ӨЧ РЕВОЛЮЦИЯ БӨРКЕТЕ

< Ямашевтан бер генә ел соң, аның белән бергә социалдемократ большевиклар сафында эшли башлап, үзенең аруталуын белмәве, тырышлыгы, гадәттән тыш фидакарьлеге, иң каты кысу-җәберлэү вакытында да уз юлыннан кайтмавы белән аеруча урын тотканнарның берсе һәм беренчесе, швбһәсез, Галимҗан Сәйфетдинов булоьи. Г. ИБРАҺИМОВ. -g *7елнь,Н апрелендә. Мулланур Вахитов һәм Галимҗан Сәйфетдинов инициаI tz 1 я тивасы буенча, татар хезмәт ияләре арасында революцион эш алып бару очен Казанда Мөселман Социалистлар Комитеты оештырылды. Аның составында большевиклар һәм сул эсерлар белән бергә Совет хөкүмәте очен керәшүче, социалистик революцияне яклаучы татар революцнон-демократлары да бар иде. Бу, әлбәттә, карт большевикларга шушы оешманың үз эчендә дә большевистик идеяләр өчен көрәш алып бару бурычын йөкләде. Галимҗан Сәйфетдинов большевизм канатын тәшкил итте, бөтен комитетны большевистик итү өчен көрәште. Галимҗан Сәйфетдинов царизмга, буржуазиягә, партия дошманнарына каршы көрәштә Мулланур Вахитовның юлдашларыннан берсе булды. Партия эшенә чын күңелдән бирелгән, турылыклы һәм курку белмәс татар резолюционеры иде ул. Галимҗан Җамалетдин улы Сәйфетдинов 1832 елның 29 январенда элекке Оренбург губернасы Троицк шәһәрендә туа. Бала чагы энесе Фазылҗан һәм сеңелесе Хәдичә белән бергә шул шәһәрдә үтә. Әтиләре Җамалетдин абзый белән әниләре Хәбибҗамал апаның балаларына уңай йогынтылары зур була. Галимҗан яшьтән үк һөнәргә ойрәнә: әтисенә читек-кәвеш тегү эшендә булыша. Галимҗан 1895 елда, 13 яшендә, рус классына укырга керә. 1898 елда Троицк шәһәр училищесында укый башлый. 1901 елны Казанга килеп. Татарская учительская школага керү имтиханнарын уңышлы башкара. Биредә X. Ямәшев, Г. Коләхметов һәм башкалар белән таныша. Алар белән бергә рус һәм чит ил язучыларының әсәрләрен ойрәнә. Бигрәк тә Ж. Ж. Руссо. Вольтер, Карамзин, Пушкин, Лермонтов. Фонвизин, Аксаков. Кольцов, Грибоедов, Тургенев, Гоголь һәм башка язучыларның әсәрләрен яратып укый. 1903 елда Галимҗан революцией прокламацияләр белей таныша һәм Казан революционерлары белән аралаша. 1904 елның апрелендә самодержавиегә каршы оештырылган революцион сходкага катнаша . Шул ук елның май башында, укулар беткәч, каникул вакытында акча зшләп влу һәм алдынгы ашчеләр белей аралашу теләге белән. Урал якларындагы алтын приискаларына китә Ул анда ашчеләр сыйныфының алдынгы вәкилләре белән аралаша, социал-демократлар түгәрәкләренә катнаша, ашчеләр арасында революцион аш алып бара башлый. Алтыи принскаларыинан Галимҗан тик августның урталарында гына Казанга кайта. Бу вакытта ул гади укучы гына булмый инде, ә социал-демократагитатор булып әаерепә. Ул студентлар, шәкертләр, укучылар һәм ашчеләр арасында революцион аш җәелдерүдә катнаша. 1904 елның сентябри — октябре айларында Казан губернаторы исеменә Верхио-Уральск Галимҗан Сәйфетдииоә 1913 2 елда. Кааан. (Фоторәсем 6е- Z ренче тапкыр басыла.) чиновникларыннан, алтын прнискалары урыныннан, бер-бер артлы Г. Сәйфетдииовның «җәмгыять очен куркынычлык кеше икәнен раслый торган яатлар килә. Казан губернаторы кушуы буенча, Учительская шиолаиың педсоветы. 1904—1905 уку елыиың 1 иче чире- ' ген «4» һәм «3» билгеләренә тәмамлавына карамастан. Галимҗанның тәртибенә «4» ... билгесе куярга карар кабул ите. Г. Сәйфетдииоены яшертен күзәтү башлана . Ләкин куркусыз Галимҗан революцион зшеи туктатмый, ә. киресенчә, тагы да киңрәк итеп - җәелдереп җибәрә. 1903 елда Галимҗан Учительская школа укучылары арасында социал-демократик түгәрәк оештыруга аитне катнаша. Рус толен яхшы белүе иәткҗәсондә, Казандагы _ гимназия, университет студентлары. «Мохоммәдие» мәдрәсәсе шәкертләре һәм завод- фабрика зшчеләре арасында оештырылган революцион оешмалар белән злемтә урнаштыра, алар арасында агитатор булып чыгышлар асый. Сәнфетдиноа шиолаиың революцион карашлы укучылары арасында үзен булдыклы җитәкче, әзерлекле пропагандист һәм ялкынлы агитатор ител таныта, укучылар белән бергә, завод фабрика зшчеләре арасында сходкалар оештыра, революцион прокламацияләр тарата, политик речьләр белән чыга Шундый сходкаларның берсе 1904 елиың ■ ноябренда үткәрелә. Галимҗан зшчеләргә социал-демократларның программасын аңлата һәм влариы зкеплуататор стройга каршы керешергә чакыра ‘ Ләкин речен сайлап бетерә алмый, полицейскийлар аны кулга апалар. Ике коннан соң Галимҗан башка иптәшләре белән иреккә чыгарыла һәм полиция күзәтүе астына алына. Г. Сәйфетдииовның революцион зштә актив катнашуы Учительская школа җитәкчеләренә дә ишетелә. Бу мәсьәлә турында 1904 елиың 12 иовбренда школа җитәкчеләре махсус педсовет җыелышы үткәрәләр. Җыелыш түбәндәге карарны кабул итә: «Укучылар арасында тискәре идеяләр таратуы Һәм революцион евро- кәттә актив катнашуы очей Г. Сәйфетдииоены школадаи чыгарырга» Шулай ител. 1904 елның 12 ноябрендә Галимҗан Учительская школаиың 4 иче классыннан куыла. Галимҗан Сәйфетдииоа. школадаи чыгарылгач Казанда телле >ш таба алмый. Ул үзенең тамагын туйдыру очеи аерым кешеләрнең балаларына русча дәресләр биреп ион күрә. * ТАССР ҮДА, ф 199, тәрк. бер. I, >ш 542. 532—ЯЗ битләр. * Шунда ук. 364 бит * ТАССР ҮДА, ф. 142. теркәү борәмләте I »ш 72. 94 бит * Шунда ук, Ф. 199, теркәү берәмлеге 1, аш 542, 373—377 бнтләр. * Шу*ы*а ук, 369 бит. Укудан куылу тормышындагы уңышсызлыклэр Галимҗанның канатын сындыра алмыйлар. 