УНИВЕРСИТЕТНЫҢ БЕРЕНЧЕ СТУДЕНТЫ

1799 елның кышында, гимназиясе укырга урнаштыру нияте белен, сигез яшьлек Сережаны анисе Казанга алып киле. Пекин урнаштырмый: соле- мәтлеге биш шептан булмаган улын чит кешелер кулына калдырып китәргә кызганып, аны яңадан үзе белән алып кайта. Әмма малайның шул чакта Казанга килүе аасев калмый. С. Т. Аксаков бу хакта соңыннан үзииең ■Истәлеклер»еидә :ичек итеп язылган: «...без театр турына җиткәч, ул (Карташевский — В. К.) кучерга: «Театр ишеге тобенә туктат!» диде. Кучер атын театр ишеге төбенә китереп туктаткач, Григорий Иванович чанадан сикереп төште, ә мин куанычымнан бөтенләй аптырап калдым, кыймылдый да алмыйча утыра бирдем. Григорий Иванович тузә алмыйча көлеп җибәрде һәм миннән: «Нәрсә! Әллә театрга керәсегез килмиме!» — дип сорады. Мин юләр кешедәй куанып сикереп төштем. «Колбасники» («Колбасачылар») дигән операны карадык. Я ходаем! Нинди бәхетле идем мин ул көнне!..» Шуннан ары күп тә үтми. Сережа Есипов театрында «Недоросль» («Җитлекмәгән егет») «Ошибки или утро вечера мудренее» («Ялгышлар яки иртә кичтән хәерлерәк») исемле пьесаларны, «Нина или сумашедшая от любви» («Нина яки мәхәббәттән акылын югалткан») исемле операны карый. Карап кына да калмый, кайткач ук, гимназия тәрбиячеләренә сиздермичә генә, узе караган спектакльләрдәге рольләрнең сүзләрен яттан өйрәнә. Театрны шулай яратканга, Сережа 1804 елны ук үзенең классташы Александр Панаев белән дә бик якыннан дуслашып китә. Сережа кебек үк театрга мөкиббән киткән Александр гимназиядә «Аркадские пастушки» («Аркад көтүчеләре») исемле кульязма журнал чыгара башлый һәм төрле псевдонимнар белән ул журналда повестьлар, шигырьләр урнаштырып бара. Аның бу эше Аксаковка да кызыклы булып тоела һәм ул да, дусты Панаевка сиздермичә генә, шул журналга язгалый башлый Гимназиядә укыган вакытларында чыгара башлаган журналны университет студенты булгач та чыгаруны дәвам итәләр. Бертуган Панаевлар, бертуган Перевощиков- лар һәм Аксаковның башка дуслары әдәбият белән һаман саен күбрәк мавыга баралар: шигырьләр, хикәяләр язалар, көнбатыш язучылврының әсәрләрен тәрҗемә итәләр. Аксаков һәм аның иптәшләре бер үк вакытта театр белән дә элеккечә үк кызыксыналар. 1805 елның кышында атаклы Мәскәу артисты Плавильщиков. Казанга килеп, Есипов театрында уйный башлагач, студентлар аеруча дәртләнеп китәләр. «Партерда яисә креслоларда утырып карарга студентларның хәленнән килми: партердагы урын бер сум, ә кресло бәясе ике тәңкә дә ипле тиен тора иде,—дип яза Аксаков үзенең «Истәлекләр»ендә.— Шунлыктан безгә арзанлы илле тиенлек урыннарга гына утырып карарга туры килә торган иде. Ләкин бу безнең өчен бик тә уңайсызспектакльләр сәгать җиденче яртыда башлана, ә безнең лекцияләр алтыда гына бетә. Димәк, театрга спектакль башланганда гына барып җитәргә мөмкин, ә ул чакта инде әлеге арзанлы урыннарның да алгы рәтләренә кешеләр утырып беткән, безгә бары тик берни күрел булмый торган арткы эскәмияләр генә калган була торган иде. Шул уңайсызлыктай котылу өчен түбәндәге чараны куллана башладык: сәгать бишләрдә үк тазарак һәм көчлерәк ике-өч студент театрга баралар да теге арзанлы эскәмияләрнең алгы рәтләреннән безгә урын алып куялар һәм, без килгәнче, бүтән кешеләрне утыртмыйча, саклап торалар. Баштарак безнең ише арзанны «яратучылар» тавыш чыгарсалар да. соңыннан бу гадәткә күнектеләр һәм бары да тыныч кына үтеп китә торган булып китте. Без театр башланганда гына килеп керәбез һәм әзер урыннарга барып утыра торган идек. Башта алдан бара торган студентлар класстан сиздермичә генә чыгып сыза торганнар иде. ләкин соңыннан, бу хәлнең сәбәбен