ТУТЫКМАС КОРАЛ

Татар совет әдәбиятында мәсәл жанрының үсет^тенденция.гәрв осәл жанрының бер чорда активлашу, икенче .бер чорда пассивлашу закончалыгы, олбэттә, татар әдәбияты очен дә хас күренеш. Ләкин монда специфик үзенчәлекләр бар. Ислам линенең йогынтысы һәм царизмның милли-колопиаль изүе кечле булу сәбәпле, бездә, гомумән, сатирик жавр сокта калыбрак туды. Феодализмның чәчәк аткан чорында татар әдәбияты Крылов югарылыгында димибез, хәтта оригиналь мәсәлләр нҗат итүче дә тудыра алмады. Әдәбият ул бурычны үтәргә жнтлскмпгәп иде әле. Зур әсәрләр эчендә гыйбрәтле вакыйгалар тосондә сойләнеп үтелгән мәзәк яки хикәят формасындагы маемлар генә очрый нде. Мәсәлән. XIV гасырда яшәгән шагыйрь Сәйфи Саранның «Китабе Голстаи бит-торки»спдоге «Гол һәм туфрак»пы . XVI гасыр урталарында яшәгән шагыйрь Мохәммәдьярның «Тохфәи Мәрдан»сидәге «Жсп эрләв сатучы ир белән хатын турынла»гы хикәяне һәм XVII гасыр азагында яшәгән шагыйрь Һибәтулла Салихопның «Хикәяте фиттомсил» дигән әсәрен шулар исәбенә кертергә була Ләкин феодализм җәмгыятенә каршы корәш үскпннән-үсә барды һәм ул әдәбиятта да чагылыш табарга тиеш иде. Шундый корәш формасы — мәсәл туарга тиеш иде. Һәм ул, башка телләрдән тәрҗемә ителеп булса да. тагар әдәбиятына да килеп керде. 1005 елгы революция җиңелгәннән соң, татар халкының патша самодержавиесе һәм үз буржуазиясе тарафыннан нэслүс тагын ла кочойлс. алдынгы карашлы ялучылпр очен иҗат итү шартлары, хак сүзне ячыктан-ачык сойләү момкин- лпкллре бермә-бер кыенлашты. Менә шул елларда татар демократик язучылары Г. Тукай һәм М Гафури шигъри мәсәл иҗат итү ипон башлап җибәрәләр. 1017 еллардп революцион кочләр тупланып, буржуал җәмгыятькә каршы ачык корәш башланып киткәч, тугры сүзне яшерү ихтыяҗы бетә, татар әдәбиятында мәсәл жанры тагын «югала». Хозср инде сатираның ачыктян-ачык фаш итә торган торләре игътибар үзәгендә тора. Ләкин. сатираның күп кенә торләре киң кулланылса ла. татар әдәбиятында, мәсәл жанры 20 елларда да игътибардан читтә калып килде. Мәгълүм булганча. 20 еллар әдәбипты үзенең үтә чуар, катлаулы һәм каршылыклы булуы белән аерылып тора. Бу чор — әдәбиятта эзләнүләр чоры иде. Язучылар яңа заман темасы, яңа кеше, яңа герой, яңа әдәби форма эзләү кебек мәсьәләләр белән мәшгуль 1 X. Госман. Ерак гасырларның ааялы «Казан утлары» журналы 1066 ех 12 сан. 1Я2 бит * Ә Исхак Мәсәл турында кайбер фикерләр «Идел» альманахы 1959 ая. 2 сан. 83 бит. М булдылар. Мәсәл кебек «иске» образлардан, «иске» сурәтләү чараларыннан файдаланган «исксчә» тәнкыйть жанры берәүне дә диярлек кызыксындырмады. Имажинистлар, футуристлар ечен ул «искелек калдыгы», «үткән заман чүбе» генә иде. Дерес. үзенең иҗат стиле белән мәсәл жанрына аеруча якын торган М. Гафу- рн поэзиядә мәсәл алымын кулланудан бөтенләй үк аерылып бетә алмады. «Урак һәм Чүкеч». «Күз бәйләш — сукыр тәкә» кебек күп кенә мәсәлгә охшашлы шигырьләр, тәмсилләр язды. Хәтта 20 елларның азагында балалар өчен «Җиләк белән Алма агачы» исемле бер мәсәл дә иҗат итте Ләкин ул мәсәл, баштанаяк әхлак өйрәтүгә корылган булуы һәм Крыловка кадәрге чорда ук язылган йомшак мәсәлләрне хәтерләтүе аркасында, кнц катлау укучыларның игътибарын җәлеп итә алмады. Мәсәлгә охшашлы кайбер аллегорик шигырь һәм « тешсез» мәсәлләрне исәпләмәгәндә . татар әдәбиятында мәсәл жанрының 30 һәм 40 елларда да үсеше күренми. Беренчедән, моңа шәхес кулыгының кире йогынтысы сәбәп булса (хәтта совет мәсәленең нигезен салган Д. Бедный да бу елларда мәсәл жанрыннан иркенләп файдалана алмады), икенчедән, Ватан сугышы тоткарлады. Сугыш елларында язучыларның игътибар үзәгендә күбрәк көннең кадагына сугып барырдай агитацион әсәрләр (лирика, публицистика, носер, очерк, кыска хикәяләр һ. б.) язу тора иде. Заман көрәшкә чакыручы патриотик әсәрләр сорый иде. Бары тик Бөек Ватан сугышы чоры үтеп. «Чаян» журналы яңадан чыга башлагач кына, мәсәл жанры татар совет әдәбиятында җанланып китә. 1953 елда «Совет әдәбияты» журналы «Юмор һәм сатира» бүлеген ачып җибәрә. «Чаян» журналы редакциясе дә җиң сызгапып эшкә керешә: оригиналь мәсәлләр белән бергә, башка милләтләрнең уңышлы яңа мәсәлләреннән дә тәрҗемәләр биреп бара башлый Болар, әлбәттә, татар совет әдәбиятында мәсәл жанрының үсешенә уңай тәэсир ясамый калмый. Бер «Чаян» белән «Совет әдәбияты» («Казан утлары«)нда гына да 150 дән артык оригиналь мәсәл басыла. «Совет Татарстаны» («Социалистик Татарстан»), «Татарстан яшьләре» газеталары битләрендә дә мәсәлләрге шактый зур урын бирелә. Берничә мәсәл җыентыгы дөньяга чыга. Сугыштан соңгы елларда бездә «Бедный теле*ннән аеруча актив файдаланган һәм файдаланып килүчеләрдән Ә. Исхак, Г. Шамуков, С. Баттал, Ә. Фәйзи. Ә. Ера- кәй, 3. Мансур, III. Маннур. 3 Нури һәм башка язучыларның исемнәрен күрсәтергә була. Ә. Исхак әйтмешли, «хәзерге көндә бездә инде берничә генә булса Д® мәсәл язмаган шагыйрь аз дияргә мөмкин* . Советлар Союзының башка милләтләрендәге кебек үк, татар мәсәле дә эчтәлек һәм форма ягыннан зур үзгәреш кичерде. Шулай булмый хәле дә юк. Тар максатны күздә тотып, иске чараларга һәм әхлак өйрәтүгә нигезләнеп язылган мәсәл бүгенге укучының югары таләпләрен канәгатьләндерә алмый. Хәзерге мәсәлдән барын пан да элек политик үткенлек, конкрет максатлылык һәм югары идеялелек таләп ителә. Совет укучысы мәсәлнең яңа җәмгыять үсешенә киртә булып торган кимчелекләрне фаш итү өчен язылганлыгын сизеп, тоеп торырга тиеш. Шул ук вакытта мәсәлче халыкның гасырлар буена тупланып килгән бай акыл тәҗрибәсенә таянып эш итә. Билгеле, күпме генә үзгәреш кичерсә дә, мәсәлнең топ жанр үзенчәлеге югалмый. Югыйсә, ул мәсәл булудан туктар иде. Аллегорик хикәяләү, мораль-нәтиҗә (нравоучение), көлү (насмешка), гомумиләштерү кебек алымнар бүгенге мәсәлләргә дә хас. Тик бу алымнарның хәзер функцияләре беркадәр үзгәрде. Фикеребезне ныгыту өчен, совет мәсәле белән капитализм шартларында язылган берәр мәсәлне чагыштырып карыйк. Әйтик, М. Гафурипың реакция елларында 1 М. Гафури. Сайланма әсәрләр. Казан. 1954 ел. 1 том. 400 бит. * «Көя күбәләге һәм тычкан» («Совет әдәбияты*. 1939. 1 сан): «Яфрак һәм чикләвек» («Совет әдәбияты». 1939. 6 сан): «Каз белән каракош» («Совет әдәбияты». 1939 12 сан); *Фил һәм таракан» («Чаян». 1940. 2 сан); «Попугай» («Чаян». 1940. 9—10 саннар): «Ат һәм машина» («Чаян». 1940. 21 сан); «Ефәк корты һәм Үрмәкүч» («Совет әдәбияты». 1945. 9 сан); «Ертык белән Тишек» («Совет әдәбияты». 1946. 4 сан). _ 3 Ә. Исхак. Мосәл турында кайбер фикерләр. «Идел» альманахы. 