1 1905 елның 5 февралендә Казанская Татарская учительская школа инспекторы тарафыннан язылган хатта бу хакта ачык әйтелә: «Галимҗан Сәйфетдинов школадан куып чыгарылганнан соң, Казанда үзенә билгеле бер эш таба алмый, терле революционерлар белән очрашып, ул татар яшьләренә, бигрәк тә школа укучыларына, хәзерге хөкүмәткә каршы революцион юнәлеш бирә. Әмма, минем тарафтан Сәйфетдинов- ны школзга кертмәс өчен чаралар күрелүгә карамастан, укучылар белән школадан тыш очраша, хәтта школа бинасына да төрле юллар белән үтеп керә. Мәсәлән, 4 февральдә сәгать 12 дә Сәйфетдинов, школага кереп, укучылар арасында агитация эшләре алып барды. Шуннан соң укучыларның уз-үзләрен тотышы кискен үзгәрде. Ә миңа, укучыларны яңадан тынычландыру өчен, бик зур хезмәт куярга туры килде—п ' Г. Сәйфетдинов жандармерия, полиция һәм провокаторларның күзәтүеннән дә курыкмый. революцион сходкаларда, җыелышларда үзенең политик речьләрен сөйли. 1905 елның 11 февралендә, татар приказчиклары җыелышында, забастовкага чакырып чыгыш ясаган вакытта, Галимҗанны тагын кулга алып, «полиция чаралары белән» частька озаталар , революцион түгәрәктә катнашуы өчен судка бирәләр. Ләкин Казан округ суды прокуроры Галимҗан Сәйфетдиновны төрмәгә утырту яки сөргенгә җибәрү өчен җитәрлек сәбәпләр таба алмый, аның эшен туктата. Ләкин буржуаз элементлар, милләтчеләр, ничек кенә булса да Галимҗаннан котылырга теләп, губернатор исеменә аны туган ягына, Троицк шәһәренә сөргенгә җибәрүне таләп иткән хатлар язалар 12 13 14 15 . Г. Сәйфетдинов яшерен полиция күзәтүе астында булуга карамастан, революцион эшен дәвам итә. политик җыелышларда катнаша, Алафузов, Крестовников һәм башка завод эшчеләре арасында төзелгән социал-демократлар оешмасында революцион речьләр белән чыга. Шул елларда ул Казанның мәдрәсә шәкертләре, Учительская школа укучылары, реалистлар һәм гимназистлар түгәрәгенең утырышлары үткәрелә торган «Сарай» исемле бинада беренче тапкыр Мулланур Вахитов белән очраша, бу елларда Партиянең үзәк органнары битләрендә татар революционерлары турында язылган мәкаләләрдә Г. Сәйфетдиновның революцион эшенә зур бәя бирелә. 1905 елгы революция вакытында Галимҗан РСДРПның Казан комитетында эшләгән Я. М. Свердлов, В. В. Адоратский, И. А. Кулеша, Н. Н. Накоряков һәм башкалар белән таныша ’. Алар йогынтысы белән марксизм-ленинизм тәгълиматын өйрәнә. Казандагы күренекле революционерлар белән бер сафта эшләү, 1905 елгы революцион хәрәкәтләр яшь көрәшченең политик яктан үсешен тизләтәләр. Ул Казан РСДРП комитеты каршында татар халкы һәм укучы яшьләр арасында эшләү өчен төзелгән пропаганда группасына член булып керә, бөтен көчен кызганмыйча шунда эшли. Комитетның кушуы буенча, татар эшчеләре арасында ана телендә агитация эше алып бара, татар эшчеләре очен большевистик прокламацияләрне, листовкаларны русчадан татарчага тәрҗемә итә һәм эшчеләр арасында тарата. Бу прокламацияләрнең күбесе халыклар дуслыгына, пролетар интернационализмга багышланган була. Менә шулерның берсе: «Татар иптәшләр!., һәрвакыт исегездә тотыгыз: без сезне җәберләүче вә изүче патша хокумәтенә каршы корэшкә чакырабыз. Без һәрвакыт уртак дошманны бары тик рус халкы белән бердәм союзга кереп кенә җиңеп була,— дибез. Рус эшчеләре дә. татар эшчеләре дә бер гаилә булып тату яшәргә тиешләр. Чвнки аларның язмышлары уртак... Эшчеләргә җиңү бары тик милләт эшчеләре— татарлар, руслар, яһүдләр, әрмәннәр белән бергәләп, кулга-кул тотынышып көрәшкәндә генә киләчәк. Шул чакта гына алар бәхетле тормышка ирешә алачаклар». Г. Сәйфетдинов җитәкчелегендә бу прокламация Крестовниковлар заводы эшчеләре арасында 12 Шунда ук, теркәү берәмлеге 542. 550 бит. * Шунда ук, 553 бит. 14 Шунда ук, 549—550 битләр. 15 Шунда ук, эш 735, 4 бит. 1 Г, Ибраһимов. Татары а революции 1905 года, 1926. 34 бит. ’ Шунда ук. 85 бит. • ТАССР ҮДА, ф. 32. тери бер. I. эш 53, 1. 4. 5, 6 битләр. • Шуидл ук. эш 735, 19—20 битләр • Г. Ибраһимов. Татарлар 1905 елгы революциядә, Казан, 1925, 124 бит. 1 Г. Ибраһимое. Татарлар 1905 елгы революциядә, Каэан, 1925, 124 бит. 2 ТАССР ҮДА. ф. 199, терк. бер. I. эш 735, 16 бит. 3 Ул Оренбургта большевик Арцыбушев (Маркс) белән бергә революцион эш алып бара. 200 дән артык, Арсланов заводы эшчеларе арасында 100 дан артык, Үтәмишевләрдә — 50, Гольдбергта — 20. Зальм- да — 50, Казан эшчеләре арасында барысы 800 дән артык таратыла . Галимҗан кулы белән язылган прокламацияләр Казан эшчеләре арасында гына түгел, Оренбург. Астрахани, Троицк, Уфа, Баку, Чиләбе һәм башка шәһәр эшчеләре һәм шәкертләре арасында да киң тарала. 1905 елның икенче яртысында большевистик прокламацияләрне һәм брошюраларны русчадан татарчага тәрҗемә итеп, аны тарату эшен Казан РСДРП комитеты тулысынча Галимҗанга тапшыра. Күренекле язучы һәм революционер Г. Ибраһимов бу турыда болай дип яза: «Бу эшнең (русчадан татарчага большевистик прокламацияләрне һәм брошюраларны тәрҗемә итү эшенең — Р. Г.| беренче җитәкчесе Хесәен Ямашсв булды, ә соңрак бу эш Г. Сейфетдиновка тапшырыла. Ул бу эшкә бетен кочен бирде». Ленинчыл «Пролетарий, газетасы 1905 елгы 15 номерында: «РСДРП Казан комитетында борлык прокламацияләрне диярлек татар теленә тәрҗемә итәләр, татар лар арасында тараталар һәм хезмәт ияләре тарафыннан зур кызыксыну белән укыла- ~ лар»,— дип язылган. u 1905 елның март аенда гына да алты большевистик прокламация татар теленә х тәрҗемә ителеп, хезмәт ияләре арасында 2371 данәдә таратыла 1905 елның 12 дскабренда Галимҗан Сәифетдинов РСДРП Казан комитетының 2 башка членнары белен бергә кулга алына һәм термәгә ябыла. Шул вакытта аның ; квартирасыннан унлаган яшерен прокламацияләр, революцион брошюралар Һем җыр- х лар табыла . 