РЕВОЛЮЦИЯ СОЛДАТЫ

йЖ\ ТГ" *' ®,вж Керимов география үиытүчыеы да терм» pwi pwiw Ж да тҮ гел - Әмма ул Татарстан балан Украинаның үтиәнәи һәм " VMr II Ш бүгенгесен искиткеч яхшы бел». Шулай да. бу и"» тугандае Л JJ республика турында сей ләгәндә. ул кайсы ягы бопотдер уиы- ’ тучыны хәтерләтә. Аның иркен квартирасында һәрвакыт Татар стан һәм Украина карталары эленеп тора. Сыңар кулыма тоткан күрсәткеч таягы белән ул әледәи-әле шушы республикаларның — һәр һәм авылларын тертеп күрсәтә. Менә монда, Галициядә,— ди Шәех Кәриампжи.— егермеңчә елда татар хәрби частьлары сугышты. Беренче Атлы армия белән бергә аяар Кәнбә- тыш Украина хеэмәт ияләренә азатлык һем ирек алып килделәр Ә мен» момда, Львов шәһәренең үзәгендә, атаклы Дан калкулыгы. Анда кырык дүртенче елда бу борынгы шәһәр әстенә азатлык байрагы элгән безнең сугышчыларыбыэнын гаүдәтре күмелгән... Брода шәһәре янында исә минем туган ягымнан — Әлмәттои бәихяече торган «Дуслык» трассасының нефть эшкәртү станциясе урнашкан... Аннан соң ул Казаннан, Меслимнән һәм Татарстанның башка рвйоииерьи"»еи «ия» гән яңа газеталарны күрсәтә. Мин үзенең һәм бетен гаиләсенең язмышың Учрвияа белен бәйләгән Керимовны йотылып тыңлыйм, уем белән ул узган тормыш «еяы буАлап узам. Шул чакта минем күңелемдә олы жанлы интернационалист, ялкынлы п”т-исм, коммунист һәм революция солдаты Шәех Каримов турында башмэлап-а да сәмләү теләге уяна. — Боже, царя храни... Тантаналы гыйбадәт ахырында әйтелә теотан бу сүзләр Кәримояиыч башында «ул терпе уйлар кузгатты. «Вольно!», «Таралырга!» командалары инде күптән бирелгән булса да. ул әле һаман солдат итекләре таптап шомарткан мәйданда басып тора иде Әйе, әлеге поп үзенең киләш-килбоге белен аңа Бакалыдагы иәсь шундый икенче бер попны хәтерләтте. Басынкы геүде, туктаусыз хәмер мпмерүден кызарган битләр, сытылган мүк жипәге буяп куйгандай кызыл борын. Чыннан да шул попмы бу, әллә игезәкләрме алар? Подпоручик Керимов, баскан урыныннан кузгалырга базмыйча, «рактагы истәәее- лер иркене бирелде. Җиргә иңә тешкән тәбәнәк ейләрә беллн таралып утырган Урәзмәт ааыяы Уфа губернасының /Аинзәлә еязендәге (хәзерге Мослим районындагы) башка авыллардан бер нәрсәсе белен дә аерылмый. Анда да янлык һәм ярлылык, караңгылык һәм газал- җөфа чигү. . Кәрим картның шыксыз тормышы да нәкъ авылдашларыныкы төсле. Итле ашны аның гаиләсендә бары тик олы бәйрәмнәрдә генә күрәләр. Бу гаиләнең бердәнбер байлыгы — биш малай һәм биш кыз. Аларның барысын да җыеп кырга алып чыксаң, анда агач сукага борылырга да урын калмый. Бер кишәрлек җиргә чәчкән игенең белән шушы чаклы ишле җанны асрап кара әле син! Уразмәт авылында гомер кичергән татар, башкорт, чуваш һәм рус хезмәт ияләре әнә шулай ачлы-туклы яшиләр, очын очка көч-хәл белән ялгап баралар. Әмма аларның күбесе күңел төшенкелегенә бирелми. Алдагы өметенә ышанып яшәүче Кәрим, бер рус белешенең киңәшен тотып, улы Шәехне рус мәктәбенә укырга бирә. — Без ни өчен ярлы? Чөнки надан без,— ди Кәрим Шәехкә.— Бар, улым, аң-белем ал. кояшка үрлә. Картлык көнемдә бәлки минем дә тормышымны җылытырсың. Шулай итеп, Шәех Бакалыдагы рус мәктәбенә укырга керә, һәм шунда 1911 елда мәктәп побы белән каршылыкка очрый. Менә хәзер ерактагы Волынь мәйданында басып торганда аның күз алдына ирексездән әнә шул поп килеп басты. Урасмәпә вакытта ук инде Шәех әтисенең мулладан: «Ни өчен минем балаларымның ашарлары- на хәтта бер сынык икмәкләре дә юк. ә бай балалары бал-май эчендә йөзәләр?» —• дип соравына каршы мулланың һәрвакыт бер үк сүзләр белән җааап бирүен еш ишетә иде. — Алланың теләге шундый. Аның каравы теге дөньяда син үзең дә. балаларың да оҗмахның иң түрендә булачаксыз. Кызыл борынлы кәрлә поп та туйганмы ашарлык ризыклары булмаудан зарланган укучыларны шул ук сүзләр белән юатырга тырыша. — Ач тору һәм салкыннарда туңу — сезнең өлешегезгә тигән зур бәхет ул. чөнки хода дөньялыкта газап чиккән кешеләргә, үлгәч, алар үзләре теләгән бөтен рәхәтлекләрне бирерл^ен, дигән. Мулла һәм поп әйткән сүзләр Шәехне