КОКУШКИНОДА РОЗАЛАР ҮСӘ

Димитрий Ильич аны тыйнак кына җиһазландырылган кечерәк бер бүлмәгә чакырды һәм, беренче сүзеннән ук, бик куп истәлекләр белән бәйле булган Кокушкино авылы турында сораштырырга кереште. Кокушкинода яңа гына ачылган музей-йоргы директоры Шәмсеруй Шәйнурова Ленинның энесе янына Горкига нәкъ әнә шуның очен, Казан янындагы бу истәлекле урынның үткәне һәм хәзергесе турында сойләшү очен, килгән иде инде. Бу очрашу икесе очен дә бик дулкынландыргыч булды. Могаен, Димитрий Ильич күбрәк тә дулкынлангандыр әле. Кокушкинодан килгән кунак аның күңелендә балачак хатирәләрен яңартты бит, әнисе, абыйлары, кыз туганнары белән бәйле урыннарны искә тешерде. Алар бик озак сойләшеп утырсалар да, һәр икесенең дә сүзләре бетәрлек түгеп иде. — Бабабыз йортының, ниһаять, торгызылуы бик әйбәт,— диде Димитрий Ильич сүз арасында.— Бик кызганыч, барып кайта алмыйм. Барын да үз күзем белән күрер идем, каһәр тошкән авыру аяктан екты бит. Ул беравык тынып калды, аннары кисәк кенә җанланып сорап куйды: — Кокушкинода чәчәкләр әле дә үсәме! — Әйе, үсәләр,— дип җавап бирде аңа Шәмсеруй апа.— Сиреньнәр үсә, розалар үсә. Алсу катыш ак чәчәкле розалар. Бу сүзләрне ишеткәч, Димитрий Ильичның йозе ботенләй яктырыл китте, күзләре очкынланды һәм ул шатлыктан елмаеп: — Әнкәй мәрхүм менә шул роза чәчәкләрен үстерергә ярата иде,— диде.— Рәхмәт сезгә, күгәрченкәем, рәхмәт. Мин кадерле әниебез белән очрашкандай булдым... Бу сойләшудән соң оч диета еп утте инде, ә розалар һаман уса. Һава хәлләре ничек кенә булмасын — җилме, яңгырмы, кояшмы, салкынмы,— алар Һаман усалар, куе чиклавек куаклары белән әйләндереп алынган түтәлләрдә ел саен матур булып чачак аталар. Бу изге урында яшәгән гүзәл кешеләрнең җанлы хатирәләре алар. Д» ...Куптан була инде бу хәл — узган гасырның урталарында ук. Губерна каласы Каззннан кырык чакрымнар ераклыкта Яңасала — Кокушкино дип, ике исем белән Кертелгән авылда доктор Александр Димитриевич Бланк семьясында биш кыз уеә. Аннушка, Любочка, Катенька. Машенька, Софьюшка дип дәшәләр аларга. Әниләре һич тә кетмәгәндә улкә авыруыннан улеп киткәндә, иң олысына бары тик җиде генә яшь була. Кызлар яшьли донья куйган әниләренең апасы — кырыс, таләпчән Екатерина Ивановна кулында калалар. Бик яшьли узләрен үзләре карарга күнегәләр, хуҗалык эшләрендә ярдәмләшәләр, кырдагы эшләргә катнашалар. Берсеннән берсе матур булып үсә кызлар. Шул матурларның да иң матуры, иң чибәре Машенька була. Аны һәркем ярата — бутәнчә ничек булсын: ул бик тыныч, ләкин таләпчән, тыйнак һәм үзеннән ниндидер бер нур бөркеп тора сыман. Барыннан да бигрәк, Машенька хезмәт сея. һич кенә дә эшсез тора алмый, һәр чакта үзенә бетен куңелен биреп эшләрлек эш таба: я кухняда апасына булыша, я чигү яки тегү белән шогыльләнә. я рояль янында күнегүләр уздыра, я чит ил телләренә ейрәнә яки классикларның әсәрләрен укый. Бакча эшләрен ул барысыннан да артыграк күрә. Чәчәкләр — аның иң яраткан нәрсәсе. Я тын гына, я булмаса үзенең яңгыравыклы һәм ягымлы тавышы белән яраткан җырларын җырлый-җырлый, Машенька роза, георгин түтәлләре арасында йери. чүпләрен утый, төпләрен йомшарта, сулар сибә. Еллар бер-бер артлы үтә тора. Апалары һәм сеңлесе инде барысы да кияүгә чыгалар, ә Машенька әле һаман әтисе йортында. Ниһаять, ул да гашыйк була. Үзенең мәхәббәтен Пенза шәһәрендә таба ул. Ә бу шәһәргә Мария үзенең олы апасы Анна янына кунакка барган була. Менә