АЛЬПИНИСТ ЯЗМАЛАРЫ

Безнең машиналар Алтай өлкәсендәге Катанда авылына килеп кергәндә кояшлы һәм эссе июнь көне кичкә авышкан иде инде. Без илнең төрле шәһәрләреннән — Свердлоаскидан, Ленинградтан, Мәскәудән, Новосибирскидан — җыелган кешеләр. Ә мин Казаннан, оеэ буген, Бийскидан чыгып, 550 килоиптәшләрнең күбесе аннан-моннан гына тамак ялгап алдылар да, авыл мәктәбе бакчасындагы каеннар төбенә таралышып, үзләренең йокы капчыкларына кереп чуму ягын карадылар. Уен түгел бит: иртәгә иртүк торып, без бу авылдан җәяүләп авыр походка—Үзәк Алтайның кеше аягы бик сирәк баскан районына юл тотарга тиешбез... Без торып походка әзерләнә башлаганда кояш яңа чыгып кына килә иде әле. Ә ерак походка әзерләнү бик җаваплы эш ул. Юлда андый-мондый хәл килеп чыкмасын өчен, барысын да бик җентекләп тикшерергә, һәр нәрсәне хаҗәте чыкканда ансат кына табып алырлык итеп үз урынына куярга кирәк. Киемсалымны, альпинизм кирәк- яракларын, азык-төлекне яхшылап капчыкларга тутыру, әйтергә ансат кына булса да, зур тәҗрибә сорый торган эш. Дөрес, безнең арада барысы да поход хәстәрләре белән таныш: кимендә ике-өч тапкыр мондый походларда булган кешеләр. Ләкин һәр походның үз мәшәкате бар аның. Ә завхозның эше аеруча күп. Ул атлар аркасына асып алып барылачак йөкләрне урнаштыру беләң мәшгуль. Завхоз һәркайсы метр юл уттек. Көн озыч машинада дыңгырдап килу шактый йончыткан булса да, иптәшләрнең сер бирәселәре килми: барысы да шаярышкан булалар. Биш йөз илле километр түгел, биш километр үткән кебек тә булмады әле бу дил, чамадан арттырып җибәрүчеләр дә бар арада. Дөрес, алар барысы да юл йэреп күнегеп беткән кешеләр. Ләкич, ничек кенә булмасын, ярты мең чакрым сикәлтәле юл үтү үзенекен итми каламы соң? Башта шулай мактанышкан булсалар да, зо килограммлы төенчекләрнең каА- сыида «әргә төрелгәнлеген, ул тәенчекләр- ивң кайсы нинди вт аркасына асылган булуын белеп торырга тиеш. Ялгышмас ечен ул алариыц Һ»рКайсыи номерлап уэ блокиатына языл бара. Завхозыбыз Сергей Георгиевич Успенскийга ул яктан һич те тел тидерерлек түгел. Бу эштә инде «»п еллардан бирле эшләп кипуче, зур теҗ- рибеле кеше ул. Уэ гомерендә бии куп экспедиция хуҗалыклары белән җитенчелек иткән. Памир, Тяньшань тауларына меиуче альпинистларны озаткан. Ә хәзер менә безне Алтай тауларына озатырга җыена. «Син аны җиде тән уртасында уятып, аптечка яки рация кайда дип сорасаң, секунд эчендә һич тә ялгышмыйча әйтә дә бирә»,— ди аның турында безнен экспедиция җитәкчесе Казакове Елена Алексеевна. Елена Алексеевна үзе дә тауларда бик кул йөргән, ул — атказанган спорт мастеры. Шактый олы яшьтә булса да, әле һаман яшьләрчә җитез, егәрле. Андый кешеләр белән теләсе нинди кыен юлга чыгарга була... Ниһаять, барлык теенчекләр дә төйнәлеп бетте. Инде аларны ат аркаларына гына асасы калган иде. Ләкин бу эш шактый мәшәкатьле булып чыкты. Без, экспедиция членнары, биштәр асып йорергә өйрәнгән булсак та, безнең кирәк-яракларны агып барырга тиешле атларның мондый хикмәт белән беренче генә мәртәбә очрашулары инен ләбаса. Алар гаепчекләрне аркаларына астырырга һич кенә дә теләмиләр тибенәләр, үэ-үэләрен аямыйча сикерәләр. Хәтта тәҗрибәле кәрванчылар да җайларына төшә алмый