уйланырга мәҗбүр итте. Аларның берсе ислам, икенчесе христиан динен якласалар да, асылда бер үк нәрсә турында сөйлиләр, бер үк нәрсәне алга сөрәләр, җирдәге гаделсезлек белән килешеп, язмышка буйсынып яшәргә өндиләр. Малайның күңелендә попка карата ачу хисе кебарды. һәм ул алла законнарын өйрәнү дәресендә аңа җавап бирүдән баш тартырга карар итте — класс журналында Кәримов фамилиясе белән рәттән юан каләм белән куелган «икеле» билгесе барлыкка килде. Моның өчен Шәех поптан үч алырга ниятләде. Үзенең ике иптәше белән бергәләп, ул мәктәп өйалдысының сайгакларын сүтеп куйды. Кичке гыйбадәткә ашыгучы поп аның тозагына эләгеп егылды һәм борынын җимерде. Укучыларны кулга алдылар. Полицейский аларга, бу эштә гаепле кешене тапканчыга кадәр, ашарлерына су белән ипидән башка ризык бирелмәячәге турында кисәтте. Шунда Шәех: — Идәнне мин сүттем һәм моны мин берүзем эшләдем,— диде, алга чыгып. Аны полиция участогына алып киттеләр. Тик озак тотмадылар, чыгардылар. Ләкин мәктәптән аны кудылар— һәм менә хәзер Кәримов «данлыклы» патша сугышчыларының җиңү хөрмәтенә кыска буйлы поп тантаналы гыйбадәт укыган мәйдан уртасында басып тора. Бу ике поп — авыл һәм полк побы — бер-берләренә никадәр охшаганнар! Аның бусы да нәкъ тегесе сөйләгән сүзләрне сөйли торгандыр, мөгаен... — Әйе, син менә дигән батыр! — диде аңа теге вакытта әтисенең рус танышы, мәктәптән куылган Шәех үз авылларына кайткач.— Поптан бик дөрес үч алгансың, ө бөтен гаепне өстеңә алып, тагын да яхшырак эшләгәнсең! Үзенең соңгы өмете — улларының берсен генә булса да кеше итү ышанычы сүнә баруын күргән Кәрим карт, бер сүз дә дәшмичә, тирән кайгыга батты: инде хәзер нишләргә?.. Бер-берләренә ярдәм кулларын сузарга күнеккән киң күңелле кешеләр Шәехне күрше авылга, Морзахан Солтановка җибәрделәр. Милләте белән татар булса да, бусы да тархан-дворян һәм сәүдәгәр, патша властьларының ышанычлы ялчысы. Пристань һәм кибетләр, күн һәм мех зшкәртү предприятиеләре—бөтенесе дә аныкы. Белемле кешеләр бик кирәк миңа,— диде ул мелайга.— Алер белен табыш ясавы җиңелрәк... Табыш, әлбәттә, Солтанов кесәсен калынайта. Ә аның яшь кассир-хисапчысы ары тик чит кеше малына гына исәп-хисап ясый, һәркемнең уз эше, уз югы. Шәех Кәримов дәрестән дә уз юлы белән китте, һәм бу юл аны 1911 елда РСДРП сафларына алып килде. Большевиклар партиясе программасы белән аны мулла ♦ Харрас Дусмин таныштырды. Әйе, мулла. Дин хезмәтчесе булып ул партия кушуы 3 буенча эшли иде. Нибары берничә класс белеме булган Шәех Көримовка ленинизм әлифбасын әй- < рәнер ечеи бик зур тырышлык кирәк булды. Кичләрен һәм тәннәрен хуҗаның май- С гаиып беткән исәп-хисап кенәгәләрен бер читкә этәреп, яшереп куелган җирдән ул _ Хәррас Дусмин биргән брошюраны алып утыоа торгам булып китте. Үзен беркайчан = да күрмәгән, ләкин аның эчен иң кадерле булган укытучы бу брошюрада Кәримоәка ~ эксплуатациянең катлаулы исәпләре, Морзахан Солтановның һәм шуның кебек башка- 5 ларның табыш алу чыганаклары хакында аңлата икән. Бай хисапчысы бик куп таңнарын патша цензурасы тарафыннан тыелган әдәби Һем а - политик әсәрләр укып каршылый. Йокысыз тәннәр аның кәчеи киметми, киресенчә, ф аңа яңаден-яңа энергия бирә. Ничек шушы кадәр ачык һәм ышандырырлык итеп яза я бу Ленин! Әйтерсең, гомер буе Татарстанда, Шәехның туган җирендә яшәгән. . ы Солтанов үзенең хисапчы-кассирыниан зарланмый. Чәнчи Кәримов анын исәп- хисап эшләрен тогәл итеп, җиренә җиткереп башкара. Аннан соң Шәехка бит ул ь- хезмәт хакын да тиешлесеннән азрак түли. Ләкин полиция егет белән поп арасында булган вакыйганы һич тә онытырга җыенмый. Ул вакыйга булып узганнан сон, власть- с; лар, яше җитмәгәнлектән, Шәех белән исәп-хисапны езәргә кыюлык итмәсәләр дә. — аның артыннан күзәтчелекие бер генә минутка да туктатмыйлар. Моны һәр даим сиэеы неп яшәгән Кәримов көтмәгәндә кеше күзеннән югала. Ләкин ана озак яшеренеп < ятарга туры килми: ышанычлы дип саналган дуслары сатлык җан булып чыгалар, сс Полиция Кәримовның эзенә тешә... Шул вакытта беренче бәтенденья сугышы башланып китә. Кәримов, плртиядәш дусларының киңәше буенча, уэе теләп армиягә китәргә ризалык ала. Большевиклар солдатлар арасында үэ кешеләренең мөмкин кадәр күбрәк булуын телиләр. ...