1905 елның 15 декабренда термәдә Галимҗаннан сорау алалар. Ул революцион эш белән бәйле бер генә сорауга да җавап бирми: «— Сез социал-демократлар партиясе членымы! — Җавап бирергә теләмим. — Татар телендә прокламацияләр яздыгызмы! Һәм аларны эшчеләр арасында тараттыгызмы! — Мин татар телендә прокламацияләр язмадым һәм таратмадым. — Кулга алынган вакытта сезнең квартирадан алынган прокламацияләрне һәм брошюраларны сез кайдан алдыгыз! — Мин аларны шәһәрнең торле җирләреннән таптым, каиберләреи каян алганымны белмим. Хәзер хәтеремдә юк. Ә брошюраны мин кешедән алдым, уп иешенең Сорау алганда биргән җаваплары Галимҗан Соифстдиновиың турылыклы революционер. большевиклар юлында нык торучан политик эшче икәнеи ачык күрсәтәләр. Галимҗан Сәйфетдиновны башта губерна термәсенә утыртырга дип хоием итәләр дә. урын булмау сәбәпле. Казандагы озатып җибәрү тормәсәиең 14 нче камерасына ябалар. Галимҗан бу камерада Алафузов заводының ике эшчесе белән бергә утыра. Бу «озатып җибәрү термосе» Казанның башка тирмәләренә караганда да иачар һәм пычрак була. Галимҗан термәнең эчке хәлләрен болаи сурәтли «Камерада һааа бик дымлы һәм салкын. Ионлау чишенмичә, кием белән коры тактада, постель юк. ашау бик начар, без бүген ашаудан баш тарттык» Галимҗан Сәнфетдииоә тормә- Квэай төрмәсендә жандармнар тарафыннан төшереп алынган фото. 1906 ел. (Беренме тапкыр басыла.) пәрдә дә революцион эшен момкин кадәр дәвам иттерергә тырыша. Яшерен рәвештә революцион китаплар укый һәм аларның эчтәлекләрен иптәшләренә аңлата. Ләкин китаплар табу бик читен була. Тормәдән бер иптәшенә язган хатында Сәйфетдиноа болан ди: «...Китаплар бик кирәк. Миңа түбәндәге китапларны китерә алмассыңмы икән: Бах. «Экономические очерки», Эрфурт программасын, Оларның «Франция революциясе тарихын», Марксның тәгълиматларын» Г. Сәйфетдиноа Казанның «озату термәсендә» алты айдан артык утыра. Патша эчке эшләр министрының 1906 елның 24 июнендә чыгарган карары буенча, Галимҗан Сәйфетдиноа полиция күзәтүе астында 2 елга үзәк шәһәрләрдән һәм үзәк губерналардан ерак урынга соргенгә озатылырга тиеш була. Сергеи вакытын уздыру ечен, алдан уйланып куелган план буенча, ул татарлар күп яшәгән Оренбург шәһәрен сайлап ала. Җирле чиновниклар Галимҗан Сәйфетдиновның Казан эшчеләре һәм интеллигенциясе арасында авторитеты зур булуны исәпкә алып, аны ике ел урынына еч елга сергенгә җибәрергә карар чыгаралар. Шулай итеп, күренекле татар революционеры Галимҗан Сәйфетдиноа 1906 елның 3 июлендә «Общества по Волге» пароходына утырып, полиция күзәтүе астында Оренбург шәһәрена 3 елга сөргенгә озәтыла -. Галимҗан, Оренбургка килгәч үк, җирле социал-демократлар бепән таныша Татар һәм башкорт эшчеләре арасында революцион түгәрәкләр оештыра, эшчеләрне, крестьяннарны, шәкертләрне самодержавиегә каршы көрәшкә чакыра торган прокламацияләр чыгаруны һәм таратуны җайга сала. Г. Сәйфетдинов язган һәм татар, башкорт эшчеләре арасында таратылган прокламацияләрнең берсендә, барлык милләт эшчеләрен гомуми дошманга — царизмга каршы көрәшергә чакырып болай диелгән: «Гомуми көрәш гомуми бәхетле тормыш төзү очсн оештырыла. Ирекле (социалистик — Р.Г.| дәүләттә һәрбер милләт ечен үзбилгеләнү, ягъни аерылып чыгу һәм мөстәкыйль дәүләт тезү хокукы булачак һәм аерым мипләтләргә карата бернинди җәберләү һәм эзәрлекләү булмаячак. Менә ни өчен социал-демократлар бөтен мөселманнарны Россияне ирекле итү ечен көрәшчеләр сафына чакыра»By прокламациядә милли мәсьәлә буенча В. И. Ленин программасының эчтәлеге бирелә һәм анда Ленин идеяләренең татар социал-демократлары арасына үтеп керүе ачык тасвирлана. Шул ук вакытта Г. Сойфетдинов Оренбургта чыга торган газеталарга пролетар интернационализм, пролетариат гегемониясе, эшчеләр һәм крестьяннар союзы турында күп кеиә мәкаләләр яза. Мәсәлән. «Степь» газетасы битләрендә Галимҗан Сәйфетдиноаның милләтчеләрне, царизмны, квпитвлистларны баштанаяк фаш итә торгаи мәкаләләрен очратабыз. «Степь газетасының 1906 ел 58 санында басылып чыккан мәкаләсендә ул, «Гассәи» исеме астында, «Иттифак» партиясенең III съездын үткәрергә әзерләнүче татар буржуазиясенең һәм милләтчеләренең чыи йеэен иүреетеп, бопьшеяиилар исеменнән түбәндәгеләрне ям: «Вез, эшчеләр сыйныфы вәкилләре, татар эшчеләренә кисәтү ясыйбыз, бу партия («Иттифак» — Р. Г.) — фәкать байларның, эксплуататорларның интересларын гына яклый торгаи партия. Татар буржуазиясе татар эшчеләренең рус эшчеләре белән якын туганнар кебек иулга-күл тотынып эксплуататорларга каршы корашүениәи һәм алариың оәшиаи куәтле кочләреикеи куркып, бетек барлыгы белән эшчеләр S Казан губерна жандарм идарәсе арти- - 3 •ымдагы бу «делоога революционерның ** ■гәнаһлары» теркәлгәч. сыйнфый аңын караңгыларга тырышалар. Татар эшчеләренә алар, дини фанатизмнарын кулланыл, «бетен моселмаимар интересын яклый торган» ниндидер моселмакиар партиясе кебек зитрый меэеиика оеш* *ы- рырга уйлыйлар... Без, эшчеләр, сезнең партиягезгә каршы килебез, чоики уя бары тик эшчеләр сыйныфының аңын караңгылату ечен еештырылган бер тозак кына.. Ә без сезнең оешмага каршы үзебезнең эшчеләр оешмасы белән җавап бирербез. Безнең үзебезнең социал-демократик эшчеләр партиясе бар» . Оренбургта вакытта Галимҗан Сайфетдииое Казандагы иптәшләре белей элемтәне озми. Оренбургка күчкәч үк үл кор.