шунда ул Аннаның ире — Иван Димч- триевич Веретинников белән бергә Дворяннар институтында эшләүче, өлкән укытучы Илья Николаевич Ульяновны очрата. Бер-берсенә алар ошыйлар. Ульяновның тәкъдименә кыз ризалык бирә, ләкин шарт куя: читтән торып имтихан биргәнче һәм укытучы дипломы алганчы егет көтәргә тиеш. 1863 елның июль аенда Яңасала — Кокушкино авылында Мария Бланк һәм Илья Николаевич Ульянов бик зурлап туй үткәрәләр. Туйга килгән кунаклар аларның пар килүенә зур соклану белдерәләр. Туйдан соң яшьләр авылда берникадәр кунак булалар да Илья Николаевичның яңа эш урынына — Нижний Новгородка китәләр... „1863 елда, кызы кияүгә чыгып нәкъ бер ай үткәннән соң. Александр Димитриевич Екатерина Ивановнаны җирли. Бик зур кайгы була бу аның өчен. 1833 елдан бирле Екатерина Ивановна Бланклар семьясыннан аерылмый яши, алар белән Петербургта. Пермьдә, Златоустта тора, ниһаять. 1847 елда Кокушкинога килә, бик яшьли дөнья куйган Анна Ивановнаның балаларын карап үстерә, аларны кеше итә. Карт доктор бу югалтудан соң бик озак вакытлар кайгырып йөри, мәрхүмәнең үткән тормышы, үзенең язмышы турында уйлана. Язмыш найларга гына илтмәде аларны. Башкалада зыялы гаиләдә туып-үскән, тумыштан гаять сәләтле, берничә Ееропа илләре телендә иркен сөйләшә алган, әдәбиятны яраткан, музыка белән мавыккан Екатерина Ивановна төсе-бите белән дә чибәр була. Үзәктән ерактагы ниндидер бер авылда үлеп калырмын дип уена да китермәгәндер ул. Константоновка дигән өяз шәһәрендә туып үскән мещан улы Александр Димитриевич үзе дә картлык көннәрен Яңасала — Кокушкино дигән җирдә — элек Казан ханнары карамагында булган авылда үткәрермен дип уйладымы икәнП Александр Димитриевич дәвалау эшчәнлеге дәвамында Россиянең бетен Европа өлешен йөреп чыга. Петербургта да тора, чит илләрдә дә була, ә күңеленә Идел буе — Казан янындагы матур табигатьле шушы кечкенә авыл гына якын булып кереп урнаша. Александр Димитриевич гадәттән тыш тырышлыгы аркасында гына медицина___________ хирургия академиясен тәмамлый ала. Яшүсмер чагында ук хезмәтенең кирәклеген аң- Мондый очраклар бик куп була аның тормышында. Гомере буе Володяның бабасы А- Д. Бланк, шәһәрдән шәһәргә күчеп йорү, ишле семья белән казна фатирларында тору туйдыра аны. Аннары медицина буенча күптән башланган хезмәтен — «Ни белән яшисең, шуның белән дәва- “ лани дигән китабын да язып бетерәсе бар. һәм ул, картлык коннәрен авыл табигате н кочагында үткәрергә уйлап, алпавыт Верегинның Яңасала — Кокушкино авылындагы < менә шушы кечкенә генә утарын бурычка сатып ала. о Александр Димитриевич үз кул астындагы крестьяннарның тормышын яхшырту ~ очен кулыннан килгәннең барысын да эшли: налог алуын бик нык киметә, үз җир- Э ләрен бик арзан бәя белән арендага бирә, терлек-туар алуда аларга ярдәм күрсәтә, - хәтта крестьяннар очен дәүләт салымнарын да үзе түли... g Семьясы таралып, үзе генә калгач та Александр Димитриевич күрше дворяннар белән аралашмый, элеккечә, кешеләрне дәвалаудан тәм таба. Авырулар аның янына тирә-як авыллардан да, Казаннан да, башка шәһәрләрдән дә киләләр. Берсен дә кире бормый ул. Шуңа күрә дә аны күрше-тирәдәге дворяннар «акылы авышкан карта дип иортәләр. Җәй коннәрендә утар җанлана, шау-шу, балалар черелдәве белән тула: үзләренең балалары, ирләре, дуслары белән кызлары кунакка кайтып тошәләр. Кунаклар шул хәтле күп җыела, хәтта аларга зур ойдә дә урын җитми. Менә шуңа күрә инде Александр