КӨРӘШЧЕ ӘДИП ПОРТРЕТЫ

Соңгы елллрдл Галимҗан Ибраһи- мов турында байтак кызыклы, яңа фикерләр о ителде һәм язучының тормышын, бай эшчәнлеген, әдәби- фечни мирасын ейрәнү юлында игътибарга лмилы ээленүтикшеренүләр башкарылды. Әмма шулай да моңа кадер Г. Ибраһиме»- иың ботсн тормыш юлын, киң иҗтимагый, адеби һем фәнни эшчәнлегон бер бетен ител, барлык колачы белән күз елдыча бастыр-лн хеэмә' юк иде әле. М. Хәсәнов- иың яңа монографиясе VII—шундый хезмәтләрнең беренчесе. М. Хосоиов — Г. Ибраһимовның әдәби мирасын эзлекле айронуно үзенең иҗат максаты ител куйган яшъ галимнәребоэдән. Аның әлеге темага багышланган мәкаләләре һәм 1964 елда татар телендә чыккан ^•Галимҗан Ибраһимсп» дигән монографиясе шул юнәлештәге беренче уңышлы тәҗрибәләр иде. Аларда ук инде авторның үзе сайлаган теманы яратып ойрәнүә һәм иңләп алырга теләве сизелеп тора иде Сэңгы •этмәгәндә исә аның бу сыйфатлары тагын Д* үсе, камилләшә тешкәй һәм моңа кадәр укучыга тәкъдим ителмәгән яңа яклары белән ачылган. М. Хәсоноа монографиясендә Г. Ибраһи- мовның бала чагыннан алып соңгы иениә- ренә кадер булган гыйбрәтле тормыш һем иҗат тарихы эзлекле рәвештә күз алдыннан үте: хеэмог иясе крестьяннарның авыр тормышын якыннан күреп үскен Галимҗанның авылда, оннан соң Оренбург һәм Уфа мәдрәсәләрендә укыл йорүл Һәм 1905— 07 елгы революция тәэсирендә иске донъя- га нәфрәте кечәел. яңалык ечен к эреше кушылуы... Болар язучының беренче адымнары, беренче тормыш тәҗрибәләре Бигрәк тә Г. Ибраһимовның, Еоли м/ллл мәдрәсәсен ташлап, 1906 елда Уфегә гГалия» мәдрәсәсенә килеп керүе емың азатлык идеяләре белен тулы әдәби талантына зур этәргеч бирә. Аның искелеккә нәфрәте бу модрә:ә тпртипгэре белен дә сыеша алмый. Шәкерт Галимҗанның Зыя Камали кебек «Галия» мәдрәсәгә тарихында күренекле урын тоткан хәлфәләр белән тиэ арада кискен менәсәбог- ләргә керүе дә игътибарга лаеклы күренеш. Язучының үз истәлекләрендә бу хакта фикерләр булса да, әлеге кадәр ойрәнү->еләр ул фактны читтә калдыра килделәр. М. Хәсәнов исә моңа тиешле ачыклык керткән (15—18 битләр). Ике елдан соң «Галняндон китеп, Г. Ибраһимоа үз тормышында беренче кыю адым отлый. Ул местәкыйль рәвештә «тормыш университетларына үтәргә тели һем, 1909 ал азагында Казанга килеп, беренче нәүбәттә университетка керергә уйлый. Ләкин бу теләгенә ирешә алмый. Шуннан соң ул үзен татар демократик культурасын үстерү эшенә багышлый, бетенлее белән иҗат эшенә бирелә. Г. Тукай, О. Әмирхан, Г. Камал. Г. Коләхметоә, С. Рәмиее кебек алдынгы язучылар белән якын мәнәсәбепсә кере. Бу вакытларда аның беренче романтик хичоо- лере һәм «Яшь йерәклер» романы белой ■Тотар шагыйрьләре» дигән мәгълүм хезмәте мәйданга чыга, шулай Г. Ибраһнмоо VII М. Хәсән ое. Галимҗан Ибраһимоо. Рус теленде. Казан. 1969 ел. С огәби-эстетик карашларының бер этабы формалаша. Шул ук Казан шартларында аның революцион настроениеләре тагын да үсә, самодержавиегә каршы көрәшүчеләр белән актив мөнәсәбәте көчәя. Киев вакыйгалары шуны расласалар кирәк. 1912 ел азагында Г. Ибраһимовның Киевкә китүе электән мәгълүм. Әмма аның бу шәһәрдәге меселман студентлары арасында революцион эше һәм шуның өчен төрмәдә утыруы соңгы елларгача тиешенчә яктыртылганы, бәяләнгәне юк иде. Беренче тапкыр моңа Г. Мөхәммәтова һәм Р. Гание- валар игътибар итте. М. Хәсәнов хезмәтендә дә, күп кечә архив материаллары җирлегендә, Киев вакыйгаларының эчтәлеге шактый тулы ачыла Ибраһимовның Казаннан Киевкә китүе нигездә һәм беренче нәүбәттә конспиратив максатлар, яшерен революцион эш алып бару белән бәйләнгән булган икән. Менә шулердан соң