1918-1919 ЕЛЛАРДА КАЗАНДА КУЛЬТУРА ХӘРӘКӘТЕ

Татарсганнъщ 50 еллыгына багыичыйм. Автор. Татарстанда беренче гыйльми оешма атар әдәби теленең берничә йот аллык таралы бар. Боек Октябрь революциясенә чаклы бу тарих ислам дине балан барга килол карган rap ал теле йогынтысы астында үтте. Татар һәм тарап геллере арасында тетелеш- ларс агыннан бернинди якынлык яки охшашлык булмаса да. тарап талона карата тетелгән кагыйдәләр татар талона качлап тагылып килде. Шуның аркасында уя үтенең эчне мемкинлекләре. табигый үтеичалекләре нигезендә уса алмады. XIX йезиең соңгы яртысында халкыбызның прогрессив вәкилләре моңа каршы протает белдерәләр. Мәсәлән, татар адәбн телен үстерү һәм аның орфографиясенә реформа кертү кирәклеген яклап, беои мәгърифәтчебез Каюм Насыири үтенең реформа проектларын тәкъдим итә. XX йот башларында, бигрәк та 190$ елгы революциядән соң, К. Насый- ри күтәргән прогрессиа фикерләр Галимҗан Ибраһнмое, Мехетдин Корбангалиен. Гыймад Нугайбәк. Гыйбад Алпарое шикелле алдынгы татар интеллигенциясе еәкиллоре тарафыннан хуплап каршы алына. К. Насынри карашларын яклап, алар матбугат битләрендә чыгышлар ясыйлар. Шул чорда Катайда. Уфада һәм башка урыннарда татар орфографиясен яхшырту буенча укытучылар җыелышлары үткәрелә. Татар җамгыятеидәге дини ионсераатитм тормыштагы һәр яңалыкка каршы бүлгән шикелле, тел олкәсендә күтәрелгән реформа хәрәкәтенә дә каршы чыга. Шуңа күрә, татар орфографиясе Боек Октябрь революциясенә шактый чуалчык булып, феиин яктан бик ат тшләнгән хәлендә килеп керде. Бары тнк Октябрь революциясеннән соң гына бу меһнм мәсьәләгә җитди игътибар бирелә башлады. Беренче империалистик сугыш китергән, гражданнар сугышлары тудырган һәрторле авырлыкларга карамастан. 1911 елның маенда Катайда Бетеироссия месалмаи уиытучыларының еченче съезды үткәрелде. Сьетдиың кон тартибено ике мосьәло куелган иде: 1| Совет властена моносебет; 2| Татар теле орфографиясен фәнни нигетлердә тәртипкә китерү. Ул чор эчен гаять актуаль булган сәяси мәсьәлә белен бор рәттән съездның аен тертибене орфография мәсьәләсе дә куелуы очраклы хел түгел мде, әлбегтә. Совет Т чыгулары теге реакцион төркемне чигенүгә китерде. Нәтиҗәдә съезд зур күпчелек белән Г. Ибраһимов тарафыннан тәкъдим ителгән Совет властен тану турындагы резолюцияне кабул итте. Шулай итеп татар укытучылары Совет властеның тууына әле 5—6 гына ай тулган көннәрдә ук аны яклап чыктылар һәм үзләренеке итеп таныдылар. Икенче мәсьәләгә караган докладны Фатих Сәйфи-Казанлы ясады. Аның докладыннан соң башланган фикер алышулар вакытында орфография мәсьәләләре буенча элек-электән үк килә торган бәхәсләр, сүз көрәштерүләр кызып китте. Кайберәүләр 6 сузык авазлы орфографияне, икенчеләре 10 сузык авазлы имланы 1 яклап чыктылар. Искелекне яклаучылар арасында татар әдәби теленә кергән гарәпчә сүзләрне элеккечә гарәп теле кагыйдәләре буенча язуны алга сөрүчеләр дә, татар теле кагыйдәләренә