Димитриевич алар очен флигель салдыра. Хәзер инде кызлары, үзләренең бала-чагалары белән кайткан чакларда, шунда урнаша торган булып китәләр. ике дистә ярымга җитә. 1870 елның апрель аенда, аңа 71 яшь тулганда. Сембер шәһәреннән тагын бер оныгы — Володя Ульянов тууы турында шатлыклы хәбәр килә. Озакламый Александр Димитриевич авырып китә. Әтиләренең авыр хәлдә икәнен ишетеп, кызлары Кокушкинога җыелалар. Алар арасында оч айлык Володя белән Мария Александровна да була. лый һәм аның бэтен гомере эштә ута. Академияне тәмамлагач та белемен күтәрүне дәвам итә, медицинаның терпе әнкәләрен ей- рәнә һәм барлык тор авырулар буенча белгеч булып җитлегә. Доктор Бланк үз заманындагы алдынгы кешеләрнең карашларын уртаклаша, меңнәрчә талантларны һәлак иткән крепостной праеога нәфрәт белән карый. Смоленск губернасының караңгы бер почмагында булган хәл аның бетен гомерендә онытылмаслык булып хәтеренә кереп урнаша. Яңа гына лекарь булып килгән егет янына аңын югалтыр дәрәҗәдә кыйнап ташланган бер крестьян кызын китерәләр. Кыйналуның сәбәбен сорый яшь врач. Сәбәбе шул икән: алпавыт бәйләнгәч, кыз аңа ризалык бирмәгән... Бары тик Ульяновлар семьясына гына зур ойдә аерым бүлмә билгеләнгән була. Бик бәхетле бабай була Александр Димитриевич. Үләр алдыннан аның оныклары ИШМОРАТОВ ф КОКУШКИНОДА РОЗАЛАР ҮСӘ Александр Димитриевич 1S июльдә день» куя. Аны Екатерина Ивановна Эссен белән рәттән күмәләр. Аның кабере естендә «Кадерле әтиебезгә кыэларыгызданв дигән язулы таш әле дә саклана.- Володя Кокушкинога икенче тапкыр сигез яшендә килә. Ул инде, монда килгәнче үк, бу тирәләрнең табигате турында олыларның сокланып еейләвен күп ишеткән. Ләкин мондагы матур күренешләр аңа көткәннән дә артыграк тәэсир ясый. Казаннан чыккач та ул Кокушкино юлындагы табигать күренешләрен һич туймастай булып күзәтеп бара. Юлчың һәр ике ягында офыкка тоташкан киңлекләрдә игеннәр өлгереп килә, яшел урманнарда, берсеннән берсе уздырырга тырышкандай, төрле кошлар сайрый, чокыр төпләрендә чишмәләр чылтырап ага. Мондый эссе көндә, шул лайлары төннәрен аны ат сакларга чакыралар. Володя, үсә төшкәч, крестьян эшендә дә көчен сыный: көлтә ташыша, печән чаба, гади хезмәт кешеләре белән аралашып, милли гадәтләрне өйрәнә, халык телендәге үткен тәгъбирләрне үзләштерә. Ул еш кына Апакай авылындагы дусты Баһави янына йөри, анда татар халкының гадәттән тыш кунакчыллыгын, хезмәт сөючәнлеген, милли гореф-гадәтләрен күрә. Кокушкинода алар торган ей тәрәзәсеннән Үшнә елгасы аръягында Себер трактының бер өлеше — Уфа юлы күренеп тора. Ульяновларның балалары Россиядәге иң озын бу юлның коточкыч тарихы белән дә таныш булалар. Илья Николаевич, йөрергә чыккан вакытларда, балаларга халык бәхете өчен көрәшүчеләр турында сөйли, халык җырларын җырлап күрсәтә. Аның иң яраткан җыр чишмәләрнең тешне сындырырлык салкын саф суларын ярга ятып ничек эчмисең дә, юл тузаны кунган бит-кулларыңны ничек юмыйсың инде!