байтак азапланды ул кеине. Бары тик берничә атны «бракка» чыгарып, алар урынына башкаларын алып килгәннән соң гына, ниһаять, әзерлек зшлере тәмамланды һәм ун алты кешедән, кырык биш аттан торган безнең кәрван голга чыкты. Безне алты кәрванчы озата бара. Алар барысы да Алтайны бик яхшы белә торган, заманында яшь Совет иленең дошманнары белән сугышып йөргән гәҗрибәле син атланган атны этеп егар да агызып алып китер тесле. Күңел юкка гына шикләнмәгән икән: йөк аскан атларның берсе алганың яртысын узгач нәрсәгәдер сөртенде дә көчле агым аны шундук бөтереп алып, агызып китте, без нишләргә дә белмичә аптырап калдык. Хәер, аптырамзсаң да берни эшләрлек Түгел: без үзабеэ дә су уртасында, үзебезнең атларның да шундый уч хәлге төшүләре бик мөмкин. Ләкин безнең кәрванчылардан инде аргы акка чыккан ике Егор — К ураганны монарчы да берничә мәртәбә кичкәннәре булган кешеләр — күп уйлап тормадылар, агның are башлавын күрүгә икесе де берьюлы дуге сикерде һәм. тма-тнэ партизаннар. Урман сукмагы тар булганлыктан, кәрван шактый озынга сузылып бара. Куе үлән баскан йомшак сукмак буйлап җан гына атлый торгач, кәрван кип һем тиз агышлы Кураглн елгасына килеп төртелде. Без шул елганы аркылы чыгарга тиеш. Купер- фөлен юк, кичү ечен сайрак һәм таррак урынны эзләргә кирәк. Икс кәрванчы, безне калдырып торып, разведка ясап килгәннән соң, кәрван тагын кузгалып китте. Елга буйлап өскә таба бер-ике километр баргач, әлеге кәрванчылар сайлаган урында кичү башланды. Башта елганы «разведчиклар» үзләре кичте. Күбекләнеп актарылып аккан Кураганның аргы ятына чыккач, кул болгап безгә дә кичәргә мөмкин икәнлеген аңлаттылар. Сакланып кына кәрван да суга черде. Ярдан караганда әллә ни куркыныч булып тоелмвса да, әчене кергәч елга шактый хәвефле булып чыкты. Менә-менә агым Макалэнең авторы Н Хзкимуллин- йөзеп, агып Dapa торган атны куып та җиттеләр. Агым аларны да эләктереп алып бөтерә башлады. Хәзер инде ат кайсы да, Егорлар кайсы икәнлеген аерып та булмый башлады һәм мин, алар анда ни кылмак булалар икән соң дип, гаҗәпсенеп калган идем. Ләкин бер-ике минут үтүгә барысы да ачыкланды: алтайлылар ат өстендәге йөкләрне кисү белән мәшгуль булганнар икән. Төенчекләре агып киткәч, ат җиңеләеп калды һәм сикереп торды да аягы тимәгән җирдә йөзеп, тигән җирдә йөреп ярга чыкты. Шулай итеп, экспедициянең шактый азык-төлеге акса акты, әмма Егорлар атны коткарып калды... Тауларда йөри белү — бик зур һөнәр. Иң әйбәт карталар, иң яхшы компаслар да кайчакта бер тәҗрибәле кеше янында берни тормый, безнең озатучыбыз Андриан Тимофеевич Архипов Алтай якларын үзенең биш бармагы кебек белүче кеше иде. Инде җитмештән узса да, һәр эштә яшьләрдән калышмый торган уртача буйлы, таза гәүдәле ул карт тегенди-мондый гына озатучы түгел. Аның атасы да озатучы булган һәм заманында Алтайны өйрәнүче атаклы галим В. В. Сапожниковка юл күрсәтеп йөргән. Озын саргылт сакаллы, йомшак тавышлы, башына иске фетр эшләпә кигән ул кэрт безнең өчен бик тә кадерле кеше булып чыкты: кәрванны башлап ул алып барды һәм иң читен урыннарда да ни эшләргә, кайдан барырга икәнен ул искәртеп торды. Ә юлда кыенлыклар бик күп очрады безгә. Моңарчы кеше аягы бөтенләй диярлек басмаган