язучының дөньяга карашында һәм иҗатында сизелерлек үзгәрешләр барлыкка килүе дә аңлаешлырак булып китә. 1913 елның көзендә Г. Ибраһимов Казанга кайта. Полиция документларыннан күренгәнчә, Г. Ибраһимовның Ш. Әхмәдиев һәм Ф. Сәйфиләр белән газета чыгару теләге булган икән. Моңа рөхсәт бирелмәгәч. Г. Ибраһимоа «Аң» журналында җаваплы секретарь булып эшли башлый. Әмма өч айдан соң, 1914 елның 13 февралендә. кабаттан Киевкә китә. Бу факт гадәттә язучының Казан шартларыннан шәхси ризасызлыгы белән генә аңлатыла иде. М. Хәсәнов исә, архив материалларына таяныг, моның да революцион эш белән бәйләнгәнлеген исбатлый. Киевкә икенче баруында Г. Ибраһимов Т. Шевченконың 100 еллыгын үткәрү вакыйгаларына туры килә. Шул уңай белән. «Каһарман шагыйрь» дигән мәкалә язып, халыклар, милләтләр азатлыгы өчен көрәшнең бөек украин шагыйре исеменнән аерылмас булуы турында сөйли. Болар һәммәсе бергә Г. Ибраһимовның революцион настроениеләре, демократик идеяләре әдәбиэстетик ноктадан да тирәнәя һәм ачыклана баруын күрсәтәләр. М. Хәсәнов хезмәтендә әнә шул моментка басым ясалуы бик тә урынлы. Чыннан да, берничә ел эчендә тупланган тормыш тәҗрибәсе Г. Ибрәһимовта революция темасына багышланган зур әдәби әсәр тудыру теләген тагын да үстергән һәм ныгыткан булса кирәк. 1913 елда Киевтә кулга алынгач, Г. Ибраһимовның тентелгән әйберләре арасында Горькийның «Ана» романы булуы да гыйбрәтле факт. М. X». сәновның моны Ибраһимоз язарга ниятя» гән «Безнең көннәр» романына бәйләп аңлатуын да урынсыз дип булмый. Киеат» бер ай торгач, Г. Ибраһимов Кара диңгеэ буена — Сухумига килә һәм шунда «Боэ- нең көннәр» романының беренче редакциясен язып Казанга кайта. Ләкин, билгелП булганча, роман басыла башлагач конфискацияләнә һәм Октябрь революциясен» кадәр чыкмый кала. 1915 елның көзеннән 1917 елның февраль революциясенә кадәр Г. Ибраһимов Уфаның «Галия» мәдрәсәсендә укытучылык итә. Танылган язучы һәм җәмөгап эшлеклесе буларак, аның бу мәдрәсәдә эшләвенә, М. Хәсәнов фикеренчә, илдә килеп туган иҗтимагый-политик шартлар төп сәбәп була: самодержавие беренче империалистик сугыш елларында политик эшнең легаль формаларын бөтенләй юкка чыгарырга, революцион фикерләрне буып ташларга тели. Жандармерия Г. Ибраһимо» өстеннән күзәтүне дә көчәйтә. Шунлыктан аңа бердәнбер мөмкинлектән — татар яшьләрен тәрбияләү, укыту-мәгариф өлкәсендәге мөмкинлектән файдалану юлы гына кала. «Галия» мәдрәсәсендә Г. Ибраһимовның уку-укыту һәм милли тел-әдәбилт мәсьәләләре аша демократик рухта эш башкаруын М. Хәсәнов үзенең хезмәтендә киң итеп күрсәтә алган. Г. Ибраһимов тәэсирендә һәм җитәкчелегендә «Галия» мәдрәсәсендәге иске тәртипләргә каршы протест үсә, чын мәгънәсендә фән укыту өчен хәрәкәт көчәя һәм демократик идеаллар белән рухланган яшьләр сафы арта бара. Бу мәдрәсәдән алдынгы карашлы байтак әдәби көчләрнең һәм җәмәгать эшлек- леләренең чыгуы да очраклы түгел. Аларның күбесен, һичшиксез, Г. Ибраһимов шәкертләре һәм көрәштәшләре дип атарга бөтен нигез бар. «Галия» чорында Г. Ибраһимов татар теленә һәм әдәбиятына бәйле күп кенә фәинитеоретик һәм педагогик- методик мәсьәләләрне күтәрә, яңача эшкәртә. Аның бу эшчәнлеге дә М. Хәсәнов монографиясендә тулы яктыртылган. Болар һәммәсе Г. Ибраһимовның татар культурасы һәм мәгарифе өлкәсендә алдынгы, демократик карашлар өчен көрәшкәнлеген раслап торалар. 