1959 ел. 2 сан. 83 бит. •01 W «Л И» XI •хид вГ1 го 9961 "■«•Я deirdeoa вмнегуеэ махои G • •dexxag m-WUK *• ИМИ “•«•Я dotdwe аммагувэ мбЛфаз ■цы* cudcryea маго махям уемХ el iiridCx adcrreacM енэм пЛя яептп:и atfdarro 09 av ипмУагньХсе eamag к« Ч аоаХмаш J 'Hcardy 'С гелхвд '3 ‘игусф Q -аххи лежи derruocM riviunnX ходам • малwj H edox unrndar or нс rag iidarendo»}» mxinru геэеи oxa Xg -naiewimtjra мсц нвланвэ uaxa 0Md<>4> хмлеов нти HH oewHdojorre doxaa нано A tn ad ■ BuntnednaMM HtrXx tioaeotfa ншХ|ц am а ем re унлг dHoctu xX yrrog rX ни мсц* -от dnrXg UOXQO BW Wdordnen rxmeg onravn Xg ‘orojrag XdriMBh cidadoxag OHderxorohNHM упГнХш пьХагХмьемои гпошоэА маичлгнлмож тв — охват пал 'Али шеф ппмпгсвлХушХд — нхвамвм пох моигеоек икмобАх Adam к бамиф ctf cviiomoro *ivedow UOUVCOOM *aV irvimiadgo палХтеэ 'auwrrXa енол ноьо Али xcdorduoecx woq ясбогием onAvux Hevdcvotnea HbXxada eudadoj uodauAx исход omc xarnaax dag хил iideg оысаеи Hwvdgo cxdAa иалхлд нгоакяо Xueraarq ‘Ancrodc *xo« eV occ HauAeryoo ehuotic OVHH BWUOJ^ •| немец ore gndbo otfude Voweog deroxdAx цпгну -каксх нел-од геаен W^rnieg adcy ипнеляхи ‘uadauAa xnu хид мец елпно geruaxeg «YMHdXx a»*erdr нгшьелАтаз cxdA}{ ‘uadAa aarex Xg -dnireji*ib ел ихххви вллех HMMBKod derxMocHonad doyMB>| *егпгк doje wuru noynda *i>cjdox atniidru ucrAcxa *еУежах>-|{ vtietладах cgexdcK ruMudag gerXm X9 кед *сли« iiajorxedBX cjdoxdexHic мни хид аплах 'алпь пнх.< iniiinuod ьелХтез ’еяжя ннлвл eadAjf tooa негде dag -amXx cxdcrmc itHtai-do *exya HrtjrtLiiujWMrdir cv слинйод Алчна слоге ‘ҺСМШЧЬ шчхХ иегхалнәж хид пниекод 'ьелХинаэ смалА нәАлде daxHip xVundXx iiuwod irXiu мехьвлХУмеэ мец (нпнл ппчи neMod ий'ыит стоне мило dog > xdA}j -xgruni HH«hejXmaj ncrag cad Ag« itejdox инан ejveaew luaETtdEjot паи ипли ■■■dert-edgo мец иалгнге ar ы rt in ад dart-и од имниахаң •(» -мигая снагсэси ndub хәаоэ -raxAx ше uajdax wrXg нихкои ниц Ахце ErnKd ехтеу амгага унтом aiMHdaexdem rauaead *иа аттегму Xdnaeb exmedox ноьо aiarxeea — ao -ram им MejiradontB BMitxda виДолагх-в *Ахи Kevda слДәшабамиЖ мец влДеившавя нндodxo хнхангехаивх нелДаьиа Hodawoj — гивояви пол нәнгеоен Xg *ехи хем ф -tax ыаьо АДоши әмбохмф eradrg uadojarry 'иелгнек негад «arox uue£« rujcjg < I jderaL-вд ‘еәләисбод г 1КЛ eAo вели? ки xordex ideg xexed ин елхеееец* Мннлхи ниц оэвмгХд g :cm елсжален япгиАт doxay вл-вэ нед.Ах ннтвд 'пнинл иеваоье •heiXVaao нслхәгиАь dnxMHxde uAjj — Левее хнеа енвэея d®x ♦ KexaoL-XMh вноунтгв влн^ ^неххогиАх mt втвф иң — :edag пмявж ваг HE год вне ьех^ енелявн негад ояешв мХх xnaradeq 'за •емхши пегсе инее вааоеА мец егем вехьел^ uejdey иегес кмж ьвлХгнвэ •*»» “’■* чЬчлл ехаох-лжь элслыодш eeedex адгчлв шч«ьвлА1Швэ “егод ьсл^. выпив (ДО61) СОЛИМ Ш О П Д У Л Л И II кпн булыр иде. Кызганычка каршы, совет чорында маышаи u«i«n мәсәлләрне дә заман таләпләренә щазап бирәләр дип булмый. Классик мәсәлнең тышкы формасына сукырларча ияреп, бүгенге чор өчен тәэсир көче аз булган йомшак әсәр иҗат итүчеләр дә шактый. Кайбер иптәшләр мәсәлнең яңа асылына төшенеп җитмиләр, аны бары тик хайваннар тормышына күчереп язылган гыйбрәтле хикәя днп кенә аңлыйлар, әхлак өйрәтү белән мавыгалар. Апдый авторларның мәсәлләре филгә салам белән, ә