- Менә алар Шигале, Починка, Чирмеш иле (Апакай) авылларын үтәләр. Күз алдына карт юкәләр, бөдрә каеннар, зифа топольләр үсеп утырган парк килеп баса, шунда үк — алмалары, чияләре өлгереп килгән бакча. Ә астарак көзге кебек булып буа суы ялтырап күренә, ярлары әрәмәлеккә күмелгән Үшнә елгасы ягыннан су тегермәне шыгырдавы ишетелә— Болар барысы да Ульяновларның балалары күңеленә онытылмаслык булып кереп кала, һәм алар җәйге каникул вакытларында ял итәргә монда килә торган булып китәләр. Бабалары үлгәч, аналарының ике апасы кулына калган хуҗалык еллар үтү белән шактый таркала. Балаларга хәтта бу ошый да, чөнки ни эшләсәләр дә тикшерүче юк, алар ишек урынына тәрәзәдән йөрергә дә күп сорап тормыйлар. Ә Илья Николаевич, сигез яшьлек Володяга тәрәзә төбенә менү кыен икәнлекне күреп, басма да ясап бирә. Володя иртәдән алып кичкә кадәр туганнары белән уйный, алар уенына Кокуш- кинодагы малайлар һәм кызлар да кушыла. Алар бапык тоталар, су керәләр, төбе тишек көймәдә «йөзәләр», җиләк, гөмбә, чикләвек җыярга урманга йөриләр. Володяны кайчагында абыйсы Александр Мкшәгә дә алып бара. Кокушкино ма Е. И. Эссен — Мария Александровнаның апасы. ларының борее шагыйрь-демоират А. Н. Плещеев ’ сүзләренә җырлана торган Казан студентлары җыры була: Рухи яктан без бер туганнар. Котылырбыз, моңа ышанабыз. Тугай илнең коллыгына каршы Соңгы сулышкача дошманнар без. Сугу белән дәһшәт сәгате, Бар халыклар йокыдан уянганда, Азатлыкның изге гаскәре Үз сафында безне күрер анда. Синең йөрәк изге халыкка Мәхәббәттән ярсып тибә, беләм. Кайтаваздай кушылыр килеп өнең. Сатылмас, саф минем тавышым белән. Балалар әтиләренең бу җырны аеруча күңел салып җырлавын сизәләр, аңа кушылып үзләре дә җырлыйлар.. „1887 елның 8 маенда патша палачлары Ульяновларның олы улы Александрны җәзалап үтерделәр. Ләкин ана, кайгы никадәр генә зур булса да, бирешмәде: башка балалары да бар бит аның. Ә алар ананың ярдәменә мохтаҗ. Барысыннан да бигрәк төрмәдә утырган олы кызы Аннага аның ярдәме кирәк. Аның кызын биш елга Се- бергә сөргенгә җибәрмәкчеләр. Ана кеше моның белән килешә алсынмыни инде! Ул куп тапкырлар полиция департаменты бусагасын таптады. Ниһаять, чиновниклар, әгәр якын туганнарыннан кем дә булса үз җаваплылыгына ала икән, сөрген урынын алыштырырга риза булдылар. Мария Александровна сөрген урыны итеп Кокушкиноны билгеләүне сорады. Анда аның ике апасы — Анна белән Любовь тора бит, әлбәттә, елар ярдәм итәчәкләр.- Хөкем карары яңадан каралды.» Кокушкино авылы Анна Ильинична өчен иң кадерле истәлекләр белән бәйле. Александр Димитрневич Бланк исән вакытта ук аның бирегә килгәне бар. Бу урыннар мәрхүм Александр белән дә бәйле: әле узган ел гына алар каникулны биредә бергәләп үткәрделәр. Ә хәзер менә ул юк.. Бу сөргеннең дә, әлбәттә, аның язмышы белән бәйләнеше зур. Энесе үзенең серен аңа ачмады. Ләкин полицейскийлар моңа ышанмадылар: гаепләрлек бернинди сәбәп булмаса да, ул да берничә ай төрмәдә утырды. Ә менә хәзер биш ел гомерне бу авылда үткәрергә кирәк». „.Анна бу кичне бик озак укып утырды. Төнен өй зче шактый суынды, ул калтыранып куйды да урыннан торды: вакыт соң, йокларга кирәк. Шул вакыт ишек алдында кинәт ниндидер тавышлар ишетелде: кемдер килде бугай. Анна Ильинична барып кухня як ишеген ачкан иде, киемнәре салкыннан бәсәреп ап-ак төскә кергән Володя. Маняша һәм әнисе килеп керде. Анна шунда ук күңеле белән сизенде: нәрсәдер булган! Ә Мария Александровна тыныч тавыш белән: — Анечка, тизрәк чәй әзерли күр, юлда туңдык,— диде дә толыбын салып чөйгә злде. Ярты сәгатьтән чәй янында ул барысын дт сөйләп бирде; университетта студентлар сходкага җыелганнар, сходканы оештыручыларның берсе Володя булган һәм аны моның өчен бирегә сөргенгә җибәргәмнәр— 1 Нури Арсланов тәрҗемәсе. ИШМОРАТОВА, И. ИШМОРАТОВ ф КОКУШКИНОДА РОЗАЛАР ҮСӘ В. И. Ульянов гэргенд» яшәгән йорт. Кыш ул елны салкын һәм буранлы булды, әйтерсең, табигать