1917 елгы февраль революциясе көннәрендә Г. Ибраһимовның революциои- демократмк активлыгы киң колач белән ачылып, күтәрелеп китә, һәм ул, зур җәмәгать эшлеклесе буларак, сыйнфый-политик көрәш мәйданына атыла. М. Хәсоиоаиың үз хезмәтендәге шул чорга багышланган бүлекне «Революция солдаты» дип атавы бик урынлы диясе килә. Чыннан да, ике революция арасында Г. Ибраһимов үзенең иҗтимагый эшчәнлеген искиткеч активлык белән җәелдереп җибәрә һәм социалистик революция солдатына әверелә. Язучының революция елларында кайнап торган политик вакыйгалар эченә тирәнтеи кереп, алариың тарихи мәгънәсен сизгер анлап эш итүен М. Хәсәноа моңа кадәр телгә алынмаган күп яңа мисаллар белән дәлилләгән. Бу. һичшиксез. М. Хәсәиов хезмәтенең иң уңышлы олешләрениән берсе. Ул Г Ибраһимовның революция башында күрсәткән иҗтимагый эшчәилегеи тулы һәм тирән итеп яктырткан. Хезмәт белән танышкач, Г. Ибраһимовның Моселмаи комиссариатында эшләгәндә чын мәгънәсе белән револю- ционполитик тәрбия мәктәбе үткәнлеген һәм социалистик революциянең максат-бурычларына ачык тешенү дәрәҗәсенә күтәрелүен җанлы итеп күрәсең. Революция башында ук Г. Ибраһимовның доньяга карашында һәм эшчәнлогендә тирән үзгәреш барлыкка килә, ул тиз арада револю- цион-домократик позициядән пролетар- социалистик идеологиягә кискен борылыш ясый. Г. Ибраһимов алдынгы татар интеллигенциясенең беренче сафына баскан, бик күпләрне үз артыннан иярткән һәм бик күпләргә үрнәк булган керәшчегә әйләнә. Шушы хакыйкатьне М. Хәсәиов җитәрлек факт һәм мисаллар белән раслаган. Социалистик революциянең беренче елларында алган бай политик тәҗрибәсе Г. Ибраһимовның аннан соңгы җәмәгать һәм иҗат эшчәнлегенә теп юнәлеш бирә нык җирлек әзерли. Аның идеология, культура һәм әдәбият елкәсенде күрсәткән тырышлыгы М. Хәсәиов монографиясендә шулай ук тулы яктыртылган. Моңа кадәр бетәнләй читләтелгән яки телгә генә алынып үтәлгән күл мәсьәләләргә, күл санлы фактларга таянып, объектна бәя бирелгән. Мисал эчен язучының милли мәсьәләгә һәм шул исәптән яңалифкә монәсәбәтен генә алып карарга момкнн. Г. Ибраһимов үзе исән чакта да һәм аннан соң да аның бу мәсьәләләргә карашы күбесенчә кире мәгънәлерәк, шәхси хаталары итеп телгә алына иде. Боларга карата М. Хәсәиов күп кенә хачлы фикерләр әйтеп, тарихи “өреслекне икенче яктан күрсәткән һәм моны коры сүз белән түгел, ә архив документлары белән раслаган. Г. Ибраһимовның шендә укышлы адым ясаган. Югарыда сейләигәннәр, әлбәттә, монография эчтәлегенең тик теп схемасын яки канвасын гына күз алдына китерергә мом- киилек бирәләр. Аида тупланган барлык яка факт һәм материалларны санап кына чыгу ечеи дә әллә никадәр урын кирәк булыр иде. Бер рецензия до андый җентекле анализны үзенә мәҗбүри бурыч итеп куя алмый. М Хәсәнов монографиясенең тулы эчтәлеге белән танышу, әлбәттә, укучының үз ихтыярына кала. Тагын да без игътибарны һәрбер гыйбрәтле фәнни хезмәт белән танышкаи- иан соң туа һем уйландыра торган кайбер бәхәсле яки аеруча басым ясауны таләп иткән мәсьәләләргә юнәлтү кирәк дип уйлыйбыз. Шулардай берсе итеп. Г. Ибраһимовның Октябрьга кадәрге әдәби-эстетик карашлары үсешен билгеләү, бәяләү мәсьәләсен алырга момкин. Бездә дә иҗат методларын һәм әдәби юнәлешләрне теоретнк-фонни ейрәиү юлында еһәмивтле адымнар ясала башлады. Бигрәк тә XX йәэ башы һәм совет чоры татар әдәбиятына багышланган хезмәтләрдә бу мәсьәләләр теге я бу күләмдә чагылыш табалар. Ләкин һәр очракта да бу мәсьәләләр тарихи һәм фәнни актан дорос, тулы бәя алалар дигән нәтиҗә ясарга иртәрәк кебек. Мәсәлән, критик реализм, романтизм һәм социалистик реализм те- шеичеләрен татар әдәбиятына нисбәтән аңлауда һәм алариың үзара монесәбәтлә- рен яки аерымлыкларын билгеләүдә безгә күп тырышлык күрсәтергә кирәк әле. Болай булмаганда, әнә шул «оч нарат» арасында буталып йә р үләр дәвам