эштеш дусты Хосәеи Ямашев бллэи яшерен элемтә урнаштыра. Шулай ук Галимҗан Казанкай тентүлар, күэатүпер вакытында күчеп нитәргә мәҗбүр булып, терла шәһәрләрдә: Астразаньда, Бануда, Чмләбеда ашәүче революционерлар белән дә элемтәгә керә 1906 елның авырында Галимҗан Сәйфетдииоеның Хосәен Ямашев в-'см эзышкеч затларыннан күренгәнчә, алар икесе дә эшне киң җәелдереп җибәрү, революцией зараиатне җитәкләү һәм татар мезмәт ияләре арасында большевистик идеяләрне пропагандалау эчен татар телендә большевистик газета чыгарырга кирәк дип табалар. Шул уй белен Хосәен Ямашев 1906 елның октябрь азырында үзенең вкыи кор аш- теш дусларының берсе Галимҗаи Сәйфстдинов янына Оренбургка килә. Галимҗан сыйныфына каршылык күрсәтергә һем аиың Сәйфетдинов Хөсәен Ямашев белән ике айдан артык «Урал» газетасын тудыру өстендә эшли. РСДРП Үзәк Комитетының зур булышлыгы, Хөсәен Ямашев, Галимҗан Сәйфетдинов һәм башкаларның армый-талмый эшләүләре нәтиҗәсендә 1907 елның 4 январенда (иске стиль белән] Оренбург шәһәрендә татар телендә беренче социалдемократик легаль газета — «Урал» чыга башлый. «Урал» газетасының баш идея җитәкчесе — Хөсәен Ямашев. Ләкин газета чыгару белән бәйләнгән авыр катлаулы көндәлек эшләрнең күбесен, берсүзсез, Галимҗан Сәйфетдинов башкара. Ул шул ук вакытта «Урал» газетасының иң актив журналистларының берсе булып та таныла. Галимҗан «Урал» битләрендә бик әһәмиятле большевистик мәкаләләрен бастыра. Мәкаләләрен ул үзенең бабасы исеме «Баязит», «Баязитов» яки бабасының әтисе «Сәйфи» псевдонимы белән чыгара. Үзенең мәкаләләрендә Г. Сәйфетдинов большевиклар партиясенең максатларын һәм бурычларын, пролетариатның крестьяннар союзын ныгыту кирәклеген аңлата, милләтчеләрне фаш итә, бөтен милләт хезмәт ияләренең көчләрен алпавытлар һәм капиталистларга каршы оештыруның зур әһәмияте турында сөйли. Патша цензурасының җентекләп тикшерүенә карамастан, Галимҗан газета битләрендә татар хезмәт ияләрен рус эшче-крестьяннары белән иңгә-иң торып көрәшергә, самодержавиене бәреп төшерергә һәм Россиядә демократик тәртип урнаштырырга чакыра. Галимҗан Сәйфетдиновның теоретик мәкаләләре эшчеләрне берләштерүдә һәм аларның сыйнфый аңын үстерүдә, крестьяннар белән эшчеләр союзын ныгытуда, аларны пролетар интернациональ хистә тәрбияләүдә зур роль уйный. Марксистик идеяләрне пропагандалауда, хезмәт ияләрен революцион рухта тәрбияләүдә Галимҗан Сәйфетдиновның «Урал» редакциясендә басылып чыккан брошюралары да әһәмияткә ия булып тора. Мәсәлән, «Гомуми сайлау хокукы турында» «Россия социал-демократлары партиясе, авыл халкы өчен нәрсә булдырырга тырыша» һәм башка брошюраларның16 17 мөселман халыклары арасындагы ролен күрсәтеп, Оренбург губернасы жандарм идарәсе начальнигы болай дип яза: «Бу брошюралар хәзерге капиталистик стройны тәнкыйть иткән, аның белән көрәшергә чакыра торган һәм җирне конфискацияләргә, национализацияләргә өндәгән материалларны уз эченә алган» 18 . Галимҗан Сәйфетдиновның «Уралндагы революцион эше Оренбург, Уфа, Чиләбе татар эшчеләрен тәрбияләүдә генә түгел, ә бәлки Россиядәге бөтен төрки халыклары өчен дә әһәмияткә ия булып тора. Г. Сәйфетдиновның ялкынлы мәкаләләре, брошю- ТАССР ҮДА, ф. 199, терк. бер. 1, эш 735, 1—21 битләр. (Жандармерия документларыннан күренгәнчә, бу китапның кулъязмасы 1905 елның декабрендә Казанда Г. Сәйфетдиновның квартирасын тентегәндә табылган.) 17 Г. Сәйфетдинов «Урал» редакциясендә рус теленнән татарчага тәрҗемә ителгән революцион җырлар җыентыгы да чыгара. Бу җыентык «Эшчеләр Марсельезасы», «Авыл кешесе җыры», «Бердәм, иптәшләр» һәм башка бик күп революцион җырларны үз эченә ала. 18 КПСС Тат. өлкә комитеты партархивы, ф. 36, терк. бер. I, эш 18, 122—123 битләр. свъдинтя 81 и рвы-е, ^8 Жандарм агентлары тарафыннан Г. Сәйфетдинов өстеннән язылган донесениелар. революциядәге җитәкче ролен, эшчеләр белән ралары үзбәкләр, казакълар, әзербәйҗаннар. башкортлар арасында да киң тарала. Галимҗан Сәйфетдииов «Уралпда ашлаган вакытта большевикларның Казам. Уфа. Оренбург Һәм башка шәһәр комитетларының прокламацияләрен татарчага тәрҗемә итеп тә бастыра. «Урал» редакцияләреннән чыккан прокламацияләр Урал һәм Идел ф буе шәһәрләрендә, авылларында тарала. а Патша хекумәте. әлбәттә. «Урал» газетасының мондый революцион эшчәнлеге и белән килешеп тора алмый. 1907 елның 27 апрелендә «Урал» газе-асы полиция тарафыннан ябыла. Шул уңай в белән Г. Сәнфетдиновиың квартирасында тентү ясала. Бу вакытта Сәйфетдииов. попицив 5 рапортыннан күренгәнчә. Хәсәеноа йортында «Урал» газетасы һәм конторасы янында S’ яшәгән. Гәрчә тентү бернинди нәтиҗә бирмәсә дә. Оренбург губернасы жандарм = идарәсе начальнигы аны сорау алуга тарта. Ләкин Галимҗан, һәрвакыттагыча. үзенең революцион эшчәнлегсн яшерә һәм үзен гаепле дип санамый. Шуңа да карамастан. ? жандарм идарәсе Сәйфетдиновны «меселман халкы арасында үтә зарарлы һәм җитди агитатор» итеп танып, 1907 елның 21 маеида. этап белән, Вятка губернасы Уржум ° шәһәренә сәргеигә озата О Ләкин Г. Сәйфетдииов анда озак тормый, чәики революцион >ш белән шогыльлә- = нергә Уржумда мемкиилскләр дә. мохит та булмый. Ул. РСДРПиың Урал олкә коми- 2 тсты ярдәме белән. 