буйсындырып язарга өндәүчеләр дә булды. Шунлыктан бер фикергә килеп, съезд исеменнән бердәм карар чыгару мөмкин булмады. Шушы уңайсыз хәлне күреп, съездда хөкүмәт вәкиле сыйфатында катнашкан Г. Ибраһимов гыйльми һәйәт27 28 төзергә һәм шул һәйәткә, каралачак мәсьәләне гыйльми нигезләрдә җентекләп тикшереп, ел азагында Казанда Бөтенроссия күләмендә беренче хат һәм имла конференциясе үткәрүне йөкләргә дигән тәкъдим кертте. Аның бу тәкъдиме съезд тарафыннан бер- таоыштан кабул ителде. Шуннан соң гыйльми һәйәт сайланды. Казанда татарлар арасында революциядән соң сайланган беренче гыйльми оешма әнә шундый шартларда барлыкка килде һәм «гыйльми һәйәтв исеме белән культура тарихыбызга керде. * Имлә — орфография. 28 һәйәт — коллегия. Галимҗан Ибраһимов, 1918 ел. Бу рәсем Казанда үткәрелгән Бөтенроссия мөселман укытучыларының III нче съездында төшерелгән. киң танылган Мөхетдин Корбангапиев, Бәдыйгов, Габдрахман Сәгъди шикелле чорында беренче уку елы булып тарихка керәчәк 1918—1919 уку елына әзерләнүгә бирелгән зур әһәмият нәтиҗәсе иде бу. Чонки шул уку елында яңа мәктәпләрдә, башка предметлар белән беррәттән, татар теле дә тулы хокуклы предмет буларак укытылырга тиеш иде. Шул ук вакытта бу — татар теленең үсеш тарихында баганалы зур юлга аяк басуы иде. Кон тәртибендәге беренче мәсьәлә буенча съездга Мәскәүдән (Үзәк мөсел- ман комиссариатыннан) хекүмәт вәкиле сыйфатында килгән Г. Ибраһимов доклад ясады. Докладның темасы үзенең характеры белән шул кеннәр ечен бик тә актуаль булганга, естәвенә ул Галимҗанга хас җитдилек һәм пафос белән укылганга, делегатлар аны зур игътибар белән тыңладылар. Докладтан соң кайнар фикер алышулар һәм бәхәсләр башланып китте. Реакцион настроениеле бер терксм делегатлар докладка каршы чыктылар һәм төрле юллар белән башкаларны да үз якларына аударырга тырыштылар. Ләкин йөзләрчә еллар буена иске тормышта изелеп килгән милләтнең хокуксыз һәм кимсетелгән укытучылары тегеләрнең коткысына бирелмәде. Докладның тирән эчтәлекле һәм инкарь ителмәслек дәлилләр белән беркетелгән булуы һәм укытучылар арасында Шәһид Әхмәдисв, Гыйбад Алпаров, Хуҗа делегатларның докладчыны бик нык яклап Рәсемдә- 1919 елны Казанда үткәрелгән «Беренче хат ае имле коиференциясоә делегатларымнан бар терпем. Беренче репе (сулдан уңга) профессор В. А. Богородицкий, Әмине Мохетдииия, Мостафа Собхи, Мехетднн Корбангалие* икенче рәттә сулдан икенче (беренче илтешмен исем-фаммлиясен хәтерләмим — Ф X.) Фазыл Хаммдуллмн. Ярулла Нәмметдимое, Габделхәй Минмехәммәтоа, тюрколог Н. И. Ашмарин һәм Дәү лет Сафин. Съезддан соң берәр ай үткәч, 1918 елның июль урталарында гыйльми һәйәт оешып вшпи башлады. Ләкин ул озак яши алмады, шул ун 1918 елның август урталарында булган аклар фетнәса вакытында таратылды. Әлеге фетнә кемнәрендә гыйльми һәйәт совет дошманнары тарафыннан таратылган булса да, аның халык күңелендә калган якты идеясе, халыкчан рухы совет кешеләрендә