итәчәк. Чынлап та. шул ук Г. Ибраһимовның Октябрьга кадәрге иҗат методын билгеләү тирәсендә фәкать соңгы елларда әйтелгән фикерләрно генә алып карасак та. байтак чуарлыклар табарбыз. Берәүләр аның ул чорын туры мәгънәсендә критик реализм белән, икенчеләр прогрессив романтизм белен, ә оченчелер исә тегесе белен дә. монысы белән дә бәйләп карыйлар. Мондый хәл. бер актан, иҗат методының катлаулы бер эстетик тешенчо булуын күрсотреволюциядән соң башкарган барлык эшчә илеге күз алдыннан кичкәч, укучы кар- шысына аның совет чорында формалашкан зур язучы, җәмәгать эшлеклесе һәм галим булып килеп басуы шиксез. Аның шушы еч төрле эшчәилегеи 6ер-берсенч>и аерып карау кыен. М. Хәсәноа әнә шул оч моментны бергә бәйләп тикшерү юнәле сө. икенчедән безнең әдәбият фәнейең моны аңлауда күптән билгеле, әзер штамп- лердан да. субъектив карашлардан да бөтенләй үк азат булмавы турында сөйли шикелле. Шулай ук мәсьәлә теге яки бу карашны яклаучыларга: «Синеке дөрес, ә синеке ялгыш», дип мөһер сугу белән генә дә җиңел хәл ителмәс. Тик тирән тарихи- фәнни тикшеренү һәм төпле бәхәсләр җирлегендә генә ниндидер уртак фикергә килү мөмкин. Г. Ибраһимсвның иҗат методына карата М. Хәсәновның элеккерәк хезмәтләрендә дә байтак фикерләр әйтелгән иде. һәм бусында да аларга билгеле күләмдә урын бирелгән. Дөрес, хезмәтнең характерына һәм максатына нисбәтән, Г. Ибраһимовның эстетик карашларын һәм әдәби их^атын анализлау кайбер очракларда тезислар төсендә генә бирелә. Әмма бу әллә ни зур гаеп түгел. Гомумән алганда, безнең хәзерге әдәбият фәненең Г. Ибраһимовны XX йөз башындагы татар әдәбиятында прогрессив романтизм вәкиле итеп каравы билгеле инде. М. Хәсәнов та бу фикерне тулысы белән уртаклаша һәм үстерә: «Г. Ибраһимов иҗатында романтизм бигрәк тә 1910—1912 елларда аеруча ачык күренде, шуңа күрә аны 1905—1906 елгы революциядән соң килгән рәхимсез реакция тудырган күренеш итеп түгел, ә яңа революцион күтәрелешкә аваздашлык итеп карау хаклы булыр. Ниһаять, Ибраһимов иҗатындагы романтизмны татар әдәбиятындагы романтик тенденцияләр белән тыгыз бәйләнештә карарга кирәк, чөнки романтик юнәлеш — халык рухының романтик сыйфатын ачык чагылдырган милли поэзиянең дә, прозаның да характерлы үзенчәлеге иде» (35 бит). һичшиксез, тарихи һәм фәнни җирлеге дәрес булган фикерләр әйтелгән. Инде мәсьәләгә конкрет килгәндә, белгечләребез арасында бу фикерләрнең эчтәлеген ачу төрле-төрле, хәтта чуар булып китүе дә гаҗәп саналмаска тиеш. Чөнки фәнни эзләнүләрнең туры юлдан гына, туры сызыктан гына бармавын исбатлап торасы юк. Шулай да бу эзләнүләрнең кайбер әһәмиятлерәк якларын алып караганда, фикер башкалыкларының бик үк ышандырырлык һәм нигезле булмаганлыгын да күрергә туры килә. Бер характерлы мисал төсендә, мәсәлән, Г. Ибраһимов иҗатында романтизм белән реализм бәйләнешенең кайда, нинди очракларда һәм күпме дәрәҗәдә булуын билгеләү тирәсендәге фикерләрне алырга мөмкин. Менә шунда безнең әдәбият фәненең берничә әһәмиятле моментка тиешенчә игътибар итеп җиткермәве аркасында 8 Г. Нигъмәт и. Сайланма әсәрләр. 1958 ел. «Г. Ибраһимов һәм аның иҗат юлы» дигән мәкаләне карагыз. 9 И. Нуруллин. XX йөз башы татар әдәбияты. Казан. 