урман араларыннан, як-ягы биек кыялар белән уратып алынган тарлавыклардан мөмкин кадәр тизрәк һәм юл язмыйча үтәр өчен шактый зур тәҗрибә һәм акыл кирәк ләбаса!.. безне барыннан да бигрәк таң калдырганы кыялар арасындагы тарлавыклар булды. Нинди генә үләннәр һәм чәчәкләр үсми анда. Ә ул чәчәкләрнең исләре! Мин андый хуш исне бүтән беркайда да татыганым юк иде әле. Аның шунысы бик гаҗәп: сичең як-ягыңда текә, ялангач һәм гомергә дә үлән үсми торган, башлары болытлардан ашкан кыя-таш бит! һөм менә шул кыялар арасындагы тарлавыкларда искиткеч матур чәчәкләр, үләннәр, агачлар. Ә һавасының сафлыгын әйтеп тә торасы юк инде. Лакин Алтайдагы барлык тарлавыклар да шулай мул үсемлекле һәм шулай матур түгел. Мәңге кояш төшми һәм бернинди үсемлек тә үсми торган шәп-шәрә тарлавыклар да бар анда. Андый тарлавыкларны үткәндә күңелләргә шом төшеп, тәннәр чымырдап куя... Әнә шундый тарлавыкларның берсен үткәннән ары безнең кәрван тауга күтәрелде дә Каир һәм Ьортулдак дип аталган тарлавыклар арасындагы коточкыч тирән упкын буена килеп терәлде. Аргут упкыны дип аталган атаклы упкын инән ул. Төбенә карасаң — башлар әйләнә. Шулай булмый хәле дә юк: тирәнлеге ике километр чамасы аның, ә төбендә тирә-якны шаулатып Аргут елгасы агып ята. Мондый урыннан кичү турында уйларга да ярамый иде, әлбәттә, һәм безнең кәрван Аргут упкыны кырые буйлап Иедыгем үзәнлегенә таба юл тотты... Иедыгем — агачларга һәм үләннәргә бәй шактый матур үзәнлек. Ә бара торгач безнең каршыдагы урманнар бик нык куерып тоташ стенага әйләнде. Аркаларындагы йөкләре агачларга кысылып, атлар тукталып кала башлады. Кәрванны туктатып, алар- ны юллап алырга туры килгәнлектән, алга бару бик нык акрынайды. Агачлар артык куе булып, кояш төшмәгәнлектән болай да тынчу, юеш урман һавасы без сазлыклы урыннардан бара башлагач тагын да ныграк тынчулана төште... Шулай шактый зур мәшәкатьләр белән бара торгач, кәрван мин моңарчы беркайда да күрмәгән шомлы һем гаҗәеп урманга килеп керде. Хикмәт шунда, ул урмандагы агачлар барысы да кап-кара баганалардан гыйбарәт. Чын баганалардан аермалары бары тик шунда гына, аларның очларында ботаклар бар. Ләкин аларның бер бөртек тә ылыслары юк. Алар да кап-кара. Бу — урман янгыны булган җир. Ут ул агачларның сагызлы кабыкларын һәм ылысларын гына ялап үткән, ә кәүсәләре шул килеш утырып калган. Бу —үле урман, күңелдә кызгану хисе уята торган шомлы урман. Шуңа күрә ул урыннарны тизрәк үтеп китәсе килә. Уннарча чакрымга сузылган шул уле урман эченнән баргач, без мүкләр һәм вак-төяк агачлар гына үсеп утырган сазлы болынлыкка килеп кердек Ярый әле бу сазлык булгаи, югыйсә янгын тагын да ераккарак китәсе икән. Сазлыктан бару шулай ук кыен булса да, өнә шул уй күңелне күтәрел җибәрә... Ь"" «үп елгалар ш/л боалыкган eikiiu*M««n шулай налган йулса »«ре« — Н. X. АЛТАЙ ТАУЛАРЫНДА Мең су бозлыгы ничектер ике басмалы баскычны хәтерләтә. Аның беренче басмасы, ягъни әлеге боз диңгезен» охшаган урыннары киң һәм сөзәгрәк, ө икенче басмасы тар, ләкин бик текә. Әгәр ул урында боз булмыйча су булган булса, анда бик зур һәм двньяда тиңе булмаган биек шарлавык булган булыр иде. (Икенче баскычның биеклеге 300 метр.) Хәер, ул хәзер дә