Подпсручик Кәримов һаман әле баскан урыныннан кузгалмый Подпоручик— Башта ул рядовой солдат булып сугыша. Аннан кече унтер-офицер, унтер-офицер, подпрапорщик, прапорщик дәрәҗәсенә күтәрелә. Ниһаять, аңа подпоручик исеме бирәләр. Бу хакта ишеткән полк офицерлары кинаяле сүзләр катыш үзара елмаешып куялар; — Сәнәктән көрәк булган нәрсә... Өреп кабартылган күркәләр! Алар әллә Көримовка югары хәрби чин кирәк дип уйлыйлармы икәнП Ул һәрвакыт окопташлары белән бергә булучы, хәрби хезмәтнең барлык авырлыкларын алар белән бергә кимерүне үзенең изге бурычы ител саный. Солдатлар аның батырлыгы, гадилеге белән горурланалар: — Лачын! Курку белмәс беркет! Бу сүзләрне Кәримов кен коюлы сугышларда кичергән чиксез авырлыклар ачен иң зур бүләк итеп кабул итә. Югарыда да Кәримовның батырлыкларын күрми кала алмыйлар. Аның күкрәгенә бер-бер артлы дүртенче, еченче, икенче һәм беренче дәрәҗә Георгий тәреләре тезелә. Георгий кавалерының тулы бантын тагып йөргән большевик-офицерның нинди уйлар белән янганлыгын, аның нәрсәләр турында хыялланганын белсәләр икәнП Ләкин бу хакта аның бары тик иң якын дуслары гына белә. Анарның теләк-омтылышлары уртак: «Сугышны тизрәк туктатырга! Штыкларны патшаның үзенә һәм анын ялчыларына каршы борырга1» ...Монә хәзер, 1916 елның җәйге бу көнендә, Шәех Кәримовның күз алдында — якында гына агып яткан Стоход елгасы, Көнчыгыш Галиция, Көнбатыш Украина. Ул шушы җирләрдә яшәүче үзе кебек гади кешеләрнең язмышлары турында уйлана. Монда да халык ул туып-үскән җирләрдәге шикелле үк газапмихнет чигеп, ачлы-туклы яшәп кен игә. Бу соң кайчанга кадәр шулай дәвам итәр икән! Кеше пермең тормыш күген каплап йөзгән кургаш кебек бу авыр болытлар кайчан таралыр икән дә, ул болытлар астыннан кайчан кояш көлоп карар икән?.. Ул кеннең инде ерак түгеллеген Керимов еле ачык кына белми иде— ю «к. у.» м lx 145 1943 елның 18 январе. Ул кенне, Беек Октябрь резолюциясенең бишеге — Ленин шәһәрен чолгап алган дошманның уналты ай буена дәвам иткән блокадасын тулысымча җимереп, Ладога ярлары буенда Ленинград һәм Волхов фронтлары сугышчылары бергә килеп кушылдылар. Башка барлык сугышчылар кебек үк, капитан Керимов та. шатлыклы очрашу билгесе итеп, уң кулындагы автоматын югары күтәрде. — Пароль? — Җиңү. — Отзыв? — Үлем фашиз •'»! Дистәләрчә сугышларда катнашкан, туган Ватаны өчен күп тапкырлар канын койган куркусыз командир бу минутта үзенең иптәшләренә нүз яшьләрен күрсәтүдән оялмады. Аның җил ашаган битләре буйлап немештәй берчекләр тәгәрәде. Ләкин бу бик-бик кыске вакытлы күренеш иде. Берничә минуттан полк командиры ярдәмчесе капитан Кәримовның боерыклар биргән тавышы ишетелә иде инде: — Батареяларның сугышчан комплексларын тулыландырырга! Күпме патрон һәм граната калганлыгын яңад&н бер тапкыр барларга! Җиңү белән рухланган полк Ленинградтан көньякка, Мга ягына омтылды. Тирә-якта гитлерчыларның үле гәүдәләре, яндырылган танк һәм машиналары аунап ята. Үзенең полкы белән көньякка атлап барганда Кәримов сугышчан юлын тагын бер тапкыр уеннан кичерде. Гражданнар сугышыннан соң хәрби форманы ана утыз тугызынчы ел башында — фин кампаниясе башлангач кияргә туры килде. Фин сугышы беткәч, Шәех Кәримов өендә өч кенә ай торды һәм... яңадан армия, яңадан сугыш — Бөек Ватан сугышы башланып китте. Танкларга каршы ата торган артиллерия полкы командиры ярдәмчесе капитан Кәримов 1942 елның җәендә Сталинград фронты гаскәрләре составында оборона сугышларында катнашты. Ул генерал Чуйковның трактор заводы районында, Иделнең уң як ярындагы плацдармда оборона тоткан легендар 62 нче армиясе сафларында сугышты. Фронтның шушы участогын әйтеп үтү үзе генә дә Сталинград сугышында катнашкан Кәримовның сугышчан батырлыгы турында күп нәрсә сөйли. Сталинград фронты белән чагыштырганда яңа фронтның беренче карашка Шәех