1966 ел. 265 бит. килеп чыккан кыенлыклар белән очрашабыз. Шуларның берсе романтизм белән реализмны капма-каршы куеп, теләсә кайсы алдынгы язучының иҗат методы гел реализм гына булырга тиеш дип караудан гыйбарәт. Шундый караш нәтиҗәсендә булса кирәк, XX йөз башындагы татар әдәбиятында реализм белән романтизм арасындагы катлаулы бәйләнешкә игътибар тик башлангыч хәлендә генә тора әле. Шул процесста туган яңа сыйфатлар һәм үзенчәлекләр нидән гыйбарәт иде? — дигән сорауга җавап урыны да безнең хезмәтләрдә ачык кала. Икенче кыенлык — иҗат методларының чынбарлык, тормыш белен бәйләнешен караганда, реализм һәм романтизм эстетикасының төп критерийларын бер-берсе белән бутау яки алмаштыру. Шуннан инде теге яки бу язучы иҗатында урын алган тормыш материалын тик реализм эстетикасына гына хас дип санау шикелле берьяклы караш килеп чыга. Мәсәлән, электә үк инде татар әдәбиятындагы романтизмның типик бер үрнәге итеп саналган 1 «Яшь йөрәкләр» романында реализм эстетикасын табарга теләү шундый карашның бер чагылышы булып тора. Чынлыкта исә бу романдагы тормышчан сурәт һәм картиналар прогрессив романтизм эстетикасының да тормыш белән бәйләнеше барлыгын гына раслыйлар. Дөрестән дә, әнә шул хакыйкатьне истән чыгармаганда, «Яшь йөрәкләр» романын тулы мәгънәсендә романтизм әсәре дип бәяләргә туры киләчәк. Шуңа күрә аны тартып-сузып реализмга бәйләргә тырышу белән түгел, ә романтизм әсәре итеп бәяләү белән генә без фәнни дөреслеккә ирешербез. Шулай ук «Яшь йөрәклөрпдә язучының иҗат методы икелекле, эклектик дигән концепцияне дә кабул итүе кыен. «Биредә инде без,— ди, мәсәлән, И. Нуруллин,— реализм белән романтизм тартышын күрәбез һәм, гомумән, әсәр романтизм белән реализмның янәшә яшәве, ике төрле алым, манера, стильнең аралашып килүе белән характерлы 8 9 . Безнеңчә, монда да шул ук нәрсә — романтизм эстетикасында тормышчанлык булмаска тиеш дигән караш твэ'ирвниви котыла алмау гена чагылса кирәк. Әйе. 1912—1913 еллар тирәсендә Г. Ибраһимов иҗатымда романтизм концепцияләре аеруча кискен тәс алалар. Шуның бер калку һәм үзенчәлекле гәүдәләнеше булып «Татар шагыйрьләре» мәйданга чыга. Бу эсер белән «Яшь йәрәкләр» арасына киртә куеп булмый. Аларның икесендә дә бер үк романтик концепцияләр беренчесендә теоретик планда, икенчесендә әдәби-сэнгатьчә итеп формалаштырылды. Аларның икесендә дә язучым тң бу чордагы романтик карашларына хас булган индияидуализм һәм субъектизм остенлек итә әле. Ә безнең әдәбият фәнендә моны мемкин кадәр читләтергә омтылыш сизелә. Шуның бер мисалы тагын Г Иброһимоеиың Тукай иҗатындагы халыкчвнлыкка һәм реализмга кире карашын иске алмаска тырышуда да күренә. М Хәсәное хезмәтендә дә мондый «искә алып җиткермәү» бар әле. Ә ни ечеч тарихи дәреслеккә күз йомарга? Бу дәреслекне күрсәтү белән без Г, Ибраһимояны гаепләргә җыенмыйбыз бит, ә аның эстетик карашлары нинди кыенлык, каршылык һәм эзләнүләр аша алга баруын күрсәтүне генә максат итәбез. Г. Ибраһиме* татар әдәбиятында яңа бор әдәби агым тарафдары буларак чыккан икән, димәк, аның икенче әдәби юнәлеш һәм методларның кайбер принципларын инкарь итүе яки үзенчә бәяләве — бик табигый һәм зарури күренеш. Ләкин моңа карап Г. Ибраһимоа- ның алдынгы әдәбият эчен корәшүче булуына кимчелек килмәячәк, ә. киресенчә, ул алып барган әдәби керешнең җиңел булмаганлыгы расланачак. Чыннан да. Г. Ибраһимоаның Октябрьга кадәрге еде- бизстотик карашларында гомумән традицион романтизмга хас субъективизм һем индивидуализм күпме генә кечле булмасын, язучының роаолюцион-демократик идеяләргә бәйле иҗатында торган саен тормышчанлык һәм халыкчанлык принциплары ныгый барганы сизелә иде. М. Хәсә- нов хезмәтендә дә бу моментка игътибар ителгән. Әмма аның монографиясе туры- дам-туры иҗат методлары мәсьәләсенә багышланмаганлык тан, автор үзә тәкъдим иткен кайбер концепцияләрне анализлауга тиешле урын һәм ачыклык биреп җиткерә алмаган, елбетте. «Романтизмның мәйданга килүе прогрессив күренеш иде. чанки ахыр чиктә ул реализмның