ГАДИЛӘРНЕҢ БЕРСЕ

Партия сафларына 1920 елда корган Шәриф Садыйкоека күптән түгел җитмеш бнш яшь тулды. Ләкин ул эле хәзер дә хезмәт постыннан китми. Тынгысыз йарәкле бу коммунист бүгенге кандә ерак Якутиядәге Амгә совхозында ашлык склады модире булып зшли. Шәриф Садыйиовның тормыш юлы кызыклы һәм гыйбрәтле. Ул ярлы крестьян семьясында доньяга килә. Семьяда сигез җан. ә хуҗалыкка бер ат һам бер сыердан башка бернәрсә дә юк. Шул зур семьяны туендырган җирләре дә бер кишәрлектән артмый. Хәер, бу ярлылык алар нәселенә күптәннән калган мирас. Шәрифнең бабасы үзенең чыгышы белән элеккеге Казан губернасыннан булып, соңыннан ул Агыидел буендагы Солтановка авылына күчеп килә. Аның да балалары бик куп. Шулерның дүртесе: Ситдыйк, Исламгали, Шакир һәм Әхмәтгали исемле ир бала. Әтиләре вафат булганнан соң алар йорттагы байлыкны бүлешәләр. Садыйк картның болай да ярлы хуҗалыгыннан Шәрифнең әтисе Шакирның елешенә бердәнбер иске келәт тия. Һәм алар җәйләрен шул келәттә, кышларын исә кешеләрдә еидәш булып яшиләр. Авыр, бик авыр була Шакирга үзенең семьясын туендыру. Тормыш йеген шундый кыенлык белән сейрәп барганда аңа тагын зур бәхетсезлек килә: урман агызуда эшләуче олкән улы суга батып үлә. Бу вакытта аның икенче улы Шәриф әло уникенче генә яшенә чыккан була. Шакирга балаларын кайсын кая таратырга туры килә. Кызларының кайберләре асрау яки бала караучы булып урнашалар, ә кайберләре баи крестьяннарның еиләрен юып тамак туйдыра. Шакир исә хатынын, ике кечкенә кызын һәм бердәнбер улы Шәрифне калдырыл. Екатеринбург — Сарапул тимер юлы тезелешенә чыгып китә. Хәзер инде хуҗалыктагы ботен эшләр һәм тормышның бетон авырлыгы Шәрифнең япь-яшь иңнәренә ослеп кала. Семьяның хәлен азмы-күпме булса да җиңеләйтү нияте белән ул Кәрим байның сарыкларын кетэргә яллана. Беренче җәйдә андый-мондый бәлагә юлыкмый. Әмма икенче җәйдә ул котә торган сарыкларның очесен бүре буа. Шәриф эшсез кала. Шулай да бераздан ул сәүдәгәр Исмәгыилов куп астына эшкә урнашу бәхетенә ирешә. Ләкин бу бәхет аңа озак елмаймый. Сәүдәгәр малаеның сүзен тыңлап, тонлә кучер булып киткән ечен ул яңадан эштән куыла. Ул кышны Шәриф эш таба алмый. Ә язын әтисе кайтып тешә. Озак та үтми, язгы кыр эшләре башлана. Үз иманаларына тигән барлы-юклы җирне эшкәртеп, аңа бераз арпа чәчәләр, бәрәңге утырталар. Аннан соң инде әтисе Шәрифне яңадан кая да булса эшкә урнаштыру турында уйлана башлый. Елгада навигация башланган коннар була бу. Шакир Садыйков Уфа — Царицын арасында норуче пароходның капитаныннан Шәрифне үзенә матрос итеп алуыи үтеиэ һәм үзе тагын бәхет эзләргә чыгып китә. Матрослар арзсында Шәриф үзенең урынын тапкандай була. Ләкин, 191* елда солдатка чакырылу сәбәпле, аңа пароходтан нитәргә туры килә. П Балачак һәм яшьлек елларын нскә алганда, солдат дусларына Шәриф болан дип сойлн торган була: — Минем өле беркайчан да кешечә яшәгәнем булмады. Минем тормышым һәрвакыт хуҗасына буйсынган ишәк тормышы белән бер булды. Аерма тик бары шунда гына иде: ишәк бернәрсә дә аңламый, ә мин азмы-күпме фикер йертә ала идем кебек. Ләкин мнн барыбер бер генә нәрсәне дә үзем теләгәнчә эшли алмадым. Шәриф Садыйков хезмәт иткән утыз бишенче Себер полкы Австрия фронтындагы Ровно шәһәренә җибәрелә, бераздан бу полкны Румыниягә