Кәримовка бернинди дә уртаклыгы юктыр кебек күренде. Сазлыклар һәм урманнар... Чолганышта калган шәһәргә көнен һәм төнен сугыш кораллары, азык-төлек һәм ягулык ташу очен хезмәт итүче тар гына коридор булып сузылган Ладога күле... Зур шәһәрне һәм гаскәрләрне барлык кирәк-яраклар белән тәэмин итү өчен бу тар коридор, әлбәттә, һич кенә дә җитәрлек түгел. Әйе, Кәримовка монда Сталинградны бик әз нәрсә хәтерләтте. Урам сугышлары урымына монда артиллерия дуэльләре хакимлек итә. Тик шулай да бу фронтларның һәр икесенә уртак бернәрсә — Совет сугышчыларының дошманны җиңүгә булган какшамас ышанычы хас иде. Ленин шәһәре... Ул моннан берничә дистә километр гына ераклыкта. Вакыт-вакыт Шәех Кәримов хәтта аның һәркемне сокландырган һәйкәлләрен, күккә ашкан манараларын күргәндәй була. Ленин шәһәре... Онытылмас унҗиденче елның ноябрендә партия чакыруы буенча большевикподпоручик Шәех Кәримов үзенең ротасын әнә шул шәһәргә алып килгән иде. Ә ул менә болай булды... 1916 елның җәендә Кәримов Стоход янындагы сугышларда каты яраланды. Дәваланырга аны Рязань шәһәренә озаттылар. Госпитальдән ул запастагы полкка эләкте. Бу вакытта инде 1917 елның ахырлары якынлашып килә иде. Менә шул көннәрнең беренче телеграф ленталарында яшен тизлеге белән «Патша власте төшерелде!» дигәч сүзләр кабынды. — Башлана! — дип кычкырып җибәрде Кәримов, шатлыгын яшерә алмыйча. Бу көнне ул гарнизон буенча дежурлык итә иде. Әлеге хәбәрне бөтенләй башкача кабул итчән гарнизон начальнигы генерал Макаров аны үз янына чакыртып алды. — Подпоручик, һич кичекмәстән гарнизон частьларын аякка бастырырга! _____________дип •мер виррр ул кырыс ныне.— Безнең данлыклы еугышчылерыбыз бер кешедәй булып. патшаны яклау омен изге керешкә «үтерелергә тиеш. Хәрәкәт итегез' Ләкин подпоручик китәргә ашыкмады Бераз уйланып торганнан соң, ул тыныч тавыш белән ашыкмыйча гына җавап кайтарды: Солдатлар сезне якламаячаклар, генерал. Аларга кан эчкәч патша һем кан коюны сугыш кирәк түгел... Гарнизонны күтәрергә киңәш итмәс идем мин сезгә... ♦ Моннан бер көн элек булса, Макаров һич тә икелеимиче бунтарь подпоручикмы 3 кулга алырга һәм судка бирергә боерган булыр иде. Ләкин бүгән моны эшләргә яра- метанлыгын ул ачык тәшенде. Каримовны ул тизрәк икенче бәр загас полкка озату чарасын күрде Ләкин большевик-подпоручик анда да озак тормады. Монархист рухлы g офицерлар Кәримовның «Рязань тарихы»н бик яхшы беләләр, аның һер адымын күзә- _ теп торалар иде һәм офицерлар очен уздырылган җыелышларның берсендә кемдер = патшага озын гомер теләгән җырны җырларга тәкъдим иткәч. Керимов демонстратив с рәвештә баш тартты. — Стенага терәргә! Бу хокемнән аны бары тик Георгий тәреләре генә коткарып калды. Нәрсә әйтсәң дә, ул бит аларның барлык дәрәҗәләре белен дә бүләкләнгән кыю офицер. Аны ♦ штрафниклар ротасына җибәрделәр. Каримов солдатлар арасында тиз арада үз кәшә булып китте. Сугышчылар аңа үзләрен борчыган нң-иң моһим сораулар белән оледенело мерәҗәгать ителер иде: — Бу су'ышныц берәр чиге булырмы? — Патша тошерелде. шулай булгач, ни ечеи офицерлар һаман солдатларны кыйныйлар? — Халык революциясе дип еейлиләр. ә власть башында еле до булса фабрикант- лер һәм помещиклар утыра... Керимов тормышның үзе тарафыннан куелган әнә шуңа охшашлы дистәләрчә сорауларның һәркайсына булдыра алган кадәр ачык һем тулы итеп җавап бирергә тырышты. > ите яшь кымыз кебек кайный. Моны гарнизон башлыклары дә сизәләр. Каримовна ярдәмче итеп алар ллпавыт улы. карадан да кара фикерле монархист Ивановны билгеләделәр. Ротаны Мурманск тимер юлы тезелешенә — Кандалакша шәһәренә озатырга боерык биролдо. Ерак тоньяк портында, бигрәк тә Керимов ротасы киләп урнашкан тимер юл станциясендә, кочле большевистик оешма үзенең зшчәнлеген киң җәелдергән иде. Бу оешма белән кассир Кулиш җитәкчелек итә. Керимов аның белән бик тиз танышып алды. Тимер юлчы — большевиклар җилекчесе Шәех Керимовны партия алып бара торган керәш курсы һәм ил тормышындагы яңалыклар белән таныштырып бик күп тониәрен аның