1907 елның октябрь башында Уржумнан Уфага кача. Галимҗан - Уфада яшерен рәвештә яши һәм РСДРПның Уфа комитеты членнары белән аралаша. “ Ләкин Уфада тентүләр һәм кулга алулар башлана, һәм уп 1907 елның дскабренда м Чилобе шәһәренә күчә. Анда да озак тора алмый. Петропавловск шәһәренә барып. & шундагы типографиягә зшиә урнаша. Анда революцион фикердәге Гариф һәм Закир ._ Яруллиннар аша казакъ, кыргыз халыклары арасында революцион эш алып барв. < Биредә дә ул үзенең политик мәкаләләрен җирле матбугат битләрендә бастыруын “ дәвам иттерә һәм марксизмны пропагандалый. в. 1908 елның җәендә Г. Сәйфетдииов туганнарын күрергә Троицк шәһәренә кайта, ә 3 сентябрьдә яңадан Уржумга — сорген җиренә килә. 1909 елда Галимҗанның серген срогы бетә. Ул. Хәсәен Ямашен белән хат аша килешүләрдән соң. Казанга кайта. Галимҗан Сәифстдиноа бу вакытта Казанда татар " революционерлары арасында теоретик яктан хәзерлекле, политик яктан корычтай нык. тормә-серген авырлыкларында чыныккан иң күренекле революционерларның берсе була. Аның инициативасы буенча шул ук елның 25 июлендә Казан социал-демократлар җыелышы үткәрелә. Бу җыелышка жандарм идарәсенә күптән билгеле булган Абрам Комлев. Хесәен Ямашео һәм башкалар килә. Анда революцион хәрәкәтне иутәру. социалдемократик эшне халык арасында киң җәелдерү, марксизм-ленинизм тәгълиматларын хезмәт ияләре арасында тарату кебек мәсьәләләр карала. 1907—1910 елларда Галимжан Сәйфетдииов үзенең публицистик эшен дә кин җәеп җибәрә. 1909 елның 7 аенда гына да «Камско-Волжская речь» газетасы битләрендә аның 10 нан артык чыгышы урнаштырыла . Царизмның, татар буржуазиясенең, милләтчеләрнең эзәрлекләүләренә карамастан, уп үзенең мәкаләләрендә буржуаз элементларга. самодержааиегә. милләтчеләргә кискен каршы чыга һәм хезмәт ияләрен пролетариат байрагы тирәсенә тупланырга чакырып мерәҗәгать итә. 1912 елда. М. Жаков җитәкчелегендәге Казан РСДРП комитеты җимерелгәннән соң, Галимҗан Сәйфетдииов, башка күренекле революционерлар белән берлектә, Казанда үтә яшерен социалдемократлар группасы оештыруга актив катнаша. Бу группага В. В. Адоратский, Н. Е. Сапрыгин. Хәсәен Ямашев Һәм башкалар керәләр. Яшерен группа Казандагы ботен социал-демократик хәрәкәткә җитәкчелек итә башлый. Галимҗан Сәйфетдииов бу группада, дусты Хәсәен Ямашео белән бергә, элеккечә, татар эшчеләре арасында алып барыла торган революцион эшкә җитәкчелек ига. Алар үзләре тнресено алдынгы татар эшчеләрен, демократик интеллигенцияне, революцион студентларны туплыйлар, һәм шуларга таянып, татар эшчеләре арасында самодержа1 Р. М. Раимоя. Татар тепеидә беренче социал-демократик газета. «Совет әдәбияты», Казан, 194$ ел, № 5, 39 бит. * «Социалистик Татарстан», Казан, 1966 ел, 30 август. вяегә. буржуазиягә, милләтчеләргә каршы керәш идеяләрен, марксизм-ленинизм тәгълиматын киң тараталар. 1912 елның 13 мартында, күренекле революционер Хөсәен Ямашев кинәт вафат булгач, Галимҗан Сәйфетдиновка эш тагын да арта. 1912—1914 елларда ул В. И. Ленин җитәкчелегендә чыга торган «Звезда», «Правда» газеталарын һәм Самара большевиклары тарафыннан чыгарылган «Заря Поволжья» журналын халык арасында киң тарата, большевиклар партиясе Үзәк Комитеты, аның узәк органнары, В. И. Ленинның үзе белән элемтә урнаштыра. Н. К. Крупскаяның күптән түгел табылган язу дәфтәрендә бик күп революционерлар белән бергә Галимҗан Сәйфетдиновның да Казан адресы язып куелган'. Галимҗан Сәйфетдиновның большевиклар партиясе ечен авыр елларда Ленин белән элемтә урнаштырып, аның идеяләрен һәрьяклап яклап чыгуы, хезмәт ияләре арасында аны пропагандалавы бик күп нәрсә турында сөйли. Соңгы вакыттагы тикшеренүләр нәтиҗәсендә, Сәйфетдиновның хәзерге көнгә кадәр билгеле булмаган яңа яшерен исеме ачылды. Аның партия кушаматы «Ибниәмин» икәнлеге расланды Шунсы кызык: ул. партия кушаматы итеп, элекке кушаматлары кебек, семьясындагы кешенең исемен алган. Бу исем үзенең яңа туган баласының исеме була. Хәзер аның улы Ибниәмин Гапимҗанович Казан институтларының берсендә доцент булып эшли. Шушы исем белән Галимҗан Сәйфетдинов партиянең үзәк органнары һәм Үзәк Комитеты белән язышып тора. Алардан партия әдәбияты һәм Казан большевикларын кызыксындырган куп сорауларга җавап ала. Мәсәлән, ул 1913 елның 31 январенда Ленин «Прав- да»сы редакциясенә милли мәсьәлә турында аңлатуны сорап мөрәҗәгать итә: «...Минем бу сорауга (милли мәсьәләнең кайбер сорауларына — Р. Г.) нигезле билгеле карашым юк, сезгә мөрәҗәгать итәм һәм социал-демократларның бу сорауга карата булган фикерен тулы, аңлаешлы итеп язуыгызны үтенеп сорыйм. —Сездән җавап көтеп, хөрмәт белә.: калучы «Ибниәмин»19 . Икенче бер җирдә Галимҗан болай дип яза: «Милли мәсьәләгә социал-демократиянең карашы нинди булырга тиеш! Менә бу сорауны үзем генә чишә алмыйм»20 . Озак та үтми, Галимҗан Сәйфетдинов бу хатка каршы партиянең үзәк органыннан тулы җавап хаты ала. Моңа кадәр РСДРП Үзәк Комитетының бу елларда татар большевикларына җибәргән күрсәтмәләре генә билгеле иде. Югарыда күрсәтелгәнчә, димәк, бу бәйләнеш ике яклап та алып барыла һәм бу бәйләнешнең Казандагы үзәге Галимҗан Сәйфетдиновта була. Чөнки Галимҗан Сәйфетдинов, бу елларда күренекле марксист-ленинчыларның берсе буларак. Казан губернасында гына түгел, ә Идел һәм Урал буе шәһәрләрендә, партиянең үзәк органнарында киң танылган була. Бу бәйләнеш В. И. Ленинның һәм РСДРП Үзәк Комитетының татар халкы демократик вәкилләренең идея үсеше, эшчеләр хәрәкәте, партия эше турында даими кайгыртып торуын өстәмә рәвештә раслый. В. И. Ленин идеяләрендә тәрбияләнгән большевик Галимҗан Сәйфетдинов чын