шарлавык инде, әмма аннан су тугел, бәлки боз агып тора. Аерма бары тик шунда гына. Беренче баскычтан без чагыштырмача җиңел күтәрелдек. Инде менә икенчесенә менә башларга тиешбез. Ул бозлыкка менәр алдынчан мин көндәлегемә менә шушы юлларны язып куйганмын: «Мең су боз шарлавыгы. Шарлавыкта кеше егылып төшеп китәрдәй ярыклар бик күп. Борынгыдан калган җимерек патша сарайларын хәтерләтеп торган төрле биеклектәге боз баганалары да күп, аларның да безнең өстебезгә авып төшүләре бик ихтимал. Шарлавык шактый хәрәкәтчән булырга тиеш — әледән-әле боз ишелгән тавышлар ишетелеп тора...» Ә бозлыкның башына менгәч көндәлеккә менә болай дип язганмын: «Теге 300 метрлы «басмадан^ күтәрелгәндә боз ярыкларына таеп төшүчеләребез дә булды, ләкин, бер-беребезне бауга бәйләп барганлыктан, беркем дә алай зур бәхетсеэлеккә юлыкмады. Төбе күренми торган боз ярыклары өстендәге кар күперләрен үткәндә күз аллары караңгыланып китә иде. омма әлеге дә баягы шул бау белән бер-беребезне бәйләү монда да безгә бик зур ярдәм итте һәм рухи көч бирде. Бүген без бөтенләй ял итмичә эшләдек Әйе. эшләдек, чөнки бу шарлавыкның һәр метрын боз чабып, баскыч ясап үтәргә туры килде. Кайткач иптәшләргә сөйләсәң ышанмаслар да әле: ун сәгатькә нибары өч йөз метр гына ара үттегезмени дип, көләргә тотынырлар. Ә без менә монда ул араны бик тиз, бер көн эчендә үттек дип сөенешеп утырабыз. Сөенерсең, абзыкаем. Андый-мондый көтелмәгән берәр нәрсә килеп чыгып, ярты юлда туктап калсаң да берни эшли алмас идек бит1„» Мең су шарлавыгыңның естенә менгәч шактый еракка сузылган тигезлек — боз кырлары башланды Ә алардан арырак тагын таулар, боз белән капланган текә таулар китә. Әлеге тигез боз кырынде палаткалар корып төн үткәргәннән соң, иртүк торып, тагын юлыбызны дәвам итәбез. Төшкә таба кояш яктысында күзләрне камаштырып ялтыраган боз кырын үтеп, тагын тауга күтәрелә башлыйбыз. Хәзер инде, аяк астында тайгак боз түгел, бәлки ап-ак кар шыгырдый. Бу — Алтай тауларының иң биек ноктасы булган Белуха тавы итәге. Без шул Белуханың түбәсенә менәргә тиешбез. Тездән кар ерып барсак та, бөтенебезнең дә кәефе яхшы. Көләбез, шаян сүзләр сөйләшеп киләбез. Ялга тукталган вакытларда аска карап табигатьнең шушылай киң, иркен һәм матур булуына сокланып утырабыз, мәңгелек кар фонында фотога төшәбез, һава саф, салкынча, сулап туймалы түгел. Ә бит хәзер, менә шушы минутларда, Алтай далаларында түзеп булмаслык дәрәҗәдә эссе һәм бөркүдер. Ләкин таулардагы һава торышы иркә кызларның холкы кебек бик тиз үзгәрүчән була икән. Миллиардларча бәләкәй лампалар сыман булып кояшта ялтырап яткан кар бөртекләре кинәт кенә «сүнеп» китте дә шул арада каяндыр соры болытлар килеп чыгып, бетен дөньяны каплап алды. Аннары ишелеп кар яварга тотынды. Без хәзер кар болыты эчендә. Бер-беребезне күздән югалтмас өчен, тотынышып дип әйтерлек барырга туры килә. Кар ява башлауга бер-ике минут үтугә яшен яшьни башлады. Ялт та йолт, ялт та йолт килеп, яшен шарлары безнең тирәдән туктаусыз үтеп тора. Алар шулкадәр якын безгә — кулыңны сузсаң тотып алып булыр төсле. Без хәзер бик куркыныч хәлдә. Тау яшене уен эш түгел, сугып үтерүе дә бик мөмкин. Шуңа күрә барыбыз да биштәрләребезне