белән бергә үткәрде Кулишның чыгышларында «Ленин позициясе». «Ленин платформасы» дигән сүзләр әледән-әле кабатлана иде. Аннан ишеткән яңалыкларны Кәримоп түкми-чәчми үзенең солдатларына җиткерә барды, илдә революцион вакыйгаларның үскәннән-үсә баруы турында сәйлпде. Октябрь ахырында Кулиш ашыгыч рәвештә Кпримовчы үзенә чакыртты — Ротаң белән синең Петроградка киләп җитүеңне сорыйлар,— диде ул аңа, сынаулы караш ташлап. — Петроградка? Ни очен? Кем сорый? — Әйе. Петроградка. Ленин һәм партия сорый. Ә ни очен икәнлеген анда баргач әйтерләр. Берничә сәгатьтән рота вагоннарга теялде Вакытлы хекүмәтнең җирле властьлары большевистик рухтагы солдатларны Петроградка җибәрмәс эчен герле комачаулыклар тудырырга тырышып карадылар Ләкин солдатларга тимер юлчы дуслары ярдәмгә килде. Кәндеэ алар составны запас юлга кертеп тордылар һәм. властьларга сиздермичә, тәнле Пнтерга озаттылар. һәм. ниһаять, менә ул Питер! Рота, 5 ноябрьда поезддан тешәп, Смсльныйгә. Петроград Советы каршындагы Хәрби-реаолюцион комитетка, үзенең делегатларын җибәрде Делегатлар аннан тирән дулкынлану белен кайттылар — Смольныйда безне искиткеч җылы каршыладылар.— диделәр алвр Каримовна.— Потротрадкв без бик вакытлы килеп җиткәнбез... ПАВЕЛ ДЕГТЯРЕВ Шулай итеп. Кәримов узенен ротасы белой тарихи вакыйгалар эченә кереп китте Ротага Невский проспекты буйлап патрульлек итү бурычы йөкләнде. Проспектны халык ташкыны күмгән. Урам буйлап иңнәренә мылтыклар аска* кызылгвардиячеләр атлый. Кышкы сарай ягына карап, юнкерлар уза. Кәримов ротасы 7 ноябрь көнен нәкъ әнә шунда — Невский проспектында каршылады. Солдатлар Ленинның Смольныйга килгәнен беләләр иде инде. Яңа гына язылган һәм басылып чыккан «Россия гражданнарына!» мөрәҗәгате кулдан-кулга күчеп йөри: «Вакытлы хөкүмәт төшерелде... Яшәсен эшчеләр, солдат һәм крестьяннар революциясе!..» Кешелек тарихында яңа эра — коммунизм эрасы башланганлыгын хәбәр итеп, «Аврора» залпы яңгырады. Революцион көчләр төнлә штурм белән Кышкы сарайны алдылар. Кызылгвардиячеләр белән бергә Кәримов ротасы солдатлары да ак офицерлардан Нева аша салынган күперләрне, дәүләт биналарын тартып алышуда, юнкерлар училищеларын чолгап алуда катнаштылар. Сигезенче ноябрьда рота Невский буйлап патрульлек итүен дәвам итте. Шул вакыт көтмәгәндә кайсыдыр йортның түбәсеннән аткан пулемет тавышы ишетелде. Аягы яраланган командир җиргә ауды. Күп кан агудан ул аңын югалтты. Кәримов яралыларны дәваланырга алып баручы поездда гына исенә килде. Урыныннан сикереп торырга теләде, ләкин аягының авыртуына түзә алмыйча, яңадан чалкан егылды. Шәфкать туташы аңа катгый рәвештә: — Тыныч кына ятыгыз,— диде.— Без Астраханьга барабыз. — Ә миңа Питер кирәк, аңлыйсыңмы, Питер кирәк! Анда Ленин, анда революция-. Шәфкать туташы җылы сүзләр белән юатырга ашыкты: — Революция җиңде. Анын белән Ленин үзе җитәкчелек итә... Ә сезгә дулкынланырга һич тә ярамый. Сезне катлаулы операция көтә... Башына ак косынка бәйләгән бу фәрештәгә күңелендәге уйларны ничек итеп аңлатырга соң?! Ә бит аңа хәзер, менә шушы минутта Петроградта булу никадәр кирәк иде! Анда ул Ленин белән очрашып, аңа туган халкы турында, үзе һәм солдат дуслары турында сөйләргә теләгән иде. Ә бу ак халатлы кызның үз сиксәне сиксән: — Тыныч кына ятыгыз!.. Революция давылы белән актарылган Петроградта Шәех Көримовка нибары өч кенә тәүлек булырга туры килде. Аның каравы нинди генә тәүлекләр әле! һәр сәгате дистәләрчә елларга тиң иде ул тәүлекләрнең. Петроград — Октябрь — Ленин— ...Тормышта шулай килеп чыкты: революциядән соң Кәримовка Октябрь шәһәрендә булырга һәм Ленин белән очрашырга насыйп булмады. Менә хәзер, егерме биш елдан артык вакыт үткәннән соң, ул, Кызыл Армия сугышчысы, изге җиребездән фашист этләрне куа. Ленинград блокадасын өзүдә катнаша. Аның бөтен көчен җыеп:—Мәңге яшәячәксең син, Ленинград! — дип кычкырасы чипә. Ләкин ул кычкырмый, бары тик оборонадан һөҗүмгә күчү өчен кирәкле кыска-кысча командалар гына бирә. Аннан соң яңадан штаб белән бергә атлый. Салмак адымнар белән атлап барганда аны кабат истәлекләр чолгап ала. Ул истәлекләр, кино кадрларын хәтерләтеп. бер-берләрен алыштыра торалар. ...