күчерәләр. Вузоао янында 12 мең солдат немецларга әсир тешә. Алар арасында Шәриф Садыйков та була. Унсигезенче ел башында әсирләрне Сандарья лагерена куыг. китерәләр. Биредә немецлар аларны румын крестьяннарының ашлык һәм терлекләрен талап алу очен файдаланалар. Җирле халыктан тапап алынган байлык Германиягә озагына. Ашлык келәтләре булмаганлыктан, румын крестьяннары үзләренең ашлыкларын подвалларда, махсус казылган базларда саклыйлар. Әсирләрне кечкенә ак флаглар белән тәэмин итеп, немецлар аларны әнә шул подвалларны һә*, базларны эзләп табу эшенә кушалар. Эзләп тапкан кеше ул урынга шул флагны кадап китәргә тиеш була. Ә бу флаглар табылган ашлыкны тояп йорүче олаулар эчен шартлы билге булып хезмәт итә. Немецларның бу җирәнгеч әмерләрен үтәргә теләмаучеләрне биеклеге ике метр, киңлеге 30—45 сантиметр булган тар гына тимер шкафка әч сәгатькә ябып куялар яки атып үтерәлер. Беркемнең дә чит ят җирләрдә ульп каласы кипми һзм әсирг.әр, үзләренең тормышларын санлап калу очен, нрексездән шушы зшне башкарырга мәҗбүр булалар. Бервзаыт Шәриф Садыйков белән дә шундый ук хәл була. Лагерьдан ерак булмаган бер урында ул ашлык күмелгән базга очрый һәм аңа кечкенә флагны кадап, күрше йортның ишек алдына керә. Кинәт ул үзенең каршыиа иегереп килүче ябык кына хатынны һәм аның артыннан ияргән берсеннән-берсе бәла- кәирәк биш баланы күрә. Хатын, үзенең кечкенә сабыйларына күрсәтеп, елый-елый бер үк сүзне кабатлый: — Рус, рус!.. Шәрифнең иерәге тетрәп куя. Ул үзенең ачлыкта үткән балачагын искә тешерә һәм аның тамагына теер килеп тыгыла. Күз яшьләрен чак-чак кына тыеп кулын селти дә. ашлык кумс-лгән базга флаг кадамыйча, ишек алдыннан чыгып китә. Ярты сәгать тә үтми, аны лагерь канцеляриесено чакырып алалар һәм әзер элмәк җилдә тирбәлеп торган йорт стенасы янына китереп бастыралар. Немец осрицеры үзенең солдатларына: — Баштүбән асарга! — дип команда бирә. Солдатлар, ашыга ашыга. элмәкне Шәрифнең аякларына кидерәләр.. Әсирнең күзләренә шундук кан йегерә башлый, аның башы авырая Һәм берничә минуттан ул аңын югалта. Шәрифне үлемнән әсирләрнең бунт күтәрүләре генә коткарып кала. Алар, янып торган учаклардан утлы кисәүләр алып, немец солдатларына ташланалар Немецлар коралга тотына, ләкин ярсыган әсирләр чигенмиләр, сакчыларның мылтыкларын тартыл алып, аларның үзләрен кысрыклый башлыйлар. Менә шушы буталыш вакытында Вәлиев фамилияле бер әсир йорт түбәсенә менә һәм Шәриф асылынып торган бауны кисеп тешерә. Әсирләр шунда ук тыгыз боҗра булып аны үз араларына яшерә- „р. к«« б.л». чнде хынх.м, «.«„пар ............„ waa« .х.ы.п.р да. Бари ,»» щаафка Чма. „а. „,»„ вер „„„р за, ф,.д.: ».«Ь ■>,.» «.„не Г.р»а»», аа В»Л»г„.»„„ бар.» ,.ш.рал.р „рв. ае»рлар»е алмаш, башлала. Б, .авар Сидара, лах.ра». ирам, чехларны, болгарларны Румын», аша. хере.ларне Бассараб». аша на.хару рында килешенә. г ’ ' Рух харб» аслрлерена 6.x.» ................ .............. римпм ад,, ,ури Юлд, алар ачлынхан Ла» а.мр,лардан «а. чнгалар, Хар.но.ха» .лил маска,г. надар булга» араны җәяү узалар. Чонки монда ул вакытта поездлар йорми Масиаү авыр к.ннәр кичерә. Азык-т.лек җит.шми, б.т.н ризык кайнар су һәм бозылган балы.