чебенгә күсәк белән сугуны хәтерләтә. Мәсәлнең әдәбиятта үз урыны бар. Оста кулында ул зур эстетик жочкв на булган шигъри әсәр булып яңгырый. Мәсәлнең яшәү-яшәмәү мәсьәләсе бер язучы теләгенә генә бәйләнмәгән. Кайчагында язучы мәсәл формасына мөрәҗәгать итәргә үзеянән-үзе мәҗбүр була. Моңа ышану өчен, берәр мәсәлнең туу тарихын карап китәргә момкин. Үзенең сөйләвенә караганда, шагыйрь Ә. Исхак бервакыт Яңа ел маскарадында шундый хәлгә очрый. Ялагайлардан туеп беткән зур бер түрә, үзен танытмыйча иркенләп ял итәргә уйлап, куян битлеге киеп. Яңа ел маскарадына килә. Ләкин, үзен мәһабәт рәвештә тотып, эре генә атлап керүе була, залдагылар моны танып алалар һәм, төрлечә ялагайланып, тирәсендә кайнашырга керешәләр. Түрә, кәефе кырылып, тпз генә борыла да залдан кире чыгып китә... Шушы кызыклы вакыйга Ә. Исхакта әсәр язу теләген тудыра. Күп тә үтми, ул «Түрә маскарадта* исемле шигъри мәзәк иҗат итә. Әмма соңрак автор үзе дә бу әсәрдән канәгать булмый: вакыйгага үткенлек җитеп бетми кебек. Әсәрне тагын да көчлерәк итәсе, фикернең тулы яңгырашына ирешәсе килә аның. Тик моның өчен нинди формадан файдаланырга? Автор «Түрә»не «Арслан түрә»гә алыштырырга һәм *Мәзәк*не «Мәсәл-мәзәк» итеп үзгәртергә карар кыла. Соңрак бу варианты да ошамый башлый, әсәрнең тәэсир итү көчен тагын да арттырырга момкин булып тоела. Ниһаять, автор шушы фикернең тулы яңгырашына ирешү очев нң яхшы поэтик форма итеп мәсәл формасын саный һәм әсәрнең өченче вариантын иҗат итә. «Куян битлеге киеп» сүзен «Болан битлеге киеп» дигән сүзгә алыштыра (чөнки арслан кебек зур гәүдәле җанварга куян битлеге бик үк килеп бетми), «Мәсәл- мәзәконең «мәзәген» һәм «Арслан Тураенең «түрә»сен төшереп калдыра. Нәтиҗәдә, хәзер безгә мәгълүм булган «Арслан маскарадта* исемле уңышлы мәсәл туа, шагыйрь конкрет бер вакыйганы сурәтләү аркылы зур гомумиләштерүгә ирешә: Мин аңарга бары шундый киңәш бирәм: Котылыйм дисәң ялагайлардан, Иң алдан Үзеңне тотарга өйрән!XVIII Югарыда сөйләгәннәрдән күренүенчә, 50 елларда иҗат иткән татар совет мәсәлчеләре арасында ике тенденция яши иде. Беренчесе — заман мәсьәләләрен яңа- ча чишәргә, мәсәлнең тематикасын киңәйтергә, шаблон сюжетлардан качарга омтылу, икенчесе — элекке традициягә сукырларча иярү, мәсәлнең иске, үтелгән тар рамкаларына ябышып яту. Беренче тенденция көчлерәк һәм тирәнрәк булды. 60 елларда мәсәл жанрында яца эзләнүләр башланды. КПССның XX һәм XXII съездларыннан соң совет әдәбиятында барлык тор жанрларның да һәрьяклап үсүе әчеп зур мөмкинлекләр туды. Партиябез карарлары яктылыгында туган уңай шартлар мәсәл жанрында да яңа эзләнүләргә кпн юл ачты. Икенче сәбәп бу жанрга карата таләпләрнең артуы белән бәйле. Иске формада язылган мәсәлләр, иске образларның (арслан, аю, бүре, төлке һ. б.) кабатлануы укучыны туйдыра башлады. Мәсәл көчле фаш итү коралы булып калырга тиеш. Укучы игътибарыннан читтә калмасын, аны уйландырсын өчев, мәсәлдә образлылыкны һәм комизмны көчәйтергә кирәк иде. XVIII Ә. Исхак. Сайланма әсәрләр. Казан. 