тә жандармнар белән сүз куешкан: урамга чыгарлык та, Казандагы туганнар, дус-ишләр килерлек тә түгел иде. Хәер, полицейскийлар салкын дип тормыйлар, әледән-әле килеп тикшерәләр. Володяның аларга да, табигатькә дә артык исе китмәде, ул китапларга күмелде, журналлар укыды, университет программасы буенча әзерләнүен һәр кенне дәвам итте. Аның фикер йортүе бу шартларда хәтта гадәттәгегә караганда да үткенәйде. Өйдәге китаплар арасыннан ул Чернышевский, Герцен, Добролюбов, Некрасов әсәрләрен табып алды һәм аларны йотлыгып укырга кереште. Һәр томны кулына алган саен, бу тыелган китапларны Кокушкинога китергән мәрхүм Александр Иванович Пономаревны — Люба апасының ирен рәхмәт белән искә алды. Апасы Анна һәрвакыт аның янында, ул һәрнәрсәдә ярдәм итәргә әзер тора. Ләкин үзе кирәкмәгән сүзләр белән тынычсызламый, аның гаебе аркасында бетен семья тормышының менә тагын кыен хәлгә калуын әйтеп, канга тоз салмый. Володя укый да укый. Укып белгәннәре турында уйлана, аларны тирә-юньдәге чынбарлык белән чагыштырып карый. Аннары бергәләшеп Некрасов шигырьләрен ятлыйлар, кем тизрәк һәм күбрәк шигырьне күңелдә калдыра — ярышалар, барлык семья членнары бергә яшәгән вакытта жыелышып уйнаган уеннарын уйныйлар. Сирәк-мирәк туганнары, әнисе килеп китә. Алар килгән кеинәр чын бәйрәм була. Шунысы кызганыч: Ольга белән Митя гел килә алмый — алар укыйлар. Бетен кыш буена, әниләре һәм нянялары Варвара Григорьевна белән килеп, бары тик бер ай чамасы гына торып киттеләр. Менә ул кеннәр чынчынлап күңелле булды, әнисе һәм Ольга рояльдә уйнадылар, барысы бергә җыелгач, киләчәк тормыш турында киңәштеләр. Володя мылтыгын асып чаңгыда йөрергә ярата. Сирәк-мирәк, полицейскийдан качып, якынтирәдә сөргендә булган иптәшләре — университетта дуслашкан егетләр янына барып кайта. Хәтта кайвакыт, бергә укыган дусларын күреп кайту өчен, Казанга барырга да тәвәкәллек итә. Мондый очрашулардан соң, Володя бэтен дөньясын онытып тагын укырга керешә. Чернышевский әсәрләре — аның өчен бигрәк якын. «Нәрсә эшләргә!» романын ул кабат-кабат укый, укыган саен аннан яңа мәгънә таба. Ә Анна Ильинична кичләрен немец һәм итальян хикәяләрен рус теленә тәрҗемә итә. Биредән, Кокушкинодан, ул балалар журналына бер әкият, ике шигырь дә язып җибәрә... 1888 елның язы иртә килде, кар да тиз эреп бетте. Мена инде урамнарга, чокыр читләренә чирәмнәр чыкты, кырлар, урманнар да яшеллеккә теренде. Володя һәм Анна Ильинична кояшлы кеннәрдә, язгы табигатькә сокланып, сабан тургае җырын тыңлап, басуларда йәрергә яраталар. Ләкин яз шатлык кына алып килмәде. Яз коне авылдагы ярлы кешеләрнең хәле тагы да кыенлашты. Шул ук вакытта байларның артык ашлыклары амбар тулы иде. Ярлылар коз коне икеләтә-очләтә артык итеп түләу шарты белән алардан ашлык алып торырга мәҗбүрләр. Дыдыкин дигән бер комсыз байга Люба апалары да бурычка керде. Казан губернасында бу елны янгыннар ишәйде. 1888 елның маенда губернада 171 янгын булып, мең ярымга якын йорт янды. Еары тик Л»аш әдзендә генә дә Щетинка һәм Поповка авыллары бетенләе белән диярлек янып бетте. Әйе, уйланыр нәрсәләр күп иде Володяга. Эшчеләрнең, крестьяннарның хәле турында Володя Уралда врач булып эшләүче туганнан туган апасы һәм абыйларыннан да күп ишетте. Федор Александрович Ардашев, Александр Андреевич Залежский, Анна Ивановна Веретенникова — талантлы, заманның алдынгы кешеләре иде, һам алар шәһәрләрдәге уңай тормышка караганда илнең караңгы почмакларында халыкка хезмәт итүне артыграк күрделәр. Ләкин мондый авыр тормыш аларны якты деньядан бик яшьли алып киттеВладимир Ильич, уйлана торгач, шундый нәтиҗәгә килде: юк, туганнан туган абыйларының һәм апасының, халыкка хезмәт итәм дип, үз-үзләрен аямый эшләүләре дә. Александр кебек террор юлына басу да патша коллыгыннан халыкны азат итмәячәк!.. 