тирәнәюенә һәм баюына булышты. Ул бор Г. Ибраһимов иҗатының гына түгел, е бетен татар едә- биятычьтң үсешенә куәтле этәргеч бирде, анарда эмоциональ башлангычның кечәюе- ие китерде, аны кешенең эчке демьәсыиа тирән үтеп керү мемкинлеген биргән психологизм шикелле кыйммәтле сыйфатка баетты, сурәтләү чаралары арсеналын байтак киңәйтте. Социалистик реализмга аның аерылмас состав елеше булып кергән революцион романтизм үзенең тирән тамырлары белән Октябрьга кадәрге прогрессив роман-изм катламына китә. Бу бәхәссез тарихи факт һәм аны кире кзгу турында уйлау мемкин түгел» (36 бит).— дип раслый М. Хәсәное. Әйтелгәч фикер бик зур һем кызыклы. Ләкин монографиядә Г Ибраһимов иҗатындагы романтизм белән реализм мәнәсәбете авторның без искә алган концепцияләре яктылыгында эзлекле һем тулы итеп ачылмаган әле. Ул концепцияләр күбесенчә вәгъдә, замка булыбрак калалар. Бирелгән анализлар исә «романтизмнан реализмга» кебек схеманы да искә тешерә. Ә инде кайбер белгечләр шул схемага тотынып. М. Хәсәное хезмәтендәге теоретик мәсьәләләрне һәм. хосусан, Г Ибраһимоаның иҗа» методы мә-ье- ләсен бик туры гына, җиңел генә хәл итү юлыннан барырга телиләр. Месәлеи, X. Хәйри М. Хәсәное монографиясенә азган рецензиясендә: «Г. Ибраһимов — реалист олы язучы, аның Октябрьга кадер-е иҗаты критик реализм юнәлешендә үсте. Октябрьдан соң ул татар әдәбиятымда социалистик реализмны нигезләүчеләрдән берсе булды — М. Хасеновның тикшеренүләремдә үтәлм үткән теп сызык, теп фикер менә шул» *.— дигән бик билгеле нәтиҗә асау белен чиклеме. Рецензентның тел тәбемдә Г. Ибраһимовнын иҗат мирасын «критик оомантмэммаи социалистик реализмга» схемасыннан һич тә читкә чыгармаска теләү ятканлыгы сизелеп тора. Мәсьәләмен болай куелышы инде реализм белен романтизмның Г. Ибраһимов иҗатымдагы үзара бәйләнешен, мәнесоботен зАренүгә юл калдырмый. Искә алмый калуы кыен булган икенче бәхәсле мәсьәлә «Безнең кениәр» романының язылу датасын һем язучы иҗатындагы урынын билгеләү бала», бәйлә Мәгълүм булганча, бу әсәр 1914 елда еэылып та басылмый калган. Ул беремчә мартов» 1920 елда чыга, һем шул чор тәнкыйте аиы татар совет әдәбиятының күренекле үрнәге дип кабул итә. Әсәрнең азагымда «1914— ‘ «Социалистик Татарстан» гемтасы. 1970 ел. 6 май саны. 1920» дип куелган. Ә мондый дата «Безнең кеннәр» шул еллар аралыгында эшләнгән дигән мәгънәне генә аңлатырга мөмкин. Аннан соң Г. Ибраһимовның элекке әсәрләрен күпчелек очракта яңадан редакцияләп бастыруын да онытмаска кирәк, һәм бу редакцияләүләрдә яхшы ук принципиаль характердагы үзгәрешләр була торган иде. «Безнең көннәр» романының да 1920 елгы беренче басмасы 1914 елгы вариант кына булмаганлыгын тагын аның эчтәлегеннән аңларга мөмкин. Анда иске һәм яңа редакцияләрнең аралашуын күрсәткән фактлар ярылып яталар; болар арасында язучының 1914 ел тирәсендә әле әйтүе һәм сурәтләве һич тә мөмкин булмаган элементлар аз түгел. Бу мәсьәлә аерым тикшерү һәм ана* лиз таләп иткәнлектән, хәзергә әйтеп китү белән генә чикләнергә мәҗбүрбез. Әгәр дә «Безнең көннәр» тик 1914 елгы вариант төсендә генә басылган булса, бу әсәр язучының аннан соңгы әдәби әсәрләреннән һәм эстетик карашларыннан күп югары торган бер очраклы факт булып калачак. Ләкин мондый хәлнең булуын раслау кыен. Ниһаять, тагын Г. Ибраһимовның замандашлары фикеренә дә колак салмыйча булмый. Мәсәлән. Шиһап ага Әхмеров үзенең бер чыгышында 10 «Безнең көннәр» романын авторның, 1920 елгы басма өчен, үз кулы белән яңадан язып, типографиягә өлешләп җибәреп торганлыгын әйткән иде. Менә шул сөйләнгәннәрнең һәммәсен искә алып, Г. Ибраһимовның бу романын аның ике чор иҗаты арасында торган яки ул чорларны бер-берсенә бәйләгән әсәр итеп санарга һәм 1914 елгы вариант 1920 елда яңадан эшләнгән дигән нәтиҗә ясарга батырчылык итәбез. Шуңа күрә дә И. Нуруллинның («XX йөз башы татар әдәбияты». 