сүнмәде. Фетнәчеләр Казаннан серелгәч, Үзәк моселмаи комиссариаты тирәсендә оешкан коммунистбольшееиклар һем соает пләт*»омасыида торган революционер интернационалистларның Маскауда уткэр'лгои гадәттән тыш тыелышында гыГльми һәйәтне яңадан аякка бастыру мәсьәләсе куела һәм аны оештыру терек коммунисты Мостафа Собхнга тапшырыла. Үзәне тапшырылган Сү таеаплы зшие утау максаты белән М. Собхи сентябрь башларында Казанга килә, һәм шул уя айның унтугызында гыйльми һәйәт яңадан оештырылып, алдан тезелгән план белен »ш башлый. Бу яңа составка злекке составның берничә ышанычлы члены һәм соает платформасында нык торгам яңа әгъзалар кертелә. Мостафа Собхи һәйәтнең рәисе итеп билгеләнә Шуя уңай белән кайберәүләр: «Гыйльми Һәйәтне яңадан тезү ечеи Мәскәүдм ни очан чит ил кешесе, Казан әхвәле белән якыннан таныш булмаган иеше тибәрелгән, ә ни ечен ул кемнәрдә Мәскәүдә яшәгән. Бетенроссия моселмаи укытучыларының III съездында гыйльми һәйәт оештыру мәсьәләсен башлап күтәргән, аны сайлауда актив катнашкан Г. Ибраһимое тибәрелмәде икән!* — дип сукраныша башлыйлар. Ләкин бу хәлнең билгеле сәбәпләр з була, әлбәттә. Хикмәт шунда, ул чорда Г. Ибрәһи- моя Мәскәүдә булса да, каты авырып, бнт-мтцада ята. Сәламәтлеге какшаган булганга. ул хәтта Үзәк моселмаи комиссариаты коллегиясендә >шләүдән до азат ителүен сорап гариза бирә. Сәламәтлеге әйбәт булмау аркасында, ул 1918 олиың азагында. 1919 елның январенда гыйльми һәйәт тарафыннан Казанда Ьогеироссмя күлемемдә үткәрелгән беренче хет' вә имле1 конференциясечә дә турыдан-туры катнаша алмый. Ләкин Мостафа Собхинең Мәскәүдән Казанга гыйльми һәйәтне яңадан аякка бастыру ечен җибәрелүендә Г. Ибраһимопның катнашы, әлбәттә, булган. Мәскәүдә Үзәк мөселман комиссариатында бергә эшләгәндә Г. Ибраһимов Мостафа Собхинең гыйлем кешесе. Истамбул университеты профессоры, терки телләр белән таиыш булуын яхшы белгән, шунлыктан ул аның Казанга җибәрелүен дә. яңадан тезелгән гыйльми һәйәтнең беренче председателе булып сайлануын да яклаган дип уйларга кирәк. Мостафа Собхи җитәкчелегендә эшли башлаган гыйльми һәйәтнең беренче план һәм структурасы түбәндәгечә иде: Тел, әдәбият вә тарих шогьбәсе29 30 31 32 33; Музей, театр вә сәнаигы иәфисә1 шогьбәсе; Ибтидаи', гали34 35 ибтидаи мәктәпләр һәм семинарияләр ечен программалар тезү шогьбәсе; Матбугат шогьбәсе; Дарелфонун' вә китапханә шогьбәсе. Бу шогьбәләр (бүлекләр) үз нәүбәтләрендә группаларга бүленгән иде. Мәсәлән, татарча энциклопедия группасы, халык әдәбияты һәм тәрҗемә группасы, этнография группасы, археология группасы, гыйльми көчләр җыю группасы һәм башкалар... Кыскасы, гыйльми һәйәт Бөек Октябрь революциясеннән соң Казанда мәгариф һәм культура өлкәсендә киң план белән эш башлап җибәргән беренче зур гыйльми оешма иде. Ул үзенең структурасы һәм планы белән генә түгел, башкарган эшләре бепән дә культура һәм мәгариф тарихыбызда мактаулы урын яулап алды. Атап әйтсәк, гыйльми