1888 елның июлендә Александр Ильичның университетта ИШМОРАТОВ ф КОКУШКИНОДА РОЗАЛАР ҮСӘ р И Лениииын туганнан туган апасы А. И. Веретенникова. Г. Милентьевиың «Володя Кокушкинода» рәсеменнән репродукция. бергә укыган дусты Марк Тимофеевич Елизаровның Кокушкинога килүе барысы өчеи дә зур шатлык булды. Владимир Ильич аның белән шахмат та уйнады, сәйләшеп утырырга да ярата иде. Аның сөйләгәннәреннән Урта Идел буендагы крестьяннар хәле турында Володя күп нәрсә белде... Көзгә таба кунаклар таралдылар. Алар киткәч, ялгызлык үзен бик нык сиздерә башлады. Җитмәсә, туганнан туган апасы Анна Ивановна Веретенникова да үлеп китте. Володя җаны-тәне белән Казанга омтылды, укуын дәвам иттерергә рөхсәт сорап әллә ничә прошение язды» 1888 елның көзендә Казанда ару-талуны белмәс оештыручы һәм революционер Н. Е. Федосеев җитәкчелегендә ныклы марксистик юнәлештәге берничә түгәрәк эшләп килә. Казанга кайтканнан соң, Владимир Ильич та шул түгәрәкләрнең берсенә йөри, шунда революцион теорияне үзләштерә: К. Маркс, Ф. Энгельсның күп кенә хезмәтләрен укый һәм җитди рәвештә «Капитал» әсәрен өйрәнергә керешә. Пролетариатның Россиядәге патша самодержавиесен һәм буржуазияне бары тик марксистик теория белән коралланып кына җиңәчәген ул нәкъ менә шушы түгәрәккә йөргәндә күрә. Ниһаять, озак вакытлар азләгән дәрес юл табыла!.. Улының Казанга кайтуы Мария Алекеандровнага җиңеллек китерми, әлбәттә. Бик нык яшеренеп кеиө булса да, Владимир Ильич революцион фикердәге яшьләр белән очрашуны дәвам иттерә, алай гына да түгел, хәтта ул яшерен түгәрәк эшләре белән элеккедән дә күбрәк шөгыльләнә. Ана, улын бәла-казадан саклап калырга теләп, аның игътибарын хуҗалык эшләренә юнәлтергә уйлый. Җае да чыгып куя: Любовь Александровна Кокушкинодан бары бер чакрым арырак Бутырка авылында утар сатылуын хәбәр итә. Ләкин бу авыл Мария Александровнаны канәгатьләндерми, чөнки Казанга бик якын. Ул Самара янындагы Алакаевка авылын артыграк күрә. Шулай да Ульяновлар семьясы моннан соң да күп тапкырлар Кокушкинода була. Мәсәлән. 1894 елда җәй көне биредә Мария Александровна, Димитрий Ильич һәм Мария Ильинична ял итә. Аларның шул вакыт бергәләп төшкән фото-рәсемнәре әле дә саклана. A. Д. Бланк нәселе акрынлап таралып бетә, утар варисларының күбесе үлә; аны сатарга дигән карарга киләләр. Владимир Ипьйч Себердән 1897 елның 15 июнендә М. Т. Елизаровка болай дип яза: «Кокушкиноның сатарга хәп ителүе һәм Митяның бу эш буенча Казанга китүе минем өчен яңалык» Бу эшнең ни белән бетүе турында языгыз. Бер яктан, аның, ниһаять, тәмам бетүе яхшы кебек, ә икенче яктан, бу «бетү» шулай да бик күңелсез, мәшәкатьле һәм, мөгаен, зыянлыдыр»» 1897 елның 1 июлендә Мария Алекеандровнага ул: «.. Кокушкнно эше турында язган хатыңны алдым,— дип яза,— һәм аңа җавап та язган идем. Кичә шулай ух Митядан да хат алдым. Уя анда Казанга баруы турында сөйли...» B. И. Ленинның тепл» бүтән хатларыннан күренгәнчә, утарны сату мәшәкатьләре 1898 елга кадәр дәв*м итә. Бу таркалган гуҗәлыкны сатып алырга Апакайда да. бүтән күрше