Ярасы төзәлгәннән соң Кәримовны Астраханьнан Уфага җибәрәләр. Биредә аны марксистик түгәрәк буенча таныш дусты каршы ала: — Исәнме, батыр! — Саумы, дустым! —— ди Кәримов, аны кочаклап һәм шатлыгын уртаклашырга ашыга.— Ниһаять, безнең күптәнге хыялыбыз тормышка ашты бит!.. 1918 елның 2 февралендә Шәех Кәримов, үзе теләп, халык байлыгын, халык мөлкәтен саклау отрядына языла. Озак та үтми, аны 9 нчы кызылгвардия отрядының начальнигы итеп билгелиләр. Отряд составында нибары унсигез кеше, ә аңа йөклә- телгән эшнең иге-чиге юк. Отрядка, барыннан да элек. Златоуст өязе территориясендә Совет власте урнаштыру һәм аны ныгыту бурычы тапшырылган. Төп терәк — халык белән тыгыз элемтәдә булуда. Отряд алдына куелган иң мөһим бурычларның берсе — икмәкне реквизицияләү һәм аны Петроградка. Мәскәүгә озату. Революциянең ахыргача җиңеп чыгуын теләгән ярлылар үзләренең соңгы килограмм ашлыкларына кадәр китереп тапшыралар, ә байлар һәм кулаклар икмәкне яшерәләр, черетәләр, яндыра- Шәех — сугышчы да, агитатор да. Аиың коралы — мылтык һем большевистик Шул ук елның җәендә чехлар корпусы советларга каршы баш күтәрә. Ә комм фа директориясе — «Вакытлы Бөтемроссия хәкумәтея төзелә. Ул властьны Антанта ялчысы хәрби диктатор адмирал Колмакка тапшыра. Революциянең язмышы кыл •стенда кала Кәримов үзенең отряды белән Масагут авылы янында акчехларга каршы ♦ сугышка керә Көчләр тигез түгел. Ләкин, тиешле дәрәҗәдә коралланмаган булулары- 3 на да карамастан, кызылгвардиячеләр чит ил оккупантларын тар-мар итәләр. Бу бәрелеш вакытында Кәримов яңадан каты яралана. Совет властен саклап калу эчен башланып киткән гражданнар сугышы һәм nap- g тизаннар көрәше җәелгәннән-җәелә бара. Ярасы төзәлгәннән соң, Шәех Каримов, акчехлар о билгеле булмаган сукмаклар буйлап, Бакалыга юл тота. Бирегә ул нәкь = кирәкле моментка — 2 нче партизан отряды тезелгән вакытка килеп җитә. Татар о башкорт һәм руслардан бу отрядка 280 ләп сугышчы туплана. Җә «үлеләр атлылар... § Аларның күбесе — элекке солдатлар. Отряд командиры итеп И. И. Пазухин. аның урынбасары итеп Шәех Кәримов һәм “ Бөтенсоюз Үзәк Башкарма Комитеты вәкиле итеп И. С. Кожевников раслана. Тәэелеп ♦ бетү белән отряд акчехларга һәм Колчак гаскәрләренә каршы һеҗумгә ташлана. в ...Кәримовлар гаиләсендә кунакта булганда, күп санлы фоторәсемнәр арасында м мине шактый олы яшьтәге өч кешенең бергәләшеп тешкәй рәсеме үзенә җәлеп итте. н — Бу — Иван Рагулин, бусы — Иван Лобанов ә менә монысы мин булам,— дип м аңлатып бирде миңа Кәримов.— Әлеге рәсемгә без 1957 елда, Башкортстанда Совет TS власте урнлштырылуга кырык ел тулу көнен бәйрәм иту эчен Бакалыга килгәч тошкән г; идек. Ул бәйрәмгә безне, злекке партизаннарны, партия район комитеты чакырды. “ Бәйрәмгә илебезнең төрле почмакларында яшәүче иптәшләр килде. Алар арасында < 2 нче партизан отряды полк итеп үзгәртелгәч, еченче батальон бәлән командалык Е иткән Рагулин һәм пулемет командасы начальнигы итеп билгеләнгән Лобанов та бар иде. Кәримов нәрсәнедер хәтеренә тешергәндәй, сейләвеннән беравык туктап торды һәм сүзен дәвам итте: — Ул вакытта, 1957 елда дип әйтүем, мин үзебезнең Татарстанда. Бөгелмәдә яши идем. Бакалыга узып барышлый Иван Рагулин Бегелмәге сугыла һәм минем шунда яшәвемне ишетә. Кыскасы. Рагулин безнең йортны эзләп тапты. Ләкин башта ул мине танымады: Кырык эчнең апрелендә. Ленинград фронтында мин сул кулымны югалттым.» Бе- иалыга без бергә киттек һәм анда Лобановны очраттык. Анда безгә Башкортстан республикасы Верховный Советы Президиумының ААактау грамоталарын тапшырдылар... Озакламый Рагулин вафат булды. Лобанов бүгенге кемдә Баиалыда яши Саргая тешкәй фоторәсемнән һәм аның иясе сәйләгәинәрдән мии әиө шулар хакында белдем. —Сугышта юлны сайлап алмыйлар, аны язмыш үзе сала, диләр Анысы ничектер, емма Шәех Кәримовның сугышчан юлы бик күл тапкырлар Украина җирләре буйлап