та» гммбарах. Шариф хкарак „„„ „»,„„ җи1у ,урЫ1 да Лакин юлда аны тиф аяктан ега. һәм менә Казан. Монда да шул ук зәл: ачлык һәм ялангачлык. Госпитальдә дарулар бцитми. Авыруларны дәвалау ифрат авыр шартларда алып барыла. Яшь Совет республикасына акгвардиячеләр теш кайрый. Үзенең баскыннары о белән Колчак бу якларга якынлаша. а — Эшчеләр һәм крестьяннар власте куркыныч астында вакытта ничек игоп J госпитальдә ятмак кирәк, дип уйлый Садыйков.— Юк. бүгеннән соң мин монда бер •< генә минут та артык ята алмыйм! — һәм ул, терелеп килүче үзенең иптәшләре белән. ~ госпитальдән китә. м Озакламый алар Вятка фронтына озатылачак кызылгвардиячеләр отрядына килеп 2 кушылалар. Красноуфимск шәһәре Колчак кулында, Сарапулга да куркыныч якынлаша л Шәриф Садыйковны тагын йогышлы тиф аяктан ега. • * Я Сарапулда — Колчак гаскәрләре. Алар бетен шәһәр буйлап эзләнәләр, «әтга больницаны да тынычлыкта калдырмыйлар. Больница врачы Башмакииа авыру кызылармеецларны яшереп калырга тели: алар турында ялган исемлек този. Әмма аклар больницада ятучы барлык ирләрне ишек алдына алып чыгып тезәләр, аларга киенергә, коралланырга һәм Колчак став* насы гаскәрләре сафына басарга кушалар. Ләкин бу тәгьднмне кабул итәргә теләүче табылмый. Шуннан соң аклар һәр ике кешенең берсен саф алдына чыгарыл аталар. Госпитальдә дәваланып яткан 150 кешенең 73 е һәлак була. Шәриф Садыйков исәннәр арасында кала. Сарапулдан чигенгәндә аклар бер торием әсирләрне Красноуфимск шәһәренә, ә аннан Кулымзинога алып китәләр. Бераздан аларны Иркутск янындагы Инокентьевск станциясенә күчерәләр. Шунда коммунист Петров әсирләргә болан дип морәҗә- гать итә: — Иптәшләребезне аклар күз алдыбызда аттылар. Шул ук хәлнең тагын да кабатлануы момкин. Әллә без шуны котеп утырырга тиешбезме! Совет власте, һичшиксез, җиңәчәк. Җиңү конен якынлаштыру очен без дә корәш сафына басарга тиешбез. Хәзер, аклар исләренә килеп җитмәс борын, оешкан тоста качар очен иң уңайлы вакыт. Сез шуңа әзерме, иптәшләр! - Мин әзер!-дип җавап кайтара Шәриф Садыйков. беренче булып Аның артыннан башкалар да качарга ризалык бирәләр. Шул ук тонне берничә әсир йокымсырап утырган сакчыларны юк итә. Әсирләр лагерь капкасыннан тавыш-тынсыз гына чыгалар. Иртәнгә алар инде Иркутскига барып җитәләр һам эшчеләрнең революцион отрядына кушылалар. 1930 елда Иркутск шәһәренә Бишенче армия штабы күчеп килә. Отряд шушы армия составына кушыла. Шушы ук елны. Верхнеудинскины влгвннви соң, Шәрчф Садыйков коммунистлар партиясе сафына кабул ителә. Атаман Семенов гаскәрләр. Чит. янында Кызыл Армия м.стьл.рын кысрыклый башлыйлар. Бу вакытта Шариф Садыйков Калаидарашвили отрядында атлы разведкада ГАДИЛӘРНЕҢ БЕРСЕ хезмәт ите. Шушы отряд белән бергә ул Амур өлкәсендәге Михайлово станциясенә кадәр барыл җитә. Ләкин тагын авырып китүе сәбәпле, яңадан Иркутскига борылып кайта. Шәрифнең башында күңелсез уйлар Сотерелә. Аңа үзенең иптәшләреннән, разведкадагы хезмәтеннән аерылу чиксез авыр. Ләкин берни дә эшләр хәл юк, ааыру аны больница койкасына бәйләп салган. Азрак терелү белән, командованиедан яңадан фронтка, уз частена җибәрүләрен сорый. Ләкин аңа инде икенче урын билгеләп куелган. Бу чорда Иркутск елкәсенә һәм Забайкальега Идел буеннан бик күп татарлар күчеп килә. Ә алэрны Иркутскида оештырылган санпролусник аша үткәрергә кирәк. Политбүлек коммунист Шәриф Садыиковны әнә шунда политрук итеп билгели. 