авылларда да атлыгып тормыйлар. Ниһаять, утар Фадеев дигән кулак кулына күчә. Авылдагы крестьяннар бөек Октябрь революциясенә кадәр аңардан бик күп җәбер-золым 'үрәеөр» Яшь Совет республикасы авыр чор кичерә: һәр җирдә ачлык, җимереклек. Граж- паняар сугышы әле беткәй генә. Кокушкнно авылы да ярым җимерек хәлдә. Крестьян хуҗалыклары тәмам белеп беткән Кемгә мерәҗәгать итәргә, кем белән киңәш- табыш кылырга! һәм алар үзләренең элеккеге авылдашлары В. И. Ленинга хат «зарга булалар. •Кадерле иптәшебез, Владимир Ильич!—дип башлана бу хат — Иң башлап сиңа авыл картларыннан, синең белән бергә шәмәй уйнап йөргән, так-җөп уеннары уйнап йөргән, атлар саклап урманнарда кунып йөргән, сине яхшы белә торган һәм яхшы хәтерли торган авыл картларыннан сәлам җибәрәбез. Ул заманнардан бирле 45 ел гомер үтте. Бу еллар эчендә күп үзгәрешләр булды. Совет властеның беренче чакыруы белән үк без 1917 елның октябренда үзебезнең алпавытларның, шул исәптән Бланклар имениесендә 25 ел утырган кулак Николай Фадеевның да түбәсенә утырттык. 1918 елда барыбыз бер кешедәй булып Кызыл Армиягә бардык һәм Советлар властен аңа һөҗүм иткән дошманнарыннан: алпавытлардан, генераллардан, капиталистлардан сакладык. Шуның соңында, безнең якларда икмәк уңмыйча калып, ачлык килде. Халык һәм терлекләр үләт чире вакытындагыга караганда күбрәк кырылды. Шуларның барысыннан безнең хуҗалык шундый бөлгенлеккә төште ки, бу үлек хәленнән аны бөтен мир белән генә тергезеп булачак. Жанлы көч юк. Бер генә төзек өй юк. Бөтен нәрсәне ачлык ялмап алды. Алпавытлардан һәм кулаклардан коткарганың өчен без сиңа бүләк итеп сөенәсөенә ни булса да җибәргән булыр идек, әмма бернәрсәбез дә юк. Натурналогны һәм ике гомуми гражданлык налогын төгәлләп түләдек. Безнең ике бәлабез бар: ат юк һәм авылда мәктәп юк. Советлар властеның атсызларга кредитка ат биргәнен беләбез без. Үзебезнең элекке авылдашыбыз буларак, без синнән безнең өчен Совет хөкүмәте алдында ат алу өчен кредит бирелүен үтенүеңне сорыйбыз. Атсыз —бер кулсыз: җиребез бар, шул җирне эшкәртер әйберебез юк. Тагын шул турыда сиңа белгерт- мәкче булабыз: Без Татарстан республикасы хөкүмәтеннән авылыбызда һөнәр һәм грамота мәктәбе салдыру турында үтенәбез, ул мәктәпкә синең әниең мәрхүмәнең исемен—Мария Александровна исемен бирмәкче булабыз. Сүзебезне йомгаклап, синнән шуны үтенәбез: зинһар, сәламәтлегеңне сакла, син бит безнең бөтен Россиягә бердән- . беребез. Мәктәп салынуга сине үзебезгә кунакка чакырабыз, үткәннәрне искә төшереп Я алырбыз Бүгеннән башлап Кокушкино авылы синең исемең белән атала, иптәш Ленин < Шуның соңында хуш, исән бул. Туганлык сәламе белән Черемышево волостеның Ленино (Кокушкино) авылы җә- н мәгатьчелеге». * о Я Бу хат, Владимир Ильич каты авыру хәлендә булганга, «Правда* газетасының g җаваплы секретаре Мария Ильиничнага тапшырыла... = 1923 елның январенда Кокушкино крестьяннары тагын җыенга җыелалар. Алар «Правда» газетасында басылып чыккан үзләренең хатларын укыйлар. — Әйе, безнең хатны газетаның түренә урнаштырганнар,—диләр крестьяннар,— Димәк, Владимир Ильич үзе дә аны укыган.. Озакламый бу хатның нәтиҗәләре дә күренә: крестьяннарга хекумәт атлар, яңа йортлар салу эчен бүрәнә, орлыкка ашлык бирә. Мәктәп тә ачыла. Укытучы булып Владимир Ильичның туганнан туган апасы Евдокия Александровна Ардашева- Жакова килә. Кокушкино крестьяннары В. И. Ленин белән бәйле урыннарны сакларга, мәңгеләштерергә тырышалар. Менә шуңа күрә 1922 елда авылны Ленино дип үзгәртергә карар кабул итәләр. 