пропагандист һәм актив агитатор. «Правда» газетасының беренче чыккан көннәреннән үк. аның Казандагы хәбәрчесе була. Ул «Правда» газетасын, бигрәк тә Ленинның мәкаләләре басылган саннарын, яшерен юллар белән күп итеп ала һәм аны халык арасында: «Яхшы газета», дип,— киң тарата. Галимҗан Сәйфетдинов «Правда» газетасы битләрендә милләтчеләрне, самодер- жавияне, алпавытларны фаш итеп, татар эшчеләрен явыз дошманга каршы пролетар интернационализм байрагы астына оешырга, Ленин «Правдансын укып тәрбияләнергә мөрәҗәгать итеп мәкаләләр яза. Мәсәлән, 1913 елның 25 январенда чыккан «Правда» газетасының 20 нче санында аның «Татар эшчеләренә» дигән мөрәҗәгате басылып чыга. Бу мөрәҗәгать турыдан-туры В. И. Ленин һәм РСДРП Үзәк Комитеты күрсәтмәсе нигезендә языла һәм газетаның алгы битенә басыла. Шул ук вакытта бу мәкалә Казанда татар телендә чыга торган буржуаз газеталарны баштанаяк фаш итә, аларны 1 -Исторический архив» журналы. Мәскәү, 1959, № 1, 17 бит. 2 ОРҮДА, ф. ПДМБ, терк. бер. 1913, эш 5. бүлек 28, Л. Б. 9 би-, 3 Октябрь революциясенең үзәк дәүләт архивы, полиция департаментының махсус бүлеге, терк. бер. 1913, эш 5, бүлек 28. Л. Б., 1 бит. • Шунда ук, 1 битнең кире ягы. «буржуаз газета», «буржуазна интересларын аклаучы газета» икәнен терле аклал ачыклый. Татар эшчеләрен рус пролетариа-ыинаи урнам алып. «Правда» кебек эшче лар сыйныфы тормышын, аның корәшен һәм таләпләрен яктыртучы газета оештырырга чакыра. «Правда» газетасының 1913 чче елның 2S январенда чыккан битләрендә Галим- ф >ңан Сәифетдииовның түбәндәге сүзләре язылган: «...Безнең арабызда русча укый-яза алырлык кешеләр бик күл Һәм аидымг.эриың - саны артканиаи арта бара. Шуңа күрә мин рус телен аңлаучы барлык иптәшләргә £ эшче газетасы «Правда»га булышлык күрсәтергә тәкъдим белән мерәҗәгать итәм. Бу газета рус зшчеләренең генә түгел, ә. милләтенә карамастан, барлык проле- _ торийларның, рус. еврей, татар эшчеләренең — капитал изүе астында булган барыбыз- = иың да интересларым вклый. Рус хуҗа да. татар хужа да бер үк дәрәҗәдә эксплуатацияли. Без капитал белән кәрәштә үзебез кебек үк рус эшчеләренә кул бирәбез. ц Иптәшләр, бу газета тирәсенә берләшик! Бу газетага үз хаҗәтләрегезне, үз тор- = мышыгыз турында взыгыз! Русча укый белгәинәрегез аңа язылыгыз, аны һәр җирдә — таратыгыз, анда язылганнарны русча аңламаучы иптәшләргә татарча тәрҗемә итеп ц укыгыз!» ' Галимҗан Сәйфетдиное. оста җитәкче, танылган пропагандист, күренекле ревопю- 21 22 ционер буларак. Хосәеи Ямаше» һәм Гафур Коләхметоа тарафыннан татар иителлигена циясе арасында оештырылган демократик түгәрәкләргә дә актив катнаша, алариың утырышларында марксистик речьләр сойли. пролетар интернационализм нигезләрен пропагандалый. Аның катнашында үткәрелгән җыелышларның күбесендә политик, экономик, социаль, милли мәсьәлаләр тикшерелә. Мәсәлән. 1914 елның 20 февралендә Г. Карнов квартирасында булган татар демократлар җыелышында Галимҗан Сәйфетдине» берничә тапкыр чыгыш ясый. Ул бу чыгышларында татар демократларын ■идея ашенә». пролетариатның революцион керәшеиә актив кушылырга чакыра. Шуя ук вакытта татар буржуазиясе вәкилләре Һади һәм Садретдин Максудоеларның, Галимҗан Галиеенең, Гаяз Исхаковиың һәм башка күз буяучы «социалистларның» татар хезмәт ияләреиоң кискен дошманнары икәнен аңлата. Алариың торле милләт эшчеләре сыйиыфы арасында үзара сугышка ондәүче программлы берничек тә социал-демократлар программасына якын килмәвен ачыклый . Ләч* җыелышта катнашучыларның кайберләре татарлар арасында яңа күтәрелеп килгән милли хәрәкәтне тар милләтчелек юлына борырга маташып чыгыш ясыйлар. Болариың барысына да Галимҗан Сәй- фетдииов каршы чыга, революцион социал-демократлар күзлегеннән чыгып, татар халкының милли-азатлык хәрәкәтенең үсешенә дәрес бәя бирә һем аны пролетар революцион корәшкә кушылырга чакыра. В И. Лениннан. РСДРПның Үзәк Комитетыннан хатлар аша әлыигви күрсәтмәләрдән чыгып, уп маркензм-лениниэмны пропагандалый Соңыннан Галимҗан Сәифетднноа. җыелышта катнашучыларга морәҗәгатъ итеп. •Бетен милләтчелек лагерена каршы юнәлдерелгән» (документта шулай язылган — Р. Г.| җыентык чыгарырга тәкъдим ясый '. Җыелышта катнашучыларның күбесе җыентыкны большевик Хосәеи Ямашсв истәлегенә багышлан чыгарырга карар кабул итә . Галимҗан Сәифетдииовның революцион чыгышлары, марксизм теориясенең чисталыгы эчен кереше татар демократлар оешмасы членнарында тирән эз калдыра һәм алариың политик яктай усуеи тизләтә Аның фидакарь эшчәнлеге нәтиҗәсендә татар демократларының алдынгы вәкилләре халык арасында марксистик идеяләрне таратуда, хезмәт ияләрен пролетар интернационализм рухында тәрбияләүдә һәм алар- ны царизмга каршы корәшкә күтәрүдә большевиклар партиясенең ярдәмчеләре булып күтәреләләр. Царизмга каршы корәшта тирән эз калдырган, милли-аэатлык хәрәкәтенең күренекле вәкилләре Галимҗан Ибраһимов. Фатих Әмирхан. Шәһид Әхмәднсвләр шундыйлардай. Билгеле булганча, яңа революцион күтәрелеш (1910—1914) елларында милли мәсьәлә Казан татарлары арасында да зур урын ала. Татар буржуазиясе бу елларда 1 «Каэаи утлары» журналы. 1967. № 5. ’ ОРУДА, ф ПДМБ, терк. бәр. 1914, эш 32. бүлек 28 Л. Б. 25 бит • Сарато» елка дәүләт ар«и»ы, ф. $1. тор» бер I. эш 25. 1913 оя. $90 бит. • ОРУДА, ф ПДМБ. тори бор. 1914 эш 32 бүлек 28. Л. Б. 25 бит. 22 СОДА, ф. 51, тори. бер. I. эш 25. 1913 ел. 590 бит. 1 иКамско-Волжская речь». Казан, 1914 ел, 5 январь, № 4. 