үте. Беренче бәтендәнья сугышында ул Волынь һәм Стоход елгасы тирәләрендә сугышып йөри. 1918 елның ноябрендә ул хезмәт иткән полк немец гаскәрләренә һәм Петлюра директориясенә каршы көрәшү әчем Украинага җибәрелә. Татар сугышчылары. полк байрагым биек күтәреп, Донбассның күп кенә шәһәр һәм авылларын дошманнан азат итү эчен бөркетләрчә сугышалар Шундый сугышларның берсендә Шәех Кәримов тагын яралана. Сугышчыларына аиың тәнендә инде пуля һәм туп кый- пылчыклары тишкәләр урын да калмагандыр кебек тоела. Ә ул һаман да керешнең иң кызган участокларына омтыла, йөрәге аны революцион антына турылыклы булып калыргл чакыра. Курск госпиталеннән чыкканнан соң, Шәех Кәримов—татар-башкорт батальоны командиры Ул көннәрдә Михаил Васильевич Фрунзе җитәкчелегендәге Көнчыгыш фронт гаскәрләре тарафыннан Колчакның удар армиясен тар-мар итү башлана. Көри- мов батальоны. Колчан гаскәрләрен Чмпәбегә кадәр кугачиан соң, Бәләбәйгә бор»' ч һәм Рәҗөпов командалык иткән Тәтбригада составына кушыла. Кызыл Армия Колчакны тар мар итеп бетергәндә. Керимов инде 204 нче татар полкы белән командалык итә. Полк, кара козгын булып илнең азатлыгын буарга килгән барон Врангельгә каршы сугышу ©чен. Көньяк фронтка күчерелә. Татарстан һәм Украинаның азатлыгы өчен яңадан кан коюлы сугышлар башланып китә. Перекопка бәреп керу өчен зур әһәмияткә ия булган Софиееча янындагы сугыш Кәримовның беркайчан да хәтереннән чыкмас. һөҗүмгә күчәр алдыннан бирегә Көньяк фронтның Революцион Советы члены Бела Кун килә. Ул Кызыл Армиянең совет җиреннән чит ил интервентларын һәм контрреволюцион гаскәрләрне куып чыгаруны тәм.млау алдында торуы хакында ялкынланып сөйли. Митингтан соң һөҗүмгә ташлангач, кызылармеецлар полк командиры Шәех Кәримовның иң алгы рәттән атлавын күрәләр. Акларның каршылыгы көчле, әмма һөҗүм итүчеләрне бернәрсә дә туктата алмый. — Ленин! Советлар! Ура! Кәримов җиргә ничек ауганын үзе дә тоймый кала. Башта ул ялгыш абынып кына егылдым дип уйлый. Яраланган командирны сугышчылар күтәреп торгызалар. Егерме беренче елны ул армиядән демобилизацияләнә. Башта җинаятьчеләрне эзләүчеләр группасында, аннан кооперациядә һәм халык судьясы булып эшли. Салкын окопларда яткан солдатларның татлы хыяллары матур чынбарлыкка әверелә барв. Ләкин, халкыбыз һәм илебез яңа шатлык һәм бәхеткә караг атлаганда, кинәт дәһшәтле сугыш башланып китә, һәм 1943 елның 13 апрелендә Кәримовны яңадан дошман пулясы эзләп таба. Бу ярасын ул моңарчы алган барлык ярсларыннан да авыррак кичерә. Монысында Кәримов бер кулын гомерлеккә югалта. Hi Шәмсия һәм Шәех Кәримоеларның гаилә корып бергә тора башлауларына узган елның 19 октябрендә нәкъ илле ел тулды. Бу олы бәйрәмгә Мәскчүдә < уллары Сашв, Вова һәм кияве белән бергәләп кыэлвры Флора кайтып төште. Табын янында аларның һәркайсы тәбрикләү тостлары күтәрделәр. — Алтын туй хөрмәтенә! Бриллиант туегызны да күрергә насыйп булсын өчен! Алар 1919 елның көзендә танышалар. Ул чакта Шәехка егерме дүрт, кызга унтугыз яшь була. Бөтендөнья һәм гражданнар сугышының ут-ялкыннарын кичкән бу егетне Шәмсия беренче тапкыр Уфа урамы буйлап ат өстендә чабып узганда күреп кала. Ә соңыннан юллар аларны бер берсе белән якыннан һәм кабат аерылмаслык итеп очраштыралар. Шәмсия башта батальон, аннан соң полк санитарчасы булып хезмәт итә Шәех кайда, ул да шунда—сугышчыларга кичектергесез ярдәм кирәк булгач урыннарда була. Перекопка якынлашып килгәндә, Врангель тубының кыйпыгчыгы ирен аяктан еккач, Шәмсия аны иңнәрендә сугыш кырыннан алып чыга. Тыныч елларда да ул Шәехның иң ышанычлы, иң тыйнак дусты булып квла. Гражданнар сугышы тәмамлангач, Шәмсия милициядә һәм халык судларында эшли, үзешчән сәнгать түгәрәкләре оештыра, актив җәмәгать эшлеклесе буларак, төрле урыннарда күп санлы чыгышлар ясый. Әйе. ирле-хатынлы Кәримоеларның көрәше, тынгысыз тормыш юлыннан берге- ләшеп атлый башлауларына ярты гасыр. Аларның кызлары да үзләренең барлы* көчләрен һәм эшләрен илгә багышлаган кыю көрәшчеләр, чын патриотлар булып үстеләр. Флора