1931 елда оешкан колхоз да В. И. Ленин исеме белән йертелә башлый. Укытучы Евдокия Александровна, авылдашларының соравы буенча, бу урыннарда- ru В. И. Ленин белән бәйле истәлекле урыннарны мәңгеләштерү эшләре турында киңәшү эчен Анна Ильинична Ульянова-Елизарова янына бара, ■Правда» газетасына хат яза. Ботенсоюз Үзән Башкарма Комитеты каршындагы тарихи четәлеклерно саклау комитеты бу хатны алгач. В. И. Ленин Үзәк музеена, Татарстан АССР Халык Комиссарлары Советына Кокушкинода В. И. Ленин белән бәйле урыннарны мәңгеләштерү ечен чаралар күрүне сорап морәҗагать ите. ИШМОРАТОВ ф КОКУШКИНОДА РОЗАЛАР ҮСӘ Шулай итеп Кокушкино авылында Б. И. Ленин музей-йорты ачарга карар кылына. Оештыру эшләре очен махсус комиссия төзелә. Владимир Ильич һәм Анна Ильинична сәргендә вакытта яшәгән флигельне яңадан салырга кирәк була. Мирзая.ч Миңнегулов һәм башка авыл картлары флигельнең элеккеге нигезен күрсәтәләр, Евдокия Александроананың ире П. К. Жаков бинаның проектын әзерли. Владимир Ильичның туганнан туган энесе Н. И. Веретенников, тезелеш вакытында килеп, бинага күп кенә тезәтмәләр кертә. Утарны элекке хәленә китергәндә Анна Ильинична, Мария Ильинична һәм Димитрий Ильич Ульяновларның да күрсәтмәләре искә алына. Ниһаять, 1939 елның 23 январенда Кокушкинода тантаналы тостә В. И. Ленин музей-йорты ачыла. Музей-йортның беренче директоры. 1924 елдан КПСС члены Шәмсеруй Шәйну- роеа күп мәртәбәләр Н. И. Веретенниковны күреп сөйләшә, Димитрий Ильич янына бара. Аның тырышлыклары аркасында Ленинградтан В. И. Ленинның скульптура һәйкәле китертелә һәм ул утар тирәсендәге паркның түренә урнаштырыла... 1969 елның январенда Кокушкинодагы В. И. Ленин музей-йорты ачылуга 30 ел тулды. Бу вакыт эчендә авылда зур үзгәрешләр булды. Якында гына М. А. Ульянова исемендәге мәктәп өчен яңа бина салынды, Кокушкино һәм Апакай авыллары Ленино- Кокушкино совхозы булып берләштеләр. Бик күп яңа йортлар, җәмәгатьчелек биналары барлыкка килде. Совхозда бик зур кош үрчетү фабрикасы салынып бетеп килә. Бишьеллык ахырында ул елга 40 миллионнан артык йомырка бирәчәк. Озакламый 1800 кешелек яңа поселок салуның генераль планы расланачак, шулай ук В. И. Ленин туганнарының каберлеге дәүләт сагы астына алыначак» Җирдә дулкынланмыйча үтү мөмкин булмаган юллар бар. Шундый юлларның берсе Казан белән Ленино-Кокушкино арасы. Бирегә кешеләр елдан-ел күбрәк килә. Кышын да, җәен дә, көзен дә, язын да киләләр алар. 1967 елда Кокушкинодагы В. И. Ленин музей-йортын алтмыш меңгә якын кеше карады. Кешеләр музеййортны илебезнең барлык почмакларыннан килеп карыйлар. Алар арасында барлык милләт вәкилләре дә бар. Бу йорт турында чит илләрдә дә беләләр. Чит ил кунаклары Германия Демократик Республикасыннан да. Польшадан да, Румыниядән дә, Чехословакиядән дә, Франциядән дә һәм башка илләрдән дә килә. Һәрберсе В. И. Ленин турында күбрәк белергә тели, һәрберсен бөек юлбашчының тормышы һәм халык бәхете өчен колач җитмәс эшчән- леге дулкынландыра... Яз көннәрендә һәм җәйләрен килгән кунаклар В. И. Ленин музей-йортын карап чыгалар да биредәге парк буйлап йөрергә яраталар. Барысы да — Ленин баскан эзләр, Володя таптаган сукмаклар. Ә тирә-якта — чәчәкләр, сирень, шомырт чәчәкләре» Чикләвек куаклары астында махсус түтәлләрдә розалар үсә. Елдан-сл ишәя һәм бик матур булып чәчәк ата алар...