салып, аларны тиз генә карга күмеп куябыз: биш-әрлардә калай консераа банкалары бар. ә яшен андый калайларга «сугып» уйнарга аеруча ярата. Хәзер инде алга бару һич тә мөмкин түгел, кар көчәйгәннән көчәя бара, дөньяны тоташ караңгылык чорный һәм без. палаткалар корып, тукталырга мәҗбүр булабыз, дүрт кешелек палаткага бишәү урнашабыз. Башкача һич тә сыеп булмагач, башлы- аяклы ятарга туры килә. Хәер, монысына үзебез гаепле, чөнки, күтәреп барырга җиңелрәк булсын дип, бүтән палаткаларны тауга алмаган идек. Тыгыз булса да түзәргә туры килә, ә тышта җил котыра, буран дулый. Кар тузаннары хәтта палатка тукымасы аркылы да үтеп керә. Палатка бөтенләй ук җимерелеп төшмәсен өчен, аның түбәсенә өелгән карны әледән-әле кагып торырга туры килә... Твн үТвп та ң а ткач та буран басыл- «вДы Киресемне, тагын да ныграк дулый бащледы, Шуңа куре кенне без әлеге кысан палаткада үткәрдек, һич кичектергесез очракларда гына чыгыл керергә кирәк булганда да ишеген кар баскай палатканың авызын кул белән керәп азапланырга туры килде... Без монда унберенче августта туктаган идек. Бүген уиәченче август. Палатканы кар инде ботенләй күмеп ук киткән, шунлыктан һава тынчу, сулыш алуы читен. Җитмәсә иркенләп сузылып ятарга да мемкинлек юк, ян башлары авыртып бетте инде. — Кар явуы басыла теште бугай,— ди башын палатка ишегенә таба куеп яткан Арсен. Куанышып, барыбыз да палаткадан чыгабыз. Буран ботенләй үк туктамаган булса да, томан бераз тарала тәшкән, кән ачылыбрак киткен кебек. Юлыбызны дәвам итмәкчо булып, палатканы җыябыз, биштәрләребезне аркаларыбызга асабыз. Ләкин кузгалып китүе- я 5.>г. .р,ы С.Г.Г. ...... ..р 6,- ГиЛи-Вг-чи» раны күтәрелә. Җил дә кинәт кәчееп — китә. Салкын битләрне етел-етеп ала. Ә без акрын гына баруыбызны дәвам итәбез. Аннары аякларыбыз туңа башлый һәм без, тәмам ошеп калудан шикләнеп, тукталабыз да тагын палатка корыл, аның «олысына» сыенабыз. — Минем аякларым берни дә тоймый,—дип сукрана Аиект. — Минекеләр дә шулайрак шул,— ди Володя да, аңа кушылып. — Соң ни пычагыма болей бекшәешеп утырасыз алай булгач! — ди еларга Арсен, шактый ачулы итеп, Тизрәк ботинкаларыгызны салыгыз да спирт белән аякларыгызны уыгыз! Аякларын салсалар, тегеләрнең икесенең дә бармаклары ешогән икем. Бераз угач, Володяның ешүе кайтып, бармаклары кызарып китте, е Апексныкылар һаман елак килеш торалар иде әле. Хезер Елена Алексеевна да аңа ярдом ите башлады. Ул гел шулай, үз әниебез шикелле, һәркайсыбызга якын, үз итеп карый. Лекич ул да безнең белен бергә килгән, арыган кеше бит. — Ничек син оялмыйча олы кешегә удырып торасың, үзең ышкырга ярамыймыни!—дип мин Анектны ачуланып алдым. Анект кинәт кенә әнонә килгәндәй уңайсызланып куйды. Аннары аягын үзе ышкырга тотынды. Күренеп тора, ул бик нык арыган иде. Шуңа күрә аңа катырак бәрелүем эчен минем үземә дә ничектер уңайсыз булып китте. Без шулай һәркайсыбыэ үз зше белән мәшгуль булып торган арада кинәт күршо палаткадан: — Малайлар, тизрәк ярдәм итә күрегез! — дигән хәвефле тавыш ишетелде. Палаткабыздан башларыбызны тыгып карасак, исебез китте: таудан ишелеп тешкәй кар күршелерәбеэнең палаткасын бәтаиләй күмел киткән иде. Тиз генә чыгыл, аларны казып алырга туры килде. Ә