1921 елның ахырлары. Нестор Александрович Каландарашвипи Мәскәудән, Ленин яны.чнан Иркутскига кайтып гешә. Аңа акгвардиячеләрнең калдыкларын һәм чит ил интервенциясенең ялланган агенты генерал Пепеляев отрядларын кууда төньяк халыкларына ярдәм күрсәтү ечен регуляр армия тезү бурычы йокләтелгән, Нестор Александрович тирән дулкынлану белән Владимир Ильич белән очрашуы турында сөйли: — Ленин мине үзенең эш бүлмәсе ишеге төбендә каршы алды. Башын чак кына бер янка кыйшайта төшеп, ике купы белән креслога күрсәтте һәм утырырга кушты: «Исәнмесез, Нестор Александрович! Ох, озын да соң сезнең фамилиягез, ялгышма- сам, Каландарашвипи бугай!» «Дөрес, Владимир Ильич». «Ә сакалыгыз сезнең бөтенләе белән фамилиягезгә туры килә. Совет властеның дошманнары сезнең сакалыгыздан гына да алларына-артларына карамыйча элдерәчәкләр»,—дип елмайды ул һәм шунда ук, эшлекле тонга күчеп, миңа Якутиядә килеп туган хәл турында сойләде. Аннары, әңгәмәсен йомгалап, Колмакка һәм Ерак Кончыгышта әтаман Семеновка каршы көрәше буенча ук инде аның хакында бик күп ишеткән булуын, Себердә акгвардия калдыкларына каршы көрәштә дә Совет властена ярдәм итәчәгенә ышанычын белдерде. Себер партизаннарының данлыклы командиры Каландарашвипи командалыгындагы икенче Теньпк отряды әнә шуннан соң оештырыла. Отряд 100—ISO кешелек подразделениеларга бүленә. Беренче подргзделениенең командиры итеп күренекле командирларның берсе Иван Яковлевич Строд билгеләнә. Шәриф Садыйков та шул отрядка эләгә. Бу подразделение сафлары алдында Нестор Александрович Калайда- рашвили речь белән чыга: — Миннән һәм сездән, дусларым минем, ак бандаларны һәм интервентларны ту- лысынча тар-мар итүдә Якутия өлкәсе хезмәт ияләренә булышлык күрсәтүне Владимир Ильич Ленин үзе сорады. Башкомандующий Совлукның беренче махсус отряды үзенә тапшырылган бурычны үтәп чыга алмады... Лена буе крестьяннары кая барып сугылырга белмиләр. Аларның күбесе ак бандаларның талауларыннан куркуга төшкәннәр һәм. кулаклар йогынтысына бирелеп, аклар белән киткәннәр. Акпар, кызылармеецлар алар кеше ашаучылар, чума авыруы алып килүчеләр, дигән сүзләр тараталар. Сезгә, дусларым минем, йөз угыз алты авыл аша олауларда узарга туры киләчәк,—ди баш- командующий Каландарашвипи һәм һәртөрле тозакка эләкмәс өчен сизгерлеккә чакыра. Сүзен ул болай дип тәмамлый: — Безгә халык арасында хезмәт ияләрен изелүдән һәм байлар коллыгыннан коткаручы властьның—Совет властеның төп бурычларын аңлатырга, пропагандаларга кирәк. Кызылармеец иптәшләр! Шуны исегездә нык тотыгыз: без хезмәт халкын азат итүчеләр. Шуңа нүрә сак булыгыз, халыкның бер генә әйберенә дә кагылмагыз... Хез- мәт ияләренең интересларын саклауны безгә Коммунистлар партиясе һәм Владимир Ильич Ленин үзе ышанып тапшырды. Без бу ышанычны акларга тиешбез! Алга, җиңүгә, улларым һәм дусларым минем!- ■Безмен отряд турындагы сүзләр крестьяннарга үзебездән алдаирак барып җитә һам алар безнең юлыбызда терпечә ярдәм итәләр иде,—дип искә ала Шәриф Садыйков.