2 ОРҮДА, ф. ПДМБ, терк. бер. 1913, эш 5, бүлек 28, ЛБ., 1 бит. 3 СӨДА, ф. 51, терк. бер. I, эш 25, 1913 ел, 552 бит. 4 «Камско-Волжская речь». Казан, 1913 ел, 31 декабрь, № 286. 5 Г. Ибраһимов һәм кайбер башка галимнәр үзләренең хезмәтләрендә Г. Сөйфет- динов империалистик сугыш елларында армиядә булды, дип ялгыш язалар. 6 ОРҮДА, ф. ПДМБ, терк. бер. 1916, эш 16, бүлек 28, Л. Б. 13 бит. Р Э Ф Ы И К ГАРӘФЕТДИНО җыелышларда булмасын. «Ил», «Кояш», «Аң» һәм башка буржуаз газета битләрендә булмасын, эшчеләр хәрәкәтенең интернациональ бердәмлегенә каршы чыгалар. Казан большевиклары, аерым алганда Галимҗан Сәйфетдинов. буржуаз милләтчеләрнең бу омтылышларына отпор бирәләр. Мәсәлән. 1914 елның 3 январенда 200 дән артык татар эшчеләре җыелышында Галимҗан Сәйфетдинов. милләтчеләргә каршы чыгыл, милли мәсьәлә буенча партиянең ленинчыл программасын һәм политикасын болай дип аңлата: «Аңлы эшчеләр милли хәрәкәттә диннән чыгып эш итәргә тиеш түгелләр, чөнки дин белән эшчеләр арасында бернинди дә уртаклык юк. Эшчеләр бу мәсьәләдә сыйнфый интереслардан чыгып эш итәргә тиешләр, чөнки бөтен эшчеләр интереслары гомум::» Галимҗан Сәйфетдинов бу сүзләрне В. И. Лениннан һәм РСДРП(б) Үзәк Комитетыннан хат аша алынган күрсәтмәләрдән чыгып әйтә. Галимҗанның мондый чыгышларын буржуаз милләтчеләр ачу белән каршы апалар, хәтта ораторга каршы кул көче кулпанудан да тартынмыйлар 3 . Ләкин большевик Галимҗан Сәйфетдинов милләтчеләрдән курыкмый. Ул милли изүнең хәтта иң кечкенә күренешләренә һәм миллә!челекнең барлык төрләренә каршы аяусыз керәшә, барлык милләт эшчеләренең бердәмлегенә, аларны эшчеләр хәрәкәтенең төп үзәге һәм җитәкче көче булган рус эшчеләре тирәсенә тупланырга чакыра. Сәйфетдинов ленинчыл милли мәсьәлә буенча Казанда чыга торган «Камско-Волжская речь» газетасы битләрендә дә еш чыгышлар ясый. Мәсәлән, шул газетаның 286 санында ул. приказчикларга мөрәҗәгать итеп, капитализмга каршы көрәштә барлык милләт эшчеләренең тыгыз бердәмлеген, аларның бердәм пролетар оешмага берләшүен таләп итә4 . Беренче бөтендөнья сугышы елларында Галимҗан Сәйфетдиноз Казанда яши 5 һәм царизм терроры һәм провокацияләре шартларында революцион эшен дәвам итә, революцион пропаганда өчен барлык мөмкинлекләрдән файдаланырга тырыша: легаль кооперативта, больничный кассада эшләп, империалистик сугышка, самодержавиегә, милләтчеләргә каршы эшчеләр арасында агитация алып бәра, сугыш, тынычлык һәм революция мәсьәләләре буенча 3. И. Ленин күрсәтмәләрен яклап чыга һәм «ларны тормышка ашыру өчен армый-талмый көрәшә. Билгеле булганча, Галимҗан сугыш елларында В. Журалев һәм башка большевиклар белән бергә «Копейка рубль бережет» дигән кооператив оешмада эшлч. Кооператив 2500 дән артык кешене берләштерә. Шуларның яртысы диярлек татарлар була6 . Галимҗан Сәйфетдинов, кооператив эше белән дигән булып, Казан губернасының күп кенә өязләренә, шәһәрләренә йөри. Самара. Саратов. Царицын, Астрахань шәһәрләрендә була, аларда җирле большевиклар белән очраша, алар белән яшерен элемтәләр урнаштыра. Төрмәләрдә утырып революцион чыныгу алган Галимҗан Сәйфетдинов бу елларда әнә шулай легаль оешмаларны үзе эше өчен оста файдалана белә. Галимҗан Идел буе шәһәрләрендә йөреп кайткач, үзе эшли торган «Экспорт кон- торасыпның филиалы булган Шәмәрдәнгә килә. Биредә ул шулай ук кооператив оешманың эшен җайга салып җибәрә. Тирече-һөнәрчеләр һәм крестьяннар арасыннан алдынгы карашлы ышанычлы кешеләрне кооперативка тарта. «Профессиональ уку» түгәрәге оештырып, аның занятиеләрендә сугыш, тынычлык һәм революция мәсьәләләре турында чыгышлар ясый. Галимҗан Сәйфетдинов, Февраль буржуаз-демократик революциясе җиңгәннән соң, Казанга кайта һәм РСДРП[б]ның Казан комитеты членнары белән элемтәгә керә. Әйтеп үткәнебезчә, татар хезмәт ияләре арасында туган телендә социализм идеяләрен аңлату, барлык революцион һәм демократик көчләрне берләштерү, татар буржуа- зиясеиә һәм анык Җырын җырлаучыларга каршы, милли азатлык хәрәкәтен үстерү һем җитәкләү максатыннан чыгыл. 1917 елның апрелендә, күренекле татар революционерлары Мулланур Вахитов белән берлектә, ул Мосепмзн социалистик комитетын (МСК] оештыра. Мөселман социалистик комитеты турыдаи-туры Казан партия комитеты . җитәкчелегендә эш итә. Галимҗан Сәйфетдинов һәм Мулланур Вахитов үзләренең планнарын, үткәргән чараларны РСДРП|б|ның шәһәр комитетына җиткереп торалар £ яңа күрсәтмәләр алалар. Г. Сәйфетдинов. башка татар большевиклары белән бергә. ? 1917 елда Казанда 1 нче Май бәйрәмен оештыруга һәм үткәрүгә җитәкчелек итә. э Мөселман социалистик комитетта, большевиклардан тыш, сул эсерлар да. социал- х демократиитернациоиалистлар да була. Бу хәл комитетның эшчәнлегеидә чагылмый В калмый. МСК тарафыннан җибәрелгән хаталар, аерым алганда, мшши-күльтура авто- 2 иомиясе төзү политикасын яклау. Учредительное собраниегә сайлауларда милләтче 3 элементлар белән беррәттән үз кандидатларын кую кебек ялгышлыклар нәкь әнә £ шулай комитет составының чуар булуыннан килеп туа. Хәтта комитет җитәкчеләренең _ уз араларында да фикер каршылыклары килеп чыга. Галимҗан Сәйфетдинов менә шул э хаоста большевизм канаты булып бара, бөтен комитетны шуңа әйләндерү өчен көрә- ф шә. Ул МСК җибәргән хаталар белән килешеп тора алмый һәм «аеруча җитди эш а белән шөгыльләнү өчен» (Г. Сәйфетдинов сүзләре.