җилнең һәм б/раниың һич тә туктар чамасы күренми иде әле. Без барыбыз да баштанаяк нарга буялып беткәнбез, үзебез туңабыз — тешләребез тешкә тими. Сакал-мыекларыбызга, керфекләребезгә шулай ук нар бозланып каткан Август уртасында без нәкъ кыш бабай шикелле булып йерибез. Үпкәләр урын юк, чәнки монда без үз теләгебез белен чыккан кешеләр.. АЛТАЙ ТАУЛАРЫНДА Унбишенче август төнендә дә без һаман шул урында палаткаларыбызда ята идек әле. Кар бөтенләй басып китә башлагач, төнге сәгать бердә торып палатка тирәсен бераз рәткә китереп кергән идек. Ә буранның һаман туктар исәбе юк иде әле. Ләкин тауда һава тиз үзгәрүчән шул. Иртән безне йокыдан Елена Алексееенаның: — Ура! Торыгыз, егетләр, безнең урамга да бәйрәм килгән! — дип кычкырган шатлыклы тавышы уятты. Без шатланышып палаткадан чыкканда буран чыннан да тынып калган һәм кен матур, кояшлы иде. Күктә болытның әсәре дә юк, хәтта бездән шактый еракта булган Монголия җирләренә кадәр аермачык булып күренә иде. Бозланып каткан карларыннан чистартып, палатканы төрәбез, биштәрләребезне аркаларыбызга асабыз да тагын тауга күтәрелүебезне дәвам итәбез. Ә күрше палаткадагылар, шуннан ары бара алмыйча, кире төшеп китәләр, чөнки аларның юлга алган ризыклары саеккан иде. (Саекса да гаеп түгел, чөнки без биш көн кар астында ятсак та, ашамыйча гына ятмадык бит.) Күтәрелү хәзер тагын да кыенлаша төште: атнага якын ишелеп яуган кар тирән һем бик йомшак, аяклар бот тиңентен бата. Ә кар астында тайгак боз. Шунлыктан бик сакланып, һәр адымны ипләп кенә басып барырга туры килә. Акрынлап булса да, штурмны дәвам итәбез. Кинәт иксез-чиксез кар диңгезе өстендә ниндидер эзләр күренә башлый. Әллә бездән алда нинди дә булса башка партия белән чыккан альпинистлар үтте микән дип. шунда ашыгабыз. Юк, альпинистлар эзе түгел, Алтай хуҗасы — аю эзе икән ул. Безгә генә түгел, аюга да тауга менү шактый кыенга туры килә икән: әнә ул, аяклары таеп киткәнлектән, текәрәк урыннарда шуып-шуып кире төшкән, боздагы ярыкларны әйләнеп үткән. Текә кыя буендагы тигезрәк урынга ялга туктыйбыз. Гел кар ерып килгәнлектән, ботинкаларыбыз, чалбарларыбыз һәм бияләйләребез манма су булган. Аркаларыбыз- дан пар чыгып тора. Каршыбыздагы текә кыяга күтәрелү җиңел булмаячагын алдан ук сизеп торабыз. Ахырдан ике төркемгә бүленеп күтәрелеп карарга кирәк дигән нәтиҗәгә киләбез. Анект, Володя һәм мин бер бауга бәйләнеп, ә Арсен белән Елена Алексеевна икенче бауга бәйләнеп китәләр. Безнең бәйләм алдан кузгала. Кар шундый ярмалы: баскан саен ишелә дә төшә, ишелә дә төшә. Бер адым алга атлап, ике адым артка шуа башлагач, карны көрәп, бозга баскычлар ясап менәргә туры килә, һәркем мөмкин кадәр азрак сөйләшергә тырыша: көч кимрәк сарыф ителсен. Бик кирәк булган очракларда бер ике сүз белән генә үзара аңлашабыз. Менгән саен кыя текәләнә бара. Шулай да тауның түбәсе күренә башлады инде. Тау түбәсендә җил шактый көчле булса кирәк — карны себергәне күренеп тора. Әгәр шушыннан берәребезнең аягы таеп китсә — харап. Ул чакта безнең бөтен хезмәтебез юкка чыгачак. Шуңа күрә һәркем аеруча сак булырга тырыша... Ниһаять, бөтен авырлыклар артта калды. Без Алтай тауларының иң биек ноктасы булган Белуха түбәсендә. Бездән