— Ак бандаларның талавыннан куркуга тошнән крестьяннарның олы иранлылыгы һәм ярдәме кызылармеецларның күңеленә ярылылык остәде. Әйтерсең, чатнап торган салкыннар да алар каршында кечен югалта иде». Олекмииск шәһәрендә стродчыларны аеруча ирылы каршылыйлар. Монда отряд шәһәрнең үзендәге һәм якын тирә авыллардагы ярлылар хисабына тулылана, аның сафлары ишәя. Җирле халык биредә аңа азык-тәлек белән дә ярдәм итә. Авыр юл үтеп ял иткәннән соң, Строд отряды 1922 елның 2 мартында Якутск шәһәренә юнәлә. Дошман гаскәрләре белән уратып алынган шәһәр чолганыш хәлендә була. Халык ягулыксыз, мал-туар печәнсез интегә. Акгвардиячеләр штабының Якутск шәһәреннән унсигез, ә алгы сызыктагы отрядларының 20—2S километр ераклыкта урнашкан булулары ачыклана. Ашыгыч рәвештә махсус разведка һәм элемтә группалары оештыру таләп ителә. Уп группаларның берсенә командир итеп Иван Яковлевич Строд Шәриф Садыйковны билгели. — Шулай, дускай, менә хәзер сиңа элемтә группасы белән җитәкчелек итү йок- пәнә,— ди уп аңа, кыска гына итеп.— Үзегез белән алырга теләгән кешеләрнең исемлеген тезегез, аннан миңа күрсәтерсез. — Элемтә урнаштырып йергәндә оч тәүлек буена ат остеннән тешәргә туры килмәде. Ашау да, йокы да онытылды,— ди Шәриф Шакирович, шул хакта искә тешереп. Дүртенче мартта стродчылар ак бандитларның штабын уратып алалар һәм, ике тәүлеккә якын дәвам иткән сугыштан соң, дошманның топ кочләрен шәһәрдән читкә алып ташлыйлар. Шәриф Садыйков отряд командирының сугыш-кирәк яраклары. азык-тәлек һәм транспорт белән тәэмин итү буенча ярдэмчесе'итеп билгеләнә. Бу ышанычны ул намус белән аклый. Стродчылар Якутия территориясендә халык дошманнарына каршы корәштә сугышчан данлы юл үтәләр. Ләкин башкомандующий Калаидарашвилига бу җирләрдә Совет властеның тулы җиңүен күрергә насыйп булмый. Аның штабы Лена елгасының тар агымында Якутск шәһәреннән 33 километр ераклыкта буржуаз милләтчеләр бандасы тарафыннан оештырылган засадага эләгә. Башкомандующий үзе дә, башкалар дг шунда һәлак булалар. Коммунист Шәриф Садыйков армиядән 1923 елда демобилизацияләмә һәм. тел- ләнеп, Амга районында яшәргә кала. Шунда ейләнә. 1928 елга кадәр ярлылар комитеты председателе булып эшли. 1929 елдв җир бүлү эшендә актив катнаша һәм 1930 елда «Победа» колхозы председателе итеп сайлана. Якутиянең партия оешмалары Шәриф Садыйковны күп кенә җитәкче постларга билгелиләр. Коммунист исеменә уп беркайда да тап тәшерми. Һәр урында үзен оста җитәкче итеп таныта. Аның халык алдында күрсәткән хезмәтләренә партия һәм хәкүмәт югары бәя бирә. Якутиянең кырык еллыгында аңа Якутия АССР Верховный Советы Президиумының Мактау грамотасын тапшыралар. Совет властеның илле еллыгында исә, революция казанышларын саклап капу эчен барган керештәге хезмәтләре эчен, уп хврби орден — Кызыл Йолдыз ордены белән бүләкләнә. Иң куанычлысы шуп. Күлне кичерүенә һәм елкән яшьтә булуына карамастан, уп һаман да яшьләр кебек җитез, кочле ихтыярлы. Үзенең тырыш хезмәте белән яулап алынган лаеклы ялга уп хәзер дә китәргә теләми. Әйе, аның кебекләргә хезмәттән башка тормыш юк._ һәм менә җитмеш яшендә уп яңадан партия райкомына килә. — Өйдә кул кушырып утыра алмыйм. Совхозда миңа нинди дә булса эш бире- гез,—ди уп.— Гомерне бушка уздырганчы, кешеләргә ярдәм итәргә, аларга файда китерергә телим. Шуннан бирле Якутиядәге Амга совхозында чәчләренә куе чал кунган, ләкин картлыкка бирешмәгән елкән яшьтәге кешене һәр кон саен очратасың. Бу — совхозның ашлык склады модире Шәриф Садыйков