1966) һәм М. Хәсәноөның «Безнең көннәр» романын тулаем 1914 елга кайтарып калдыруларын, реаль фактлар белән бик үк исәпләшмичә, Г. Ибраһимовның Октябрьга кадәрге иҗатын, аның идея-эстетик карашларын тагын да баетыбрак күрсәтү өчен эшләнгән бер алым булса кирәк дияргә туры килә. Дөрес, алар кулында язучының байтак вакытлардан соң үзе язган аңлатмасы бар. Ләкин бу аңлатманың ни өчен һәм нинди шартларда язылганын да онытмаска иде. Әдәбият фәнендә вульгар социологизм хөкем сөргәндә, «Безнең кон- нәр»нең 1920 елгы басмасы турыдан-туры эсерлык идеологиясен үткәргән әсәр дип, авторны хаксызга һәм тупас рәвештә гаепләп чыгулар мәгълүм. Г. Ибраһимовның аңлатмасы нигездә шундый уйдырмалардан үзен аралап калу өчен эшләнгән булуы мөмкин түгелмени?!. Аның үз иҗатындагы романтизм турында да шуңа охшаш фикере бар 10 Бу чыгыш 1967 елның 10 мартында А. Шамов җитәкчелегендә үткәрелгән истәлекләр мәҗлесендә булган иде.— Г. X. ич. Язучының билгеле бер шартларда әйтелгән шәхси фикерләрен тулаем теоретик принципка әйләндерү әдәбият фәне өчен мәҗбүри түгел. М. Хәсәнов монографиясендә, беренче мәртәбә дияргә кирәк, «Безнең көннәр» романының 1934 елгы соңгы редакциясенә булган характеристикага киң урын бирелгән, һәм бу редакциянең беренчесеннән аермасын ачыклау юнәлешендә зур эш эшләнгән. Соңгы редакциянең иҗтимагый эчтәлеге никадәр бай булуына һәм авторның тарихи-революцион көрәшне социалистик реализм позициясеннән торып сурәтләвенә ышандырырлык дәлилләр китерелгән. «Безнең көннәренең соңгы редакциясенә ясалган анализ Г. Ибраһимовның совет чорында дөньяга карашы никадәр тиз үсүе турында сөйли, һәм бу үсеш аның әдәби-эстетик эшчәнлеге белән тыгыз мөнәсәбәттә баруын һәм фор/иалашуын күрсәтә. М. Хәсәнов монографиясенең тагын бер отышлы ягы итеп Г. Ибраһимовның социалистик революциядән соңгы тарихи һәм әдәби карашларын мө/лкин кадәр тулы итеп ачарга теләвен күрсәтергә кирәк. Монда хәзергәчә безнең әдәбият фәне күзеннән читтәрәк торган күп чыганаклар искә алынып, аларның эчтәлегенә һәм әһәмиятенә зур урын бирелгән. Г. Ибраһимовның бигрәк тә 20 нче елларда чәчәк аткан фәнни-әдәби эшчәнлеге гаҗәп киң булганлыгын һәм язучы безнең идеология фронтының алгы сафында торып иҗат иткәнлеген күрәсең. Шуның белән бергә үк, бу мәсьәләнең тагын кайбер әһәмиятле якларына игътибар итү кирәк булганлыгын да, шундый ихтыяҗ туганлыгын да сизәсең. Шулардан берсе — 20 нче елларда Г. Ибра- һимов иҗат иткән иҗтимагый һәм әдәби атмосфераның катлаулылыгын тулырак, конкретрак күрсәтү безнең хезмәтләрдә җитәрлек түгел әле. Күп очракта без язучының үз эшчәнлеген характерлау белән чикләнеп, аның заманы һәм заман белән бәйләнеше турында аз сөйлибез. Әгәр без моңа да тиешенчә игътибар бирсәк, язучы башкарган эшнең дәрәҗәсе һәм кыйммәте сораулары мпмкиН. бар шул. Г. Ибраһимоа. язучы һәм социолог-галим буларак, нәкъ шундый теорияләр кыздырылган вакытта иҗат итте. Шуңа күрә аларга аның берничә ноктадан мәиәсәбетг булырга мемкин. Беренчедән, язучы үзенең теоретик-социо- логмх карашларында һәм әдәби иҗат практикасында вульгар социологизм таләпләреннән ничек югары *орды. алвргз ничек каршы барды? Икенчедән, марксистик социология белән коралланганда һем социалистик реализм юлына чыкканда, ул нинди кыенлыклар. каршылыклар кичерде? Г. Ибраһимоч совет язучысы булып формалашкан чорның үзенчәлеген истә тотканда, бу сорауларны читләтеп узу һич мемкин түгел. Без сугышка кадәрге, аеруча 20 иче еллар татар әдәбияты фәне тулаем вульгар социологизм платформасында торды дигән караштан ераибыз. Бу хакта аерым мәка.