һәйәт 1918 елның ноябрендә. Бөек Октябрь революциясе тудырган яңа мәктәпләргә туры юл күрсәтүче педагогик журнал — «Мәгариф» журналы чыгара башлады. Ул журнал битләрендә аерым фәннәрне яңача укыту программалары һәм аларга аңлатмалар басылып чыкты. Яңа шартларда ачылган эш мәктәпләрендә укыту-тәрбия эше башлап җибәргән яшь татар укытучылары өчен ул материаллар бәяләп бетергесез кыйммәтле документлар иде. 1918 елны гыйльми һәйәт органы буларак басыла башлаган бу журнал, өч саны чыгып бераз тукталып торганнан соң. 1921 елкың апреленнән Татарстан мәгариф комиссариаты органы буларак чыга башлады һәм хәзер дә укытучыларның бик зур ярдәмчесе булып торуын дәвам итә36 . Гыйльми һәйәт башкарган моһим эшләрнең тагын берсе шунда, ул уннарча еллар буена чуалчык хәлдә яшәп килгән, халык арасында мәгариф, аң-белем таратуга комачаулаган имлаеызлыкка чик кую буенча зур өлеш кертте. Мөселман укытучылары- ның III съезды тарафыннан тапшырылган тарихи наказны эшкә ашыру йөзеннән, гыйльми һәйәт 1919 елның январенда Казанда зур хәзерлек белән беренче Бөтенроссия хат вә имла конференциясе үткәрде һәм анда имлабызның киләчәк юнәлеше билгеләнде. Берничә ел шушы исемдә яшәгәннән соң, гыйльми һәйәт Гыйльми үзәк (акадцентр) дип йөртелә башлады. 1923—1928 елларда аңа танылган әдип һәм фән эшлеклесе, художество фәннәре академиясе члены Галимҗан Ибраһимов җитәкчелек итте. Ул елларда Гыйльми үзәк аеруча зур эшчәнлек күрсәтте. Аның инициативасы һәм актив катнашы белән Октябрьга чаклы иҗат ителгән прогрессив әдәбиятыбыз фондына кергән бик күп әдәби әсәрләр яңадан басылды. Газиз Гобәйдуплин һәм Гали Рәхимнәр тарафыннан язылган борынгы әдәбиятыбызның 3 томлык тарихын, Габдрахман Сәгъдинең XIX йөз һәм XX йөз башы татар әдәбияты тарихы, татар театрының 20 еллыгы (1906—1926) турында җыентык һәм культурабызның башка тармаклары буенча бик куп 29 X а т — язу. 30 Имла — орфография. 5 Шогъбә — булек. * Сәнаигы нәфисә — нәфис сәнгать. 6 Ибтидаи — башлангыч. 34 Гали ибтидаи — югары башлангыч. 35 Дарелфонун — университет. 6 1938 елдан бирле «Совет мәктәбе» исеме белән чыга. башка капиталь тез матлар день er а чыкты. Терне типтагы татар мәктәпләре еяея аерым фәннәр буенча программалар, дәреслекләр, методик кулланмалар тегелде һәм басылды. Шул рәаешчә Гыйльми үзәк. Мәгариф комиссариатының зур бер бүлеге сыйфатында, күп еллар буеиа республикабызда мәгариф һәм культура хәрәкәтенең кайнап торган үзәге булды. Гыйльми һәйәт тарафыннан башланып Гыйльми үзәк тарафыннан үстерелгән мәгариф, культура эшләре, торган саен кчңәя һәм катлаулана бару сәбәпле, бер оешма рамкаларына сыймый башлады һәм. тарактерларыиа карее, алар терле гыйльми-фәинн учреждениеләр карамагына күчтеләр. Хәзер ул эшлер. киңәйтелгән функцияләрдә, Г. Ибраһимоа исемендәге тел. әдәбият һәм тарнх институты, культура һәм мәгариф министрлыклары, укытучыларның белемен күтәрү институты. Татарстан китап нәшрияты