аңлагач, профессорлар да, 1 Бу журнал Мәскәудәге үзәк архивта хәзер дә саклана — В. К. укытучылар да кайбер тыңлаучыларның книга чыгуына бармал аша «арый тертая булдылар. Ә хормәтле Ибраһимоа исе: «Театрга барырга вакыт түгелме икән. әфәнделәр'» дип кайчакларда уа классын ярты сәгатькә алданрак та җибәрә торгам иде. Афишслар табу да үзебезнең студентларга йекләнә. басма афишалар шәһәрдә юк иде. Кайбер дәрәҗәле кешеләр язма афишаларны театр конторасыннан алалар, ә куелачак пьеса һәм анда уйнаячак артистлар турында шәһәр халкына театр ишеге тебеидәге колоннага дүрт кадак белән беркетеп куелган игълан аша хәбәр ителә иде. Мин дәресен әйтергә тиешмен, без афишаларны урлый торган идек. Театр ишеге тебенә киләсең дә игъланны укып торган буласың. Аниары, якынтирәдә кеше юк чекта, тиз генә афишаны куптарып аласың да. табышны куеныңа тыгып, университетка кайтып китәсең. Соңыннан, студентларның бу хикмәтен сизеп алгач, театр тотучы Есипов студентларга афишаны театр конторасыннан алырга рохсәт итә башлады. Пләеилыциковиың уены миңа театр сәнгатендә яңа донья ачты—> Аксаков һәм аның иптәшләре Плаяильщииовның уйнавын шулкадәр яраталар хәтта, аңарга охшарга тырышып, узләре дә спектакльләр куя башлыйлар. Студентлар йоклый торган бүлмәләрнең берсендә Веревкнниың «Так и должно* («Шулай тиеш*) исемле комедиясен һем Сумароковның «Приданое обманом* («Ялган бирнә») исемле пьесасын уйныйлар Алариың уеннарын тамашачылар бик хуплап каршы ала. Уя спектакльләрдә Сережа тел рольләрне башкара. Аннары, «тәртипләре әйбәт булган эчен булок йозениән*. попечитель студентларга университет бинасында сәхнәләр куеп, пәрдәләр элеп театр уйный башларга рохсәт итә. Шуннан соң тотрыклы театраль труппа тезелә һәм аның җитәкчесе итеп бертәвыштаи Сережа Аксаков сайлана. Сережа театр олкәсеидә шундый тырышып эшләп йерн ки. рольләрне әйбәт башкаруына хермәт йозениән, Есипоә аңа хәтта спектакльләргә йерү очеи үз театрындагы бер креслоны да бүләк итә. 1806 елның 17 деиабреида Аксаков Ибраһимоа оештырган әдәби түгәрәккә кертүне үтенеп гариза бирә. «Зима* («Кыш»), «К соловью* («Сандугачка*) исемле шигырьләрен китерә һәм түгәрәккә член итеп алына. Театр һәм поэзия белән мавыгудан тыш. Аксаков Казанда укыган елларында беҗәкләр коллекциясе җыю белән дә шегыльләиә Буш вакыты булган саен үл үзенең дусты А. Панаев белен бергәләп Казан бакчаларында, шәһәр тирәсендәге болыннарда күбәләкләр җыеп йори. Әти-әниләренең киңәше буенча. Петербургта хезмәтне урнашу нияте белей. 1807 елда Аксаков Казан университетыннан китәргә гариза аза. ®ти әнисенең сүзен тыңлап, китәргә ризалык бирсә дә. Казан университетыннан аерылу Сережага бия читен була. Университет белем хушлашкан вакытын «Истепеклор»енде үл менә ничек итеп сурәтли: «Үзара кочаклашып, без барлык аудиторияләрне, бүлмәләрне һәм залларны йореп чыктык. Аннары озак итеп кочаклашып һәм үбешеп тордык, бетенлейгә хушлашып, студентлар һәм хәстә гимназистлар да мине озатырга ишек тебенә чыктылар. Мин баскычтан акрын гына тоштем. Кыен һәм бик күңелсез иде миңа. Мим борылып тагын бер мәртәбә иптәшләремә, университет бинасына карадым һәм йоге- рә-атлый китеп бардым...» Сергей Тимофеевич Аксаков Казанда укыгаи елларын гомере буена онытмый һәм һәрвакыт сагынып, хормәт белән исенә ала. «Минем күңелемдә сакланган барлык яхшылыклар очам, мин үземне миңа үл яхшылыкларны биргән гимназиягә, университетка. иҗтимагый фәннәргә бурычлы дип саныйм»,— ди үл. (Аксаков. Воспоминания. Собр. сочм о 4-х томах. Т. J. Москва. 19SS г.) С. Т. Аксаков Казанда укыганда фатирда торган йорт хозер дә и сан әле. Уя — Карл Маркс урамындагы 57 нче йорт.