1965 ел. 142 бит. Бүгенге мәсәлдә образлылыкиы кочәйтү әчеп кулланылган чараларныи төр- ЛО[И- бик күп. Шундыйлардан: образ буларак тормыш көнкүреш әйберләрем, горле предметларны һәм төшенчәләрне куллану, юмористик сюжет тезү, кателмәгәп жавап чыгару, фякеряе әйтеп бетермәү (бу ал>- • хәзер художество чарасы буларак файдаланыла). сүз уйнату, кире образдан уңай образны «гаепләтү» кебек чараларны санарга була. Татар әдәбиятында образ буларак тормыш-копкүреш әйберләре сурәтләнгән ф апа төр мәсәлләрнең беренче яралгылары, сирәк булса да, 50 елларның икенче яртысында күренә башлый. Бездә яна образлар эзләү, яна төр мәсәлләр вжат итү < бак катлаулы төстә, кыенлыклар аша барды. Инерция буенча иске традпцпяләря» Э кабатлау, яна кимчелекләр жнбәрү күренешләре дә булды. Ул мәсәлләргә әле ~ күбрәк яңа образларны иске форма калыбына салып сурәтләү һәм фикерне мая- < гайга бәреп әйтү хас мле. Мәсәлән, бу — Ә. Исхакның «Ике йорт». «Лампа белән £ Кояш», «Кискә белән Чой», С. Батталныц «Тутыккан савыт». Г. Шамуковиыи 3 «Сукыр Лампа», 3. Нуриның «Ике бүрек» һәм башка мәсәлләрендә ачык чагыла. * Шуларпың берсенә, әйтик. С. Батталның «Тутыккан савыт»ыпа күз салыйк. Кухняда һәр копне «шалтыр-шолтыр, чаң-чоц» китереп савыт-сабаларны юалар. * Тяк яхшы эшләгәне очен шушы кухняга бүләк итеп бирелгән чәчәкле елтыр бер = Савыт кына юылмый. Чонки аның беләи ашаучы да. эчүче дә юк. Иң югары шүр- “ локтә, «почетлы урында» кадерләп кенә саклыйлар. Коннәрдән бер көнме Кухар- — ка аңа май сала да. кыздырырга куеп, каядыр чыгып китә. «Әйләнеп керсә — * ботен кухня тулы ачы кара тотен». Тиз генә күтәреп караса, ни күрсен — почетлы J Савытның тобо төшеп, мае агыл, яиып беткән! Чонки ул «үтәдән-үтә тутыккан ч булган икән!» Автор мондый нәтиҗәго килә: Гыйбрәт: һәркем мохтаҗ тәнкыйтькә; Почетлыларпы да калдырмыйк читтә! ~ Юкса ул тутыгып һәм тулып йорәк мае. 2 Җаппплы урында изрәп калмагае!1 Бу мэсол, бер яктан, иске форма калыбына салып язылган булуы һәм фикерне маңгайга бәреп әйтүе, «гыйбрәт» ойрәтүо белән элекке йомшак мәсәлләрне хәтерләтсә, икенче яктан, яңа образлар куллану һәм сүз уйнату кебек чараларның беренче үрнәкләрен бирүе белән апача яңгырый. Шулай да сүз уйнату алымыннан уңышлы файдаланып язылган мәсәлләр 60 елларда аз очрый иде әле. Уа елларда татар совет мәсәлчеләре юмористик сюжет төзү, котелмәгән жавап чыгару кебек алымнарны күбрәк кулландылар. Юмористик сюжетка корылган мәсәлләрдән югарыла Ә. Исхакпыи • Арслан маскарадта* исемле әсәрен карап үткән идек инде. Шуңа күрә кабат мисал икте- pen тормыйбыз Образларының яңа булуы һәм котелмәгән җавап чыгаруы ягыннан Г. Насый- ропиың «Тәгәрмәч» исемле мәсәле аеруча характерлы. Бер Тәгәрмәч, үзенә игътибарның аз булуы сәбәпле, бик нык ронжеп, йок төялгән Арбаны харап итврга карар кыла. Һәм бер пикие, уңайлы моментны туры китереп, күчәрдән төшеп тә кала... Әмма Арбага бер зыян да килми: «Үз юлы белән домбердя Дә домбераи». •Чонки игътибар итсәк, төшеп калган икән... бишенче копчәк». Артык бер генә сүл до кирәкми Мәсәл шунда бетәргә тиеш иде. Ләкин автор, инерция буенча иске традициягә кереп китеп, тагын дүрт юл өстәп куя, идеяне «чәйнәп бирү» юлына баса: Фикеребез шул: «Бишенче кепчәкләряе» Кирәк куярга кирәк урынга, Ярамасалар... утынга ’. Мәсәлнең тап алешеяло до артык сүзләр шактый «Күммиләр заяга», «сой- Логәчтөя кул чапмыйлар, кебек сүзләр әсәрдә үзләре яә арбадагы бишенче копчән ’ С, Ваттал. Шигырьләр һәм поэмалар Казан. 