тарафыннан дәаам иттерелә. Шул рәвешчә. Гыйльми үзәк үзенең тарная миссиясен үтәп, функциясен заман таләп иткән яңа оешмаларга тапшырды. Гыйльми һәйәт эшчәилеге турында сүз барганда аның оештыру эшләрендә якыннан катнашкан һәм М. Собхинең урынбасары булып эшләгән беренче татар хатын-кызларыннан Әминә Мохвтдинмяне искә алмый үтү мәмкии түгел. М. Собхи һойеттә булмаган очракларда Әминә һәйәт утырышларында рәислек итте һәм җаеаплы эшлер башкарды. 1919 елның январенда Казанда үткәрелгән беренче хат аә имла копфереп цилеендә дә ул якыннан катнашты. Беренче хат вә имла конференциясе 1919 елның башы иде. Яшь еоает власте гаять авыр кеииәр кичерә, гражданнар сугышы фронтларында Боен Октябрь казанышларын эчке һем тышкы дошманнардан саклап калу эчен кискен сугышлар бара. Әнә шушы авыр моментта Казанда 22 кем буена |1—22 январь) Ботеироссия күләмендә чакырылган аБеренче хат аә имла конференциясе* эшләде һәм анда Совет власте чорыиа ута чуалган халда килеп кертне татәр язуы һәм орфографиясе мәсьәләләре тикшерелде. Конференцияне чакыру баште 1911 елның декабренә билгеләнгән иде. Ләкин уя. алдан күрелмәгән бнк күп терле объектив сәбәпләр әркәсында бер айга кичегеп. 1919 елның январь башында гына үткәрелде. Ул сәбәпләрнең берсе конференциянең зурлап үткәрелүе булса, икенчесе аның кон тәртибенә кертелгән күп санлы һәм катлаулы мәсьәләләр буенча тирон эчтәлекле докладлар белән чыгарлык гыйльми кадрлар. тел галимнәре табуга бейле иде. Барлык докладлар очан Каэаниың үзеннән гене докладчылар табу момкин түгел, чонки 1918 елның җәендә Казанда булып үткән ан бандитлар фетнәсе гыйльми кочләр сафыи шактый сирәкләндергән иде. Шуняыстән докладчыларны башка шәһәрләрдән чакырырга кирәк булды. Ул чордагы транспорт һәм элемтәнең нормаль эшли алмавы оештыру эшләрен тагын кыенлаштырды. Ә конференция карамагына тәкъдим ителәчәк докладлар гыйльми һәйәт каршында тезелгән махсус комиссия тарафыннан тикшерелеп үткәрелергә, анда редаицияләнергә алар буенча резолюция проектлары хәзерләнергә тиеш иде. Шунлыктай гыйльми һәйәт башта әзерлек чаралары күрде. Конференция җыелыр алдыннан бер ай чамасы элеш тол докладчылар Казанга чакырылып, алвр зарур шартлар белен тәэмин ителделәр. Шуннан соң гына эш җайга салынды. Конференциягә гыйльми яктан хәзерлек эшләре күрү буенча илебезнең терле олкәлереинән 30 лап тел белгечләре һем укытучылар чакырылды. Алар орасында Г. Нугайбәк. Г. Ибраһимоа, X. Бодигый. Г. Сәгъди, һ. Максу ди. могоялим Фатыйх Сәйфи. Ш. Әхмәдиен. X. Гали. 3. Рвмиев. Р. Фәхретдинен, Н. Думвви. Г. Гафуров. И. Рахматуллин. Н. Ф. Катаное. Н. И. Ашмарин. А. Н. Самойлович. G Е. Малов. В. А. Богородицкий. Г. Алпаров, М. Корбангалиле. Г Шәрәф иптәшләр до бар иде. Конференция җыелыр алдыннан гыйльми һәйәт тарафыннан доклад һем резолюция проектлары хоэерләү эчен комиссия тезелеп, аның составына X. Бодигый. М. Корбангалиен. Г. Шәрәф. М. Собхи кертелгән иде. Югарыда би