Бөек Ватан сугышы елларында фронтның иң куркыныч участокларында беренче класслы радистка булып хезмәт итә. Аның кызы Александра И. М. Губкин исемендәге Мәскәү нефть институтын тәмамлый. Кәримовның олы кызы Әлфия дә инде күп еллардан бирле нефть промышленностенда эшли. Дөресен генә әйткәндә, Кәримоеларның Львовкә күчеп килүләренә дә Әлфия сәбәпче була. Уфа нефть институтының өченче курсын тәмамлагач, 1945 елда аңа Львов шәһәренә күчәргә тәкъдим итәләр. Көнбатыш Украинада нефть промышленносте кызу темплар белән үсә башлаган чор була бу. Шәмсия ханым юлга җыенган кызы белән ялгыз калып бик озак сөйләшә, аңа үзенең киңәшләрен бирә: Ерах җирләргә китам дип бар да борчылма. кыэым Ул аклар безгә туган ягыбыз шикелле кадерле, Украинаның азатлыгы, бәхетле киләчәге ечен әтиең айда алло ничә тапкыр утка керде Ул җирләрдә миңа да булырга туры килде Украина безнең икенче туган җиребез ул. Аның лаеклы кызы булырга тырыш Әлфия Кәримова менә егерме елдан артык инде Львовта эшли, хәзерге канда ул нефть-химия промышленностеның дәүләт фәнни-тикшеренү һәм проечтлаштырү институты баш инженеры. Аның үзенә тапшырылган бу җаваплы эшне ничек башкаруы турында СССР Верховный Советы Президиумының «Почет билгесе» ордены белән бүләкләү турындагы 1966 елның 28 май Указы ачык сөйли. Кәримоаларның барысы да, Әлфия исә бигрәк та. «Дуслык» нефть үткәргеченең Львов җире аша узуына куанып бетә алмыйлар Ченки «Дуслыкжның »олы Әлфиянең ати-әнисе туып-үскән яклардан башланып китә бит һәм ул үзе дә нефтьче. Шеех Керимович кызы Әлфиянең «Дуслык» нефть үткәргече турында сенлеаеи йотылып тыңлый һәм зур горурлану белән үзе дә сүзгә кушыла — Безнең Татарстан җире — дуслыкка ныклы нигез салынган җир ул. Аннан соң ул сугыштан соңгы елларны, кел һәм җимерекләр эченнән яңа калкынып килгән Львов шәһәрен искә тешерә. Ул вакытта Казаннан бирегә нефть пәм газ промышленносте предприятиеләре ечен дистәләрчә тәрдәге машиналар һәм приборлар җибәрелә. Аннан килгән йезләрчә осталар украин егетләрен һәм кызларын бик күп терле һөнәрләргә өйрәтәләр. Ә хәзерге көндә Львовтан автобуслар һәм телевизорлар. инструментлар һәм электр лампочкалары төялгән поездлар көнчыгышка агыла. ...Үзенең үткен һәм бүгенге тормышы турында сөйләгәндә, Шәех Керимов әле Татарстанны, әле Львовны телгә ала. Мондый чакта миңа ул Украинага Татарстан җиреннән килгән тулы хокуклы илчевекилне хәтерләтә. Менә ул яңадан стенага эленгән карталар янына киле. Ул карталар Украине һәм Татарстан республикаларының кеннән-кеи үсә күтәрелә, чәчәк а»а баруын чагылдырган шартлы билгеләр белән чуарланган — Минем якташларым быел Татарстан Автономияле Социалистик рөсп.бпикәсы төзелүгә илле ел тулуны бәйрәм иттеләр. Бу чор эчендә Татарстан тормышында булган үзгәрешләрне санал чыгу эчен генә дә әллә никадәр вакыт кирем булган булыр иде1..— ди ул. Украина һәм Татарстан карталары эленеп торган стена буенда зур естәл Аиың естендә күп санлы фоторәсемнәр. Ул фотолар Шәех Кәримовиың данлы тормыш юлын чагылдыралар. Вакытлар уэу белен саргая тешкәй фоталарның кайберләреидә без аны гражданнар сугышында итеп күрәбез. Рус, украин, татар, башкорт чуваш, удмурт һәм мордав туганнары белән бергә ул ил бәхете, халык азатлыгы ечеч барган изге керешнең уртасында кайный- Менә — Бөек Ватан сугышы елларында тешкәй фоторәсемнәр сугышчан орденнар һәм медальләр. Шунда ук —революция казанышларын яклап калуда һәм гражданнар сугышы чорында актив катнашкан эчен Боек Октябрьның 50 еллык юбилее уңае белән бүләкләнгән Кызыл Байрак һәм Ленинград блокадасын еэү эчен барган сугышларда күрсәткән батырлыгы ечен бирелгән Кызыл Йолдыз орденнары Революциянең тугрылыклы солдаты, бүгенге көндә персональ пенсионер Шәех Керимов алган сугышчан бүлекләрне саный башласаң, алар дистәдән артып китә Өстелдә Казаннан килгән гаэета-журналпар. көрәштәш дуслары язган хатлар ят ә Аларда бүгенге һәм килечек тормышыбыз ечен гражданнар һәм Ватан сугышы кырларында үэ-үзлерен аямыйча көрәшкән ил батырларының якты хыяллары тормышка