1959 ел. 178—179 битләр • «Чаян» журналы. 1958 ал. 12 сан. 3 бит. 12* 179 хезмәтен генә үтиләр. Пске традицияләрдән аерылып җитә алмау, урынсыз сүзләр куллану нәтиҗәсендә, кыска гына вакыйагны сурәтләүгә корылган мәсәл 42 юлга сузылган. Әмма, әйткәнебезчә, әсәрдә яңа элементлар да юк түгел. Шагыйрь кызыклы сюжет, яңа образлар тапкан, котелмәгән җавап чыгару кебек әһәмиятле алым кулланган. «Әлеге Кепчәк ычкынды күчәрдән...» дигәп җиргә җиткәч тә, без •менә хәзер Арба ватылыр, ала төялгән йөк харап булыр» дип көтәбез. Ләкин көткәнебезнең киресе килеп чыга: Арба исән-импн кала. Көпчәкнең бишенче көпчәк булуы да белспгәч, сатирик юмор туа һәм укучыны елмаерга мәҗбүр итә. Яңа образлар һәм алымнар эзләү барышында татар мәсәлчеләренең иҗатында бүгевге рус мәсәлчеләренең йогынтысы да шактый нык сизелә иде. Мәсәлән, Ә. Исхакның «Ике башак» (1955) һәм 3. Нуриның «Ике бүрек» (1957) дигән мәсәлләре үзләренең идея юнәлешләре белән С. Михалковның «Москвич» белән «Победа» исемле мәсәлен хәтерләтәләр. Бу мәсәлләрнең өчесендә дә ике предметны үзара сөйләштерү юлы белән үз интересын гына кайгыртучы начальник тәнкыйтьләнә. Идея кабатланышы шулай ук 3. Мансурның «Үгез» (1953). Н. Таҗневлың «Элгеч» (1958) һәм Ә. Исхакның «Йок һәм Дөя» (1959) исемле мәсәлләрендә дә күренә. Бүгевге мәсәлчеләрнең образлар белән зш итүендә төп дүрт төрле юнәлеш күзәтергә мөмкин. Алар: иске образларны пске формада сурәтләү, яңа образларны иске форма калыбына салып язу, иске образларны яна формада гәүдәләндерү һәм яңа формала яңа образлар иҗат итүдән гыйбарәт. Әлбәттә, бер юпәлештә начар мәсәлләр генә, ә икенче юнәлештә гел яхшылар гыпа языла дип аңларга ярамый. Тәҗрибәле мәсәлче тарафыннан зур проблема күтәреп һәм көлке тудыру чараларыннан уңьпплы файдаланып язылса, образлары һәм формасы ягымнан искечә булса да, мәсәл укучы игътибарыннан читтә калмый. Яка образлардан һәм чаралардан уңьпплы файдалану очраклары ла бар. Бу юнәлештә иҗат ителгән уңышлы мәсәлләр арасында Э. Гайнаповның «Түбәннән тәнкыйть» дигән әсәре аеруча игътибарга лаеклы. Кер кыстыргычлары Багананың чери һәм какшый башлавы турында үзара шау-шу куптаралар Әмма Бауга тезелгәч, барысы да авызларын йомып калалар. Автор мондый нәтиҗәгә килә: Әйе, Тыгыз бәйләнештә иде Багана белән Бау. Мәсәлче актуаль мәсьәлә күтәргән. Чыннан да, андый кешеләр бүген дә очрыйлар әле. Алар: безнең начальникның җитәкчелек итү методлары искерде! Аны алыштырырга кирәк!» дип полактан-колакка сөйләшеп йөриләр, ә отчет-сай- лау җыелышлары килеп җиткәч — ләм-мим. Авызларына су капкандай утыралар. Автор әнә шундый кимчелекле күренешләрне фаш итү бурычын куйган һәм максатка ирешкән. Монда инде фикер маңгайга бәреп әйтелми, мәсәлче аны укучыларның үзләренә уйларга калдыра. Ләкин биредә фикерне әйтеп бетермәүнең максаты элекке чор мәсәлләрендәге фикер яшерү максатыннан тамырдан аерыла. Сыйнфый җәмгыять чорында иҗат иткән мәсәлчеләр фикер яшерү алымын дошманны алдау өчен, аның каршы ударларыннан саклану өчен маскировка төсендә кулланган булсалар, бүгенге мәсәлчеләр аны, әйткәнебезчә, сәнгатьчә сурәтләү чарасы рәвешендә файдаланалар. Сатирик жанр буларак, мәсәл көлке тудырырга һәм укучыны уйландырырга тиеш. Мәсәл жанрының үзенчәлеге шунда — комик элементлардан башка ул яши алмын. Фикерне яшереп сөйләү — көлке тудыру һәм укучыны уйландыру өчен иң яхшы чара. Шуңа күрә фикерне әйтеп бетермәү хәзерге мәсәлләр өчен дэ кирәкле чараларның берсе булып кала. Соңгы ун ел эчендә татар әдәбиятында күп кенә шигъри кыска мәсәлләр иҗат ителде. Тнрән мәгънәле, образлары оста файдаланылган кыска мәсәлләр тууы — мәсәл жанрының үзгәрүен һәм үсүен билгеләүче нц характерлы сыйфатларнын берсе. Андый мәсәлләр 6—8 юлдан артмый. Күп очракта ул 4 юллык, хәтта 2 генә юллык та булырга мөмкин. Ләкин бу юнәлештә дә эшләр шома гына бар- мый Фикерне маңгайга бәреп әйтү, образлардан дерес файдаланмау, вак проблемалар белән мавыгу кебек күренешләр кыска мәсәлләр арасында да очрый. Иске ооразларнм яна форма калыбына салып гәүдәләндергән мәсәлләр арасында укышлылары да күп. Ф. Гомәровяың «Кысла» дигән мәсәлен («Чаян». 1960. 19 сан. 7 бит) карыйк. Бер Кысла, җыелышта катнашучыларны ярышка чакырып, ялкынлы чыгыш ясый. Җыелыш бетү белән, ярыш башлана. Әле генә ялкынлы речь сойләгән Кысла «Стартка!» дип кычкыра ла артка таба китеп бара... Монда инде укучы заманны буташтырмый, авторның актуаль мәсьәлә күтәргәнлеген, бушбугазлыкны фаш иткәнлеген тоеп тора. Мәсәлдә фикерне әйтеп бетермәү һәм котел мәгән җавап чыгару кебек колке тудыру алымнары уңышлы файдаланылган. Яца образларны яна формада сурәтләү алымына килик. Бу юнәлештә аеруча Ә. Исхак уңышлы эшли. Аныц образ буларак тормыш-конкүреш әйберләрем, торле предметларны сурәтләгән шигъри кыска мәсәлләре фикерне әйтеп бетермәү, укучыны уйланырга мәҗбүр итү ягыннан һәм зур проблема күтәрүләре, шнгьри фантазиягә бай булулары белән зур популярлык казаналар Шулай ук алар тематикасы һәм кулланылган чаралары торле торле буяулары белән дә аерылып торалар. Берничә мнсал китерик. Менә «Пәрдә» исемле мәсәл: — Артымда ни барын Күрсәләр огәр до. Нишләрмен мин? — диеп. Калтырый ди Пәрдә. Өстәп генә караганда, әллә ни искитәрлек нәрсәсе юк та кебек. Әмма Пәрдә образының нигезендә кыңгыр эшләрне яшереп торучы җанлы кеше образы ятканлыгын исәпкә алсак, әсәр безне уйланырга мәҗбүр итә. Пәрдәнең үзе яшереп торган кыпгыр эшләр фаш ителүдән куркып, калтырап яшәве кояке тууга сәбәп була. Шагыйрьнең «Телефон» дигән мәсәлендә ирония тагын да үткенрәк тос алган: Телефон — ул шундый Хәйләкәр аппарат: Үзгәртә тавышын Кешесенә карап! Бу әсәрдә кулланылгап колке тудыру алымы яна һәм үзенчәлекле. Беренче мәсәлдә Пәрдә образы һәм аның артындагы гопаһлы күренешләр икесе дә кодү объекты итеп алынган булсалар, биредә инде Телефон образы тәнкыйтьләнм и. бәлки аның аша гойләшүче ялагай яки икейозле кешеләр фаш ителә. Ә. Исхакның икс юллык мәсәлләре арасында да матур үрнәкләрне күп табарга момкнн. Мәсәлән, «Үтә беркатлылык» дигән мәсәлдә үз үзеиә гадәттән тыш югары бәя биргән геройны колкегә калдыру алымы бик уңышлы кулланылган: Әйткән барометр бор заманны: — Мин ясыйм бит. дуслар, бу һаваны! 