—₽. Г.) комитеттан китә. Шушы ук елның җәендә ул күңелендә йөргән икенче бер гаять кыю планын тор- х мышна ашырырга керәшә: вакытлы хөкүмәтнең таянычы булган кораллы көчләрдән иң “• ышлиычлысы — юнкерлар арасында таркату эшләре алып бару нияте белән. Казандагы м юнкерлар мәктәбенә писарь булып керә һәм озак та үтми мәктәпнең укучысы итеп алына. Ләкин шулай да ул МСК белән элемтәне еэми. Комитетка юнкерларның нинди < настроениедә булулары турында мәгълүматлар биреп бара, аннан политик китаплар алып, аларны ышанычлы юнкерларга тарата, юнкерлар арасында революцион эш алып Е бара. Кыскасы, ул биредә революция өчен большевистик карашлы солдатлар әзерли, з Боек Октябрь көннәрендә Галимҗэн Сәйфетдинов. Советлар яклы юнкерлар белән 9 берлектә, яңа тәртипләр урнаштыруда актив катнаша. Бу көннәрдә Галимҗан җитәкче- ? логендәге революцион көчләр юнкерлар мәктәбендәге коралларны һәм касса акчасын Хәрби-ресолюцион комитетка тапшыралар. Октябрь революциясеннән соң дв Галимҗан Сәйфетдинов күп вакытын эшчеләр арасында үгкәрә, ул төрле җәмәгать оешмаларында эшли. Мәсәлән, үзенә таныш булган тиречеләр профсоюзын оештыруда башлап иөри, бүтән тор һөнәрле эшчеләр кооперативларын тәртипкә кертүдә булыша... 1918 елның 6 августында Казанга акгвардиячеләр һәм акчехлар бәрел керәләр. Г. Сәйфетдинов бу вакытта А. Меликов, К. Саттаров, В. Шәфи.-уллин һәм башка большевиклар белән Казанда кала. Яңа шартларга карап көрәш тактикасын үзгәртә. Ул акчехлар тарафыннан көчләп үткәрелгән мобилизациягә эләгә, дошманның үз арасына үтеп керә һәм анда таркату эшләре алып бара. Ләкин Галимҗан Сәйфетдиновның шуннан соңгы тормышы һәм эшчәнлеге турында хәэергә чаклы төпле материаллар табылганы юк иде әле. Шуңа күрә дә кайбер кешеләрдә Галимҗанның революцион эшчәнлегенә һәм аның фаҗигале үлеменә шнк туган иде. Моның сәбәбе, әлбәттә, аның тормыш юлы һом революцион эшчәнлеге әлегә кадәр фәнни күзлектән чыгып тиешенчә тикшерелмәүдән килеп туган булса кнрәк. Күптән түгел. Галимҗан Сәйфетдиновның хатыны һәм улы белән очрашкач, алар аның соңгы көннәре турында түбәндәгеләрне сөйләделәр: «Казанга акчехлар килеп кергәч озвк та үтмәде, аклар, башка күп кешеләр белән бергә. Галимҗанны да көчләп «ирекле армиягә» мобилизацияләделәр Безгә билгеле булганча, үл айда, башка большевиклар белән бергә, аклар гаскәрен таркату эше алып барды. Ул үзенең революцион эшләре турында, кичләрен квартирага кунарга кайткач, сөйли торган иде. 8—9 сентябрьләрдә кичләрен кызыллар ягына качу турында сүз алып барды һәм кичен, караңгы төшкәч, ейдән чыгып китте. Шуннан соң, суга тешкәйдән, юкка чыкты. Безнеңчә, Галимҗан татар милләтчеләре күрсәтүе буенча 1918 елның 10 сентябрендә аклар тарафыннан кулга алынган һәм җәзалап үтерелгән Совет хөкүмәте һәм Коммунистлар партиясе. Галимҗанның революцион эшчән легенә зур бәя биреп, аның әти-әнисенә РСФСР күләмендә персональ пенсия бил| е- ләде» Бу сөйләшүләрдән соң без Мәскәү, Казан. Уфа. Оренбург. Киров һәм башка шәһәр архивларын тагын да җентекләп өйрәнергә керештек. Нәтиҗәдә югарыда әйтелгән шәһәр архивларында Г. Сәйфетдиноеның революцион эшчәнлеге һәм фаҗигале үлеме турында куп кенә материаллар сакланганы ачыкланды. Мәсәлән, Мәскәу архивларында 1926 елның 13 январенда Татарстан мәгариф халык комиссары каршындагы Академия үзәге председателе, күренекле революционер, галим, әдип Галимҗан Ибраһимоо һәм шул ук оешманың гыйльми секретаре 23 24 25 26 иптәш Норкин имзалар куйган документ саклана. Бу хакта Академия үзәге тарафыннан Г. Сәифетдиновның тормыш юлын, революцион эшчәнлеген һәм фаҗигале үлемен өйрәнелүе, шулай ук кайбер материалларның җыентыкларда басылып чыгуы әйтелә. Шул ук елның 23 январенда ВКП(б]ның Татарстан олкә комитеты каршындагы иетпарт бүлеге мөдире, күренекле тарихчы Н. Знаменскийның, Г. Сәйфетдиноеның татар халкының күренекле революционеры икәнен раслап. Татарстан социаль тәэминат халык комиссары исеменә язылган хаты табылды . Шул ук материаллар арасында Г. Сәйфетдинов белән бергә МСКда эшләгән большевиклар Каюм Саттаров, Хәсият Гайнуллин, Вәли Шәфигуллиинарның имзалары, партия билетлары номерлары күрсәтелгән һәм аларның имзаларын партиянең Казан комитеты секретаре, Татарстан партия матбугаты секретаре, Казан шәһәр советы эшләре управляющийлары печать белән раслаган, Г. Сәйфетдиноеның 1900 елдан алып яшерен революцион эштә катнашуы, 1905 елдагы революциядә күренекле большевик булып самодержавиегә каршы көрәшүе, төрмәләрдә, каторгаларда булуы һәм соңгы чиктә акчехлар тарафыннан атып үтерелүе турында документлар табылды *. Г. Сәйфетдиноеның революцион эш өчен 1918 елда акчехлар тарафыннан үтерелүе турында башка документлар да ачык сөйлиләр. Шулай итеп, хезмәт халкының бәхетле тормышы өчен капитал ияләренә каршы уз-үзен аямыйча көрәшкән, җаны-тәне белән партиягә бирелгән революционербольшевикның гомере акчехлар кулыннан киселә. 1926 елның 1 мартында ТАССР Үзәк Башкарма Комитеты Президиумының 33 нче, РСФСР Үзәк Башкарма Комитеты Президиумының 1926 елның 26 апрелендәге һәм 1933 елның ТАССР Үзәк Башкарма Комитеты секретариатының 80 нче утырышларында Галимҗан Сәйфетдиноеның Коммунистлар партиясе һәм зшче-крестьяннар хөкүмәте өчен революцион эшчәилегенә югары бәя бирелә, аның әти-әнисенә РСФСР күләмендә персональ пенсия бирергә карар кабул итәләр. Көрәш кырында татар халкының кыю егетләре Хесәен Ямашез. Мулланур Вахитов- лар белән иңгә иң куеп бер сафта атлаган Галимҗан Сәйфетдиновны без бүген горурлык хисләре белән хөрмәтләп искә алабыз.