өстә бары тик зәл-зәңгәр күк йөзе де. шул күктә акрын гына йөзеп баручы ике-өч болыт кисәге генә. Хәзер без иң тантаналы минутлар кичерәбез: үзебезгә кадәр бу тауга менгән кешеләр калдырган билгене эзлибез. Озак та үтми, Володя куанып кычкырып җибәрә: — Килегез, таптым! Менә ул тимер банка! Ашыгып һәм дулкынланып банканы ачабыз. Банка эченнән саргайган һәм бик пөхтәләп терелгән кәгазь килеп чыга. Аны сүтеп укыганнан соң бу тауга менгән кешеләрнең исемнәрен һәм аларның кайчан монда булганлыкларын беләбез. Кәгазь утыз җиденче елда язылган. Аңа дүрт кеше исем-фамилияләрен язып куйганнар. Димәк, бу ноктага шул елдан бирле кеше аягы басмаган. Үз чиратыбызда, без дә бу тауга кайчан менүебезне һәм исем-фамилияләребезне язып, шул ук банка эченә тыгып куябыз. Безнең бу язуыбыз горур Белуха түбәсендә тагын ничә ел сакланыр икән? Бездән соң монда тагын кемнәр күтәрелер икән? Без аларны белмибез. Ләкин шунысы бәхәссез: кемнәр генә менсә дә. алар да нәкъ менә безнең кебек куанышачаклар һәм онытылмас тантаналы минутлар кичерәчәкләр. Бер тапкыр да коры җиргә басмыйча, гел кар һәм боз арасында көн күреп йөрүебезгә инде ун көн булды. Андый-мондый хәвеф-хәтәр булмаса да, шактый йончылдык инде без. Ләкин әле юлның иң кыены алда: таудан төшү аңа күтәрелүгә булып Волода теш». алырга куша, Шулай итеп, аның кулында хәзер алтмыш метрлы бау. Без хәзер нишләр икән инде дип торганда, ул өстә сөңге сыман булып калкып горган зур гына боз кыясы башына бавын ыргыта да бау шул кыяга эленеп кала. Хәзер эшнең асылы безгә дә аңлашыла башлый: ул кыяга кидерелгән бауның бер ягына тотыначак, ә без, икенче ягыннан тотып, бауны акрынакрын җибәрә торачакбыз. Ягъни без аны астан тотыл төшерергә тиеш булабыз? Шунысы гаҗәп, аны тошеру без уйлаганнан күп мәртәбә ышанычлырак та. ансатрак та булып чыга. Бауны чишеп, өстәге боз кыясыннан тартып алганнан соң, сөяп куйган кебек текә кыя стенасы буйлап ничек тешу турында киңәшләшеп алабыз да эшкә керешәбез. Юк, кыя никадәр генә текә булмасын, ул безне куркытмый инде. Чөнки монда, бердән, бозга тотынгандагы кебек, куллар туңмый, икенчедән, кыяга ыргак кагып, бауга бәйләнеп төшәргә була. Шуның өстенә кыяда басып торыр өчен ярык һәм чыгып торган «кәрнизләр» дә байтак күренә. Шулай да бу эш җиңел түгел. Бик сакланып эш итәргә һәм каушамаска кирәк... Ни тырышсак та, ул көнне кыядан төшеп җитә алмадык. Кунарга туры киләчәк. Ләкин ничек кунарга соң! Палатка кору турында уйларга да ярамый — аны корырлык тигез урын юк. Инде тәмам күз бәйләнеп барганда кыяның зуррак булып чыгып торган бер җирендә тукталдык та, шунда ыргаклар кагып, бау белән бәйләнеп, кыя стенасына сөялеп кенә йокларга мәҗбүр булдык. Без уянганда таң сызылып кына килә иде әле. Соңгы ризыгыбызны — бер банка шпрот консервасын — бишкә бүлеп капкалап алдык та тагын төшә башладык. Кыя итәге якынайган саен күңелләребез күтәрелә барды һәм, ниһаять, без аякларыбызда нык басып торырлык хәвефсез җиргә тошеп җиттек. Тукталып тормастан, кыя итәгендәге бозлыкны үтеп, яшел мүкләр белән капланган тау болынлыгына бардык та, биштәрләребезне салып ташлап, башта куанышып бер беребезне җиңу белән котладык. аннары бераз ял итәргә утырдык.