0 «Кинаясез мәсәл«ондә яса кире образдан уңай образны «гасплэтү» алымы оста файдаланыла: Аяк сортми уза да ул синең түргә: — Бигрәк пычрак яшисең! — дип син» сүгә. Кыска гына мәсәлгә автор зур идея сыйдыра алган. Башына «Кинаясел мәсәл» дип куелса да. әсәрдә киная ярылып ята. Бу виде үзе үк мәсәлченең кинаядәй оста файдалануын күрсәтә. О. Исхак яңа тир мәсәлләр иҗат итү эшенә жиңел генә карамый. Уя үзенең кыска мәсәлләрен басылып чыкканнан соң да кат-кат эшли. Мәсәлән, аның архивын ta «Геометрик конләү» дигән мэсәлеиен берничә варианты саклана. Бу мәсәлнең татар матбугатында басылып чыкмаган соңгы вариантын карал үтү кылыклы булыр дип саныйбыз: !яСӘЛИМ ШӘИДУЛЛИН ф ГУ ГЫКМАС КОРАЛ ф Кәкре Сызык Түгәрәк Сызыктан конли: Яшерә, имеш, ул очын шулкадәр нык,— Кая яшергәнен һичкем белми! Күренүенчә, мәсәлче беренче варианттагы Туры Сызык образын Кәкре Сызык образына алыштырган. Нп ечен? Чөнки Туры Сызыкның Түгәрәк Сызыктан Козлове бнк үче ышандырып житми. Ә Кәкре Сызыкның Түгәрәк Сызыктан (әйтик, тәҗрибәсез каракның тәҗрибәле карактан) көнләве — табигый күренеш. Шулай итеп, шагыйрь, беренче вариант белән генә тынычланып калмавы, кат-кат уйлануы нәтиҗәсендә, төгәлләнгән әсәр иҗат итүгә һәм сатирик юморны көчәйтүгә ирешкән. Соңгы елларда Ф. Кривин йогынтысы безнең язучылар арасына да үтеп керде. Татар матбугатында, сирәк булса да, яңа тор прозаик мәсәлләр күзгә чалына башлады. Мәсәлән, 1961 елда «Чаян» журналының 20 санында урнаштырылган «Самовар һәм Термос», «Капка», «Тойма» исемле кечкенә хикәяләр шундыйлардан. Башына «Мәсәл» дип куелмаса да, мәсәл жанрының төп сыйфатларына (сөйләү һәм максат, сатира һәм ирония, аллегория һәм гомумиләштерү) ия булганлыктан. аларны мәсәл дип карарга кирәк. Бу мәсәлләрдә күренешләр тәнкыйтьләнгән һәм фикерне әйтеп бетермәү, сүз уйнату алымнары уңышлы кулланылган. Шуларның берсенә, әйтик, «Төймә» дигәненә конкрет тукталыйк. Кыскача эчтәлеге болай. Юл уртасында яткан ялтыравык Төймәне Берәү күреп ала да үз ппнжәгенең якасы яныпа урнаштырып куя. Ләкин, элмәге зуррак булганлыктан, Төймә үз вазифасын үти алмый — пипжәкнең изүе гел ачык йөри. Шул сәбәпле, түбәндәге төймәләргә авырлык килә, һәм алар берәм-берәм коелып бетәләр. Алар урынына яңалары куела. Тик әлеге ялтыравык Төймә генә алыштырылмый. Чөнки ул урынына бик нык беркетелгән була. Мәсәлдә фикер әйтеп бетерелмәгән. Шулай да без аның нинди дә булса бер штатны күздә тотып язылганлыгына тиз төшенәбез. Иң оскә урнаштырылган ялтыравык Тоймә образында кода-кодагыйлык юлы белән штат башлыгы итеп куелган сәләтсез якя белемсез кеше образы гәүдәләндерелә. Ләкин мәсәлдә Тоймә образы түгел, бәлкв аны дөрес файдалана белмәүче кешеләр, ягъни күренешләр тәнкыйтьләнә. «Тышкы ялтырау белән ялтырый иде ул», «Төймә бик югары урынга менеп утырды», «колачы җитенкерәми», «бик нык беркетелгән иде ул урынына» һ. б. ш. җөмләләр әсәрдә сүз уйнату алымының ачык мисалы булып торалар. Югарыда сөйләгәннәрдән чыгып, мондый нәтиҗә ясарга мөмкин. Мәсәл бүгенге чорда кирәкле, актуаль жанрлардан санала, коммунистик җәмгыятьнен үсешенә комачаулаган һәртөрле искелеккә каршы корәштә әһәмиятле корал булып тора. 50 елларда татар совет әдәбиятында «Бедный теле», ягъни совет мәсәленең асылы, төп сыйфатлары чын мәгънәсендә кулланыла башлавы, 60 елларда татар совет мәсәленең нигездә яңа формасы табылуы, яңа төр мәсәлләрнең матур үрнәкләре тууы шуны күрсәтә. Татар совет язучыларыпың соңгы ун ел эчендә иҗат иткән мәсәлләре бу жанрның халыкка хезмәт итү мөмкинлекләре гаять зур икәнлекне раслый.