конференциянең 22 кен девам итүен әйткән идек. Аның шулай озакка сузылу сәбәпләреннән берсе — кон тәртибенә куелган мәсьәләләрнең күплеге (барлыгы 10 мәсьәлә) һәм катлаулыгы иде. Биредә алгрның берничәсен генә китерик: 1. Әдәби татар телендә ничә сузык (гласный) аваз бар һәм бу авазларны билгеләү вчен ничә һәм нинди галәмәтләр1 алынырга тиеш! 2. Татарча сүзләрне язу вчен ничә сузык аваз алырга кирәк: 10 мы, 9 мы, 6 мы, 5 ме, 3 ме! 3. Калын оә нечкә «ув, «ип авазлары мерәкәпме (катлаулымы), бәситьмы (гадиме). 4. Татар әдәби телендә ничә тартык (согласный) аваз бар, бу авазларга нинди галәмәтләр алынырга тиеш! 5. Татар әдәби телендә сейләнүе утырып җитмәгән кайбер сүзләрнең имласы. 6. Чит телләрдән кергән сүзләрнең имласы һ. б... Күренә ки, бүгенге телебез яки орфографиябез очен сәер тоелган бик күп мәсьәләләр моннан 50 еп злек «Беренче хат вә имла конференцияеевнең кен тәртибенә кертелгән һәм 21 кен буена тикшерелгән. Монда искитәрлек бер нәрсә дә юк. Ченки безнең орфографиябез совет чорына, югарыда да әйтелеп үткәнчә, бик аз эшләнгән хәлдә килеп кергән иде, шуңа күрә дә әлеге укытучылар съезды һәм конференция бу мәсьәләне совет властенең беренче елларында ук тәртипкә китерү юлына бастылар. Беренче хат вә имла конференциясенең әһәмияте теоретик яктан гына түгел, политик, иҗтимагыйкультура һәм практик яклардан да зур булды. Ул хезмәт ияләре арасында грамоталылык һәм мәдәният тарату юлында иң көчле корал булып саналган тел, язу, орфография мәсьәләләре буенча совет чорында беренче тапкыр сүз әйтте, татар язуы һәм орфографиясенең киләчәктәге юнәлешен билгеләү буенча гыйльми яктан расланган юллар сызды. Ул конференция турында басым ясап тагын шуны искәртәсе килә: конференциянең эше интернациональ характерда барды. Анда татар тел белгечләре генә түгел, бәлки рус. поляк, терек, башкорт, хакас, чуваш һәм башка милләт вәкилләре дә катнашты. Конференция гыйльми һәйәт председателе М. Собхи җитәкчелегендә үтте. Кайбер утырышлары конференция президиум составына кергән М. Корбангалиев, Г. Шәрәф рәислеге астында үтте. ФатыЯх Сәйфи-Казанлы һәм бу юлларны язучы конференциянең секретарьлык эшен алып бардылар. Конференция исеменнән 6 январьда Совнарком председателе Владимир Ильич Ленинга түбәндәге телеграмма җибәрелгән иде: «От конференции по реформе татарской орфографии 6 января 1919 г. Москва. Председателю Совнаркома. Ленину Представители татарской интеллигенции и учащиеся, собравшиеся по почину мусульманской научной коллегии на конференцию для выработки рациональной орфографии родного языка, приветствуют Вас как поборника просвещения пролетарских масс, сумевшего привлечь интеллигентные сипы народа к активной деятельности на этом поприще и как борца на пути освобождения языка и литературы малых национальностей. выбирают Вас почетным председателем конференции. Президиум конференции Мустафа Субхн, М. КурбанГалиев . Ф ХӘМИДУЛЛИН, пенсиядәге укытучы.