәйдәшееноң урынын билгеләгәндә, боек Тукай мирасы искә теше. Хикмет күпмедер дәрәҗәдә аларның тормыш юллары охшаш булуда гына да түгел. Хикмәт алар иҗатындагы хис һәм идеяләр уртаклыгында. Аларның һәр кайсы гомер буе халык иҗатына таянып иҗат итте, аларның һәр кайсы гомер буе халык идеалларына турылыклы булып калды Татар совет культурасы тарихында Салих Сәйдәшеа иҗатының әһәмияте әйтеп бетергесез. Аның музыкасы — халык тормышының сәнгатьче сурәтләнгән елъязмасы, яна тормыш тезүче халык психологиясенең иҗтимагый чагылышы. Ул музыке хәзер да коммунизм тезүче халкыбызга хезмәт итә яшьләребездә югары атма идеа/г.ар, зстетик эәвын гарби или, массаларны яңа җиңулерге рухландыра.