тә- ләр дә. хәтта монографияләр дә язылды инде. Ул еллардагы әдәбият фәненең һәм тәнкыйтенең марксистик таза тенденцияләре коинон-кен ачыклана һәм үсә баруы күптән исбат ителгән. Шулай ук анда реализмны да. романтизмны да дәрес юнәлештә аңлау ботеиләй юк иде. дигән фикерне дә уртаклашырга җыенмыйбыз. Һәм. икенче яктан, элекке әдәбият фәненең, элекке тәнкыйтьнең уңышларын идеаллаштыру. күпертү исәбенә, аңа зур тоткарлык ясаган вульгар социологизмнан бүрек ташлап кына котылып булмаячак, чей ки аның калдыклары бүген дә бар, еларга каршы керешергә кирәк. М. Хәсәное монографиясендә исе вульгар социологизм концепцияләрен һәм аның Г. Ибраһимов иҗатына ясаган тәэсирен тәнкыйт»леү элешче бар. Әлбәттә, аның теп максаты — язучының эдәби-теоретик карашларында марксистик принциплар ничек еетенлек ала һәм ныгый баруына игътибарны беренче планга куеп күрсәтүдән гыйбарәт. Ул үзенең шул максатына нигездә ирешкән. Әмма шуның белен бергә, эдәбитеоретик кереш фонының тулылыгын да күрәсе киле. Җыеп кына алганда. М. Хэсәноеның яңа монографиясе, алда әйткәнебезчә. Г. Ибрәһимоаның ижат мирасы» терпе яклап һем бер бетен итәп «иренү юлында уңышлы тәҗрибә булып тора. Аның белә» . - .. _ катлаулы тормыш юлы үтеп, туятаусыэ 1 Б. М • и п а х. Вопросы литературы и эстетики. Руе телендә. Ленинград. 1958 ел. "Жет итеп яшегеи эур обра238 бит. хм кипел баса. калкурак, үзенчәлеклерәк булып күэенчр иде. Аеруча Г. Ибраһимов шикелла эшлек- леләриең шундый ’врихи-әдәби фонда бвяленүен күрергә теләү бик табигый, әлбәттә. Әмма монда шулай ук безне кэтвп торгеи кайбер кыенлый Һәм каршылыкларга да айнык караш таләп и-еләчәч. Ә безнең әдәбият фәнендә мондый карашның бик ук җитеп бетмәвен дә инкарь ител булмый. Шуның Зар мисалы итеп, 70 иче еллар дәвамында үзен нык сиздергән вульгар социологизмга мәнәсәбәтяе алырга мемкин. Бигрәк тә ’атар әдәбият фәне үсешендә бу күренешнең тирән эзләре һәм зарарлары калганлыгын күрми эш итү тарихи һәм фәнни сукырлык булыр иде Марксизм исемемнән сойлэнгән бу үтә сул оак буржуаз карашлар совет әдәбиятын һәм сәнгатен бозып аңлаттылар һәм бәяләделәр. Марксистик тәнкыйть традицияләре җитәрлек булмаган безнең әдәбият фәнендә вульгар социологизм принципларына иярү аәруча нык күзгә ташланып торуын һич тә яшерергә кирәкми. Сәнгатьне һәм культураны турыдан-туры базиска бәйләнгән «скорма дип карау, ягъни бу сыйнфый- идеологии күренешләрнең башка «скорма күренешләреннән аермасын күрмәү аркасында, сәнгатьне, аның теп образлы үзенчәлеген һәм тормышка монәсәбәтенең катлаулы булуын исәпкә алмыйча бәяләү гамәлгә кереп китте. Мондый караш, әлбәттә, марксистик эстетиканы аңламау һәм бозу нәтиҗәсе иде. Вульгар социологизм алдынгы язучыларны реакцион сыйныфлар лагерена бирде. Ниһаять, еульгар социологизм иҗат методларын билгеләүгә дә реализмны материализмга, ә романтизмны идеализмга тиң итеп карау ноктасыннан килде. Шуның нәтиҗәсендә романтизм гомумән совет әдәбиятына чит күренеш дип кире кагылды һәм реализм белән романтизм арасына үтеп чыга алмаслык киртә корылды. "Хәзер инде мондый операциянең зарарлы булуы билгеле. Вульгар социологизмның караңгы фанатизмы да. «бердам агым» теориясенең ал тәскә буялган тарафдарлары талымсыэлыгы да бер үк дәрә- җәдо марксистик әдәбият фәненә чит» *. Бу